Шымкент келбеті

Ардагерлерімізді ардақтап, қарттарымызды құрметтеген халықпыз. Миллиондаған адам бәрін де майдан үшін, жеңіс үшін беріп, бел шешпей еңбек етті. Қазір біз аталарымыз бен әкелеріміздің арқасында бейбіт аспан астында өмір сүрудеміз, қуатты мемлекет құрып, болашаққа сеніммен қарап отырмыз.

Нұрсұлтан НАЗАРБАЕВ

Соғыс жылдарындағы өңірдің сұрқай тіршілік-тынысы, ауыр бейнет, қиындықпен бетпе-бет келген тұрғындардың бейнесі және сол жылдардағы жазылған хаттар, қолданылған тұрмыстық заттар... «Жеңіс» саябағында орналасқан «Ерлік» мұражайы бүгінде Ұлы Отан соғысы кезеңіндегі Оңтүстік өңірінің өмірінен сыр шертетін шежіре орталығы іспетті.

Мұражайда арнайы жабдықталған 4 зал және галерея ҰОС мен Ауған соғысының өзіндік қасіреті мен тағылымын бейнелейді. «Азат етуші жауынгерлер» аталатын бірінші залдың экспозициясында 1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысына қатысқан жауынгерлердің құжаттары мен орден-медальдары, майдан даласынан табылған тарихи жәдігерлер орын алған.

«Оңтүстік өлкесі қаһарлы жылдарда.» Осы атаумен аталатын екінші залдың экспозициясы соғыс кезеңіндегі тылдағы тауқымет жайлы сыр шертеді. Мұнда тылдағы қарттар мен балалардың ел үшін еткен ерен еңбектері бейнеленеді. Соғыс жылдарында өңірге көшірілген 17 зауыт-фабриканың еселі қызметі жөнінде мол мәлімет беріледі. Соғыстың алғашқы айларында өлкемізге Веронеж пресс-автоматтар зауыты, Харыповтың шұлық және айна фабрикалары, Подальскінің илеу-құю зауыты, Киевтің химия-фармацевтік зауыты, Мәскеу алколоид зауыты, Кеременчуг электростансасы көшіріліп әкелінді.

Кәсіпорындардың бірсыпырасы облыстың аудандарында орналасты. Шыны зауыты – «Күйік» совхозында, трактор шеберханасы – Сайрам ауданына, электрстанция Түркістан ауданына, мақта иіру фабрикасы – Мақтаарал ауданына қоныс аударды.

1942 жылы барлық көшіп келген кәсіпорындар алғашқы өнімін бере бастады. Облысқа сонымен бірге КСРО Архитектура академиясы, Дүниежүзілік экономика мен саясат институты, география институты, дәрілік шөптердің Бүкілодақтың ғылыми зерттеу институты көшіріп әкелінді. Көшірілген ұжымдардың арасында Моссовет атындағы театр да бар. 

Соғыс басталысымен-ақ облыс КСРО-ның Германиядан әскери экономикалық артықшылығын қамтамасыз етуге қомақты үлес қосты. Басқыншыларға қарсы атылған әрбір 10 оқтың 7-уі Шымкент қорғасын зауытында құйылды. Оңтүстік Қазақстан облысы еліміздің аса маңызды ауылшаруашылық аймағына айналды. Ол майданды және Орал, Сібір, Еділ бойының ірі өнеркәсіп орталықтарын астықпен, маймен, жүнмен, қамтамасыз етті. Майданға жеміс-жидектер мен көкөністер жіберіп отырды. Соғыс жылдарында облыс отанымызға 2 миллион пұт ет, 800 мың литр сүт, 100 мың ірі қара мал және 1 миллионнан артық қой және ешкі терісін, 44 мың 80 пұт жүн, 2 миллион 120 мың пұт астық берді. Облыс тапсырған мақтадан тоқылған матамен Қызыл Армияның 7 миллион жауынгерін киіндіруге болатын еді. 

Соғыс жылдары Шымкент қорғасын зауытында негізінен Калашников автоматы мен «Русская винтовка» қаруына оқ дайындалды. Сондай-ақ, зеңбірек оқтары мен танктің қосалқы бөлшектері де шығарылды. Зауытқа қажетті қорытпалар Бәйдібектегі Байжансай мен Кентаудағы Ащысай, Мырғалымсай кеніштерінен жеткізілген. Күн-түн демей белсене еңбек еткен жұмысшылар жәшікке салынған дайын оқ-дәрілерді вагондарға тиеп, алыстағы майдандарға жіберіп тұрған. 

Соғыс жылдары қорғасын зауытының 400-ге жуық жұмысшысы қолына қару алып, өз еріктерімен соғысқа аттанды. Кейіннен, жаппай демобилизациядан соң, майдан даласында ұрысқа қатысқан жауынгерлер зауытқа оралып, жұмыстарын қайтадан жалғастырды. Олардың қатарында Кеңес Одағының батыры Хасан Мамытов, сондай-ақ зауытта құрмет биігіне көтерілген Л. Онуфриев, А. Абдиев, Н. Бовута, А. Андреев, П. Лалетина, С. Нурметов, В. Елманов, Л. Николотов, У. Умаров, Е. Тұрғымбаев, Н. Голдобин, Г. Валитов, Г. Георгиев, С. Митрянин, А. Әліқұлов, И. Иванов сынды еңбек ардагерлері болды.Зауыт жұмысшыларының еңбегі өз кезегінде ескерусіз қалған жоқ, олар әр түрлі орден-медальдармен құрметтеліп, басшылық тарапынан зор алғысқа бөленді. Атап айтар болсақ, «Ленин» орденімен – 15, «Қызыл Ту» орденімен – 52, «Құрмет белгісі» орденімен – 32, І және ІІ дәрежелі «Еңбек даңқы» орденімен – 17 адам марапатталды. Соғыс аяқталған соң барша жұмысшыларға «Ерен еңбегі үшін» медалі берілді. 

Мұражайдың келесі экспозициясы этнографияға арналған. «Соғыстың қатыгез бейнесі» тақырыбында соғыс кезеңіндегі ауыл үйінің ішкі көрінісі бейнеленген. Қан қилы соғыс кезіндегі май шам көмегімен шұлық тоқып баласын күткен ана, сағынышын хатпен жеткізбек болып, қалам ұстаған бала, өзге де тұрмыстық қажетті заттар бейнеленген. Сол жылдарда қолданған қол диірмен, шырағдан, темір ошақ, қолдан жасалған киіз, келі-келсап... Оңтүстікте ғана өсетін дәрілік шөп – дермене. Ауыл тұрғындары дерменені дәрі-дәрмек ретінде қолданған. 

Оңтүстік Қазақстан облысының еңбекшілері соғыстың алғашқы күнінен бастап тылда аянбай еңбек етті. Мәселен, Ащысай полиметалл комбинатында кен өндіру күннен күнге үздіксіз артып отырды. Комбинатта 237 әйел жұмыс істесе, 1942 жылдың басынды олардың саны 1000-нан асты.

Мұражай галереясында Ұлы Отан соғысының ардагері, суретші Пономаренконың қолынан шыққан туындылар елеулі орын алады. Ол соғыста көзбен көргендерін күнделігіне түсіріп, елге оралған соң осы күнделік желісімен салған өнер туындылары таныстырылады. Сондай-ақ, тыл, еңбек ардагерлеріне арналған жеке кешендер, сонымен қатар, әскери киімдер экспозициядан орын алған. Кеңес Одағының батыры, Днепрді қорғауға қатысқан жерлесіміз Тоғанбай Қауымбаевтың сол кездегі облыс әкімі Асқар Мырзахметовке сыйға тарту еткен шапаны да мұражайдың төрінен орын алып тұр. Мұражай меңгерушісі Ақмарал Құдайбергенованың айтуынша, танымдық жәдігерлер мен мұнда келушілердің қатары уақыт өткен сайын арта түсуде.

– Мұражай қорында қазіргі таңда 3000-нан астам жәдігер жинақталған болса, соның 2000-нан астамы экспозицияда көрсетілген. Ондағы жәдігерлермен таныса отырып, келушілер ата-апаларымыздың жеңісті жақындата түскен ерлігі мен ерен еңбектерін зерделейді, – дейді Ақмарал Асанқызы. – Өткен жылы мұражайда 306 мәрте «Ашық есік күнін» ұйымдастырып, оқушылардың, жалпы, арнайы келген қала тұрғындарының танымдық біліктілігін арттырдық. Нәтижесінде, жыл ішінде 11 мың 586 тұрғын мұрағаттармен танысуға мүмкіндік алды. Және былтыр мұражай 510 жәдігермен толықты. 87 материал ғылыми негізгі қорға қабылданды.

Ұлы Отан соғысына қазақ даласынан 1 миллионнан астам жауынгер аттанған болса, соның ішінде, Оңтүстік өңірінен 18 мың 547 азамат қолына қару ұстады. Қазақ қыздары да соғыс ауыртпалығын ер азаматтармен бірдей көтерді. Соғыстың алғашқы күндерінен бастап соғысқа сұранып хат жазған қазақ қыздары көп болды. Мысалы, Қарағандының әскери комиссариатына соғысқа сұранып өтініш жазған арулар саны 10 мыңнан асқан. Семей қаласы бойынша соғыстың алғашқы күндерінде 3 мың өтініш, ал Алматы қаласынан Фрунзе ауданы бойынша 112 өтініш түскен. Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша 1941 жылы 12 мыңдай арудан соғысқа бару туралы өтініш түсіпті.

1942 жылы Қазақстанда құрылған 34-ші жеке әйелдер ротасының 300-ге тарта аруы Курск майданында шайқасқа қатысып, ерлік көрсеткен.

Кеңес әскерінің қатарындағы жауынгерлердің 15 мың 960-ы туған жерге оралды. Қазіргі таңда, Шымкент қаласында 105 соғыс, 6 мыңға таяу тыл ардагері бар.

– Соғысты да көрдік... Арбаны да айдадық. Осы төңіректің бәріне егіс ектік. Басымызға түскен соң бәріне төздік... Өмірдің ауыртпалығын арқалап жүріп, рахатын көрдік пе, көрмедік пе, білмеймін... Екі жыл өтті, отырып қалдым ғой, балам...

Үрләй әже кемсеңдей қалса, оның әңгімесін тыңдап отырған адамның көзіне еріксіз жас келеді. Жасы 98-ге толған әзиз ананың салиқалы сөзі тарихтың тереңіне тартып әкетеді. Сонау зұлмат заманда қаншама жас келіншек балаларымен жалғыз қалмады дейсіз?.. Тепсе темір үзетін ер азаматтар Отанды қорғау үшін қан майданға аттанғанда, онсыз да қиын күндердің батпандай ауыр салмағы әйелдің нәзік иығына түсті. Ол заманда халық тірі қалуды ғана тіледі. Үрләй Жандарова түздің жұмысына жегіліп, арба сүйреп, балаларына азық тауып, өзі қара суға қанағат етіп-ақ соғысқа аттанған жары Мәметай Жандаровтың тілеуін тіледі.

Бәйдібек ауданы, Амансай ауылының тумасы Мәметай Жандаров ағайынды үш ұлдың кенжесі-тін. Отбасын құрғаннан кейін ағалары Жолтай мен Сатайдың соңынан еріп, Шымкент қаласының «Тельман» бөлімшесіне қоныс тепті. Тылда еңбек етуді бастайды. Перзент сүйеді. Бірақ, 1941 жылы «соғыс басталды» деген суық хабар әр шаңырақтың берекесін ұрлай бастады. Сол жылы 29 тамызда Мәметай Жандаров та соғысқа аттанып кетті.

– Әкемнің соғысқа аттанған екі бауырының бірі Сатайдан 2 ұл, 2 қыз қалды. Өзі соғыстан оралмады, хабарсыз кетті. Ал Жолтай ағамыз тұтқынға түсіп, елге 1955 жылы келіп, отбасын құрды. Әскери салада содан кейін де ұзақ қызмет етті. Ал әкем – Мәметай 692 атқыштар полкы құрамында жауға қарсы соғысып, 1942 жылдың 21 қарашасында жарақатының салдарынан елге оралды, – дейді Бекбосын Мәметайұлы.

Небәрі бір жыл... Бірақ, ері Мәметай етігімен қан кешіп жүрген сол бір жылда ошағының отын сөндірмей, қайғыдан қан жұтқан келіншек, бүгінгі Үрләй әженің қанша жасқа қартайғаны тек тарихқа аян! 

– Кеудесіне тиген оқтан екі қолы аузына жетпейді, төмен түспейді. Снарядтың бетіне тиген жарықшағынан жағына да зақым келіп, аузы қисайып қалған еді. Алдына жастық қойып тамақтанатын. Өкімет ұрыс алаңынан үйге жеткізіп берген соң бір жылға дейін ас-ауқатын алып беріп, барлығына тегін қарасты. Жыл өткен соң кеуде тұсына көтеріліп қалған, қимылдамайтын қолымен жұмысқа кірісті. Тылда арба айдады, – деп Үрләй әже тағы кемсеңдеп қоя берді.

Ағарған шашының әр талы, жүзіне ұялап алған әрбір әжімі тағдырының соқпақ жолынан сыр шертіп тұрғандай. Әжей көзіне жас алса, ешкім тыныштықты бұзғысы келмейді. Үй іші үнсіз қалады.

Ең қиын сәттерін еске алғанда

Үрләй әже «арба айдадық» дегенді жиі қайталады және әр қайталағанда қиындығын еске алғаны ма, көзіне жас алды. 1940-50 жылдардағы техника мен елдің әл-ауқаты, әлеуметтік жағдайы қалай болғанын қазақ тарихы мен әдебиетінен парақтаған жанның іші сезеді. Бүгінде трактор мен тіркемесіне жүк болған шаруашылық атаулы ол жылдары күндіз-түні арба айдаушыға жүк болды. Арбалап жүріп астық тасығанда «төбемнен күн өтеді» деу тұрмақ, «жұмысқа жарамсызбын» да демепті-ау!

Ұлы Отан соғысының ардагері Мәметай Жандаров жары Үрләймен сүйген 11 перзенттің жетеуі, 4 ұл, үш қыз аман-есен ер жетіп, отбасын құрған.

– Балаларға кезектесіп қарайтынбыз. Жұмысты «үйдікі, түздікі» деп бөліскен емеспіз, алдымыздан кездескенін алып жүре бердік. Шаршауды білмейтін едік. Көзі кеткен соң отырмын ғой міне... Бәріне көнгенмен дәрменім болмаған соң халім осы, немерем көтеріп, алып жүреді, – деген әжей жансызданған екі аяғын тағы еске салды.

Мәметай Жандаров шөберенің алдын көріп, 1989 жылы өмірден озған. Ал ардагердің жесірі Үрләй Жандарова бүгінде 7 перзенттен тараған 29 немере, 53 шөбере, 2 шөпшектің тілеуін тілеп отырғанын айтты.

– Апамыз тыным тауып отырмайтын. Үй тірлігіне араласып, тіпті келіндері жұмыста жүргенде ас әзірлеп қоятын. Өзіне қарап, ақ көйлек кисе, ақ орамалын, қызыл көйлекке сәнді қызыл орамалын тағып, «Тельман» бөлімшесінің қоғамдық шаруаларына да белсенді араласатын. Көрші-қолаңда той-томалақ болса, «Әйи апасыз» өтпейтін. Мұндағы жұрт «Әйи апа» атап кеткен. Ата-енеміз бізге өмірімен ғана емес, ісімен де, болмысымен де өнеге бола білді, – дейді келіні Айжан.

Жасы 100-ге таяған Тыл ардагерінің әңгімесін тыңдап қайтқан адам бүгінде елімізге бақ қонғанын іштей мойындайды. Қазақтың құтты мекеніне береке мен тыныштықты мәңгілікке орнатқан батыр аналарымызға, жаужүрек бабаларымызға, кеудесін оққа тосқан аталарымызға МЫҢ ТАҒЗЫМ!

Шымкентте «Ерлік» мұражайында «Ата-бабалар аманаты – елдік пен ерлік, бірлік пен ынтымақ» жобасы аясында іс-шара өтті. Кездесу Ұлы Жеңістің 72 жылдығына арналды.

Игі шарада өткеннен сыр шертіліп, ұрпақтар сабақтастығы әңгімеге арқау болды. Сырласу сағатында облыстық ардагерлер кеңесінің төрағасы Жеңісбек Мәуленқұлов пен соғыс ардагері Қаратай Төребеков және зиялы қауым арасында сыр-сұхбат өрбіді. 

– Соғыста ерлермен қатар ұрысқа түскен қазақтың қаһарман қыздары Әлия мен Мәншүк майдандағы жанқиярлық ерлігі талайды сүйсінтті. Өзге қаруластар оларды көріп рухтанды. Ерліктің тамаша үлгісін көрсетіп, Кеңес Одағының батыры атанды, – деді Қ. Төребеков. 

Сырласу сағатында қазақтың біртуар ұлдарының жеңіс пен жетістікке жету жолындағы еселі еңбектері айтылып, мектеп оқушылары мен арнайы әскери азаматтардың шеруі мерекенің көркін кіргізді.

Бүгінде Шымкентте Ұлы Отан соғысына қатысқан 105 майдангер, 5186 тыл еңбеккері бар. 9 мамыр – Жеңіс күні қарсаңында соғыс ардагерлеріне 226 мың теңге қаржылай көмек көрсетіледі.

Бүгінде «Ардегерлер ұйымы» республикалық қоғамдық бірлестігінің құрылғанына 30 жыл толып отыр. Атаулы күнге байланысты, Әл-Фараби аудан әкімдігі ардагерлер кеңесі және «Нұр Отан» партиясының аудандық филиалы «Ардагерлерді ардақтайық» атауымен ауқымды іс-шараларды қолға алды. Яғни, кестеге сәйкес, кеңейтілген жиындар, «дөңгелек үстел», семинар, жастармен кездесулер ұйымдастырылмақ.

Осы орайда, «Сыбаға» дәмханасында Ұлы Отан соғысы және тыл ардагерлері үшін ақ дастархан жайылып, құрмет көрсетілді. Аудан әкімі Бауыржан Қалжановтың айтуынша, 2010 жылы аудан аумағында 38 бастауыш ардагерлер ұйымы болса, қазіргі таңда олардың қатары 62-ге артқан. Аудан аумағындағы барлық 26 мектепте бастауыш ардагерлер ұйымы құрылыпты. Жалпы, аудандағы ардагерлер саны 15 мыңға жуықтайды. 

– Бүгінгі таңда ауданда 29 соғыс және 1 150 тыл ардагерінің тізімі анықталып, әлеуметтік карта әзірленген. Тек, өткен жылы 120-дан астам соғыс, тыл және еңбек ардагерлері «Ардагерлер үйлері» мен Сайрамдағы «Мейір» демалыс үйіне және «Манкент», «Сарыағаш» шипажайларына барып, денсаулығын түзеп қайтты, – деді Бауыржан Ахметәліұлы.

Шара барысында тыл ардагерлері Х. Бижанов, К. Рысбеков, Н. Лычагина аудан әкімінің «Алғыс хатымен» марапатталды. Әжелер ансамблі және жергілікті өнерпаздар өз орындауында ән-тарту жасады.

Байтақ Қазақ елі үшін Қазығұрт өңірі ыстық мекен. Аңызға тұнып тұрған қасиетті жер. Қасиетті демей не дерсіз, ол туралы аңыз-әпсана, жыр, дастан қаншама. Көнеден жеткен аңыз бойынша, бүкіл әлем су астында қалып, топан су басқанда Қазығұрт тауының жоғарғы шыңына Нұх пайғамбар кемесі келіп тоқтаған деседі. Ғасырлардан ғасырларға жалғасып келе жатқан ескі аңыз осылай дейді. Желмаясына мініп, жерұйық іздеген Асанқайғы бабамыз: «Қазығұрт – Алланың мейірімі түсіп, шапағатын шашқан тау екен, Нұх пайғамбардың кемесі қалып, бар қасиет бойыңнан табылғандай тау екенсің...» деп жырлаған. Тізе берсек, Қазығұрт туралы маңызды дерек көп.

Адамзаттың қазық жұрты

Халқымызда «Қазығұрттың басында кеме қалған, Болмаса ол әулие неге қалған...» деп келетін жыр бар. Бар қазақ мұны естіп өсті. Ежелгі дәуір әдебиетінің інжу-маржаны саналған «Оғызнамада» және араб тілінде жазылған көптеген шығармаларда Қазығұрт тауының аты ерекше аталады екен. Аңыз түбі ақиқат деген, Пайғамбар кемесінің Қазығұртта тоқтағанына сол өңірдегі жер атаулары да нақты дәлел бола алса керек. Мысалы, онда «Пайғамбар тоқтаған», «Пайғамбар саусағы», «Нұх пайғамбардың мешіті», «Әбрахмат бұлағы», «Ғайып ерен, қырық шілтен», «Ата тас пен Ана тас», «Ақбура ата», «Көзді ата», «Кеме қалған» т.б. әулиелі жерлер, үш жүзден астам бұлақ, бірнеше үңгір бар.

Ғалым Қ.Өмірәлиевтың пікірінше, Қазығұртта осылайша аталатын қала б.д.д. бірінші ғасырда болған. Қазығұртта Кемеқалған аталатын жер бар. Сол маңайдан тастан қаланған қосу белгісі бар үлкен доңғалақ табылған. Бұл таңбаның өркениет әлемінде кең тарағаны белгілі.Оны шумерлер udu «Күн құдайы» («бог солнца») деп оқығанын Олжас Сүлейменов атап көрсеткен.

Этнограф ғалым Жағда Бабалықұлының пікірі мынадай: «Орыс ғалымдары Тәжікстанның теңіз деңгейінен 300 метр биігінен акуланың сүйегін тапты. Яғни, 12 мың 680 жыл бұрын Орта Азия топан су тұтқынында болған делінетін ғылыми дерек Нұх пайғамбардың кемесі Қазығұртқа тоқтаған деген аңызды тірілте түседі».

Туристер саны көбейген

Қазығұрт ауданындағы туристік нысандар негізінен туризмнің тарихи-діни мінәжат ету және табиғи-экологиялық түрлеріне бейімделген. Халық арасында аты аңызға айналған тарихи маңызы бар Ысмайыл ата, Ысқақ ата, Ақбура әулие кесенелері секілді көпшілік мінәжәт ететін әулиелі жерлер көптеп кездеседі және «Кеме қалған» («Нұх пайғамбар кемесі») монументі, «Қазығұрт» сауықтыру туристік базасы, «Сайрам-Өгем» ұлттық табиғи паркі аймақтары бар. Облыстық туристік маршруттар тізіміне «Кеме қалған» монументі – Ақбура әулие кесенесі – «Ысмайыл ата» архитектуралық кешені» маршруты енгізілген.

Ақбура әулие кесенесі Қазығұрт тауының оңтүстік-батыс баурайындағы бұлақ жағасына орналасқан (Ақбура әулие Қ. А. Ясауидің әрі замандасы, әрі шәкірті болған. Заманында ақ бураға мініп, зікір салып жүретіндіктен, оны ел іші Ақбура әулие атаған). Қазір мұнда кесене және қонақжайлар салынып, зиярат етуге келгендер үшін қосымша құрылыстар жүргізілген. «Кеме қалған» («Нұх пайғамбар кемесі») монументі – халық аузындағы аңыз желісін негізге ала отырып, жер бетіне тіршілік нәрін сепкен Нұх пайғамбар кемесін бейнелеуге талпынған. Авторлардың көшпелі халықтың дүниетанымымен санаса отырып жұмыс істегені айқын көрінеді, төрт түлік тегінің өрбуі (Қамбар ата, Ойсыл қара, Зеңгі баба, Шопан ата, Сексек ата) туралы аңыздар лебі айқын сезілетін кеме бейнесі ұлттық ою-өрнектермен безендірілуі тамаша үйлескен.

Қазығұртта Сейдалы Дүйсебайұлы деген азамат тұрады. Аудандық кәсіпкерлік бөлімінің бас маманы болып істейтін ол әлеуметтік желілер арқылы жұртшылықпен осы өңірдің туризм саласындағы жедел ақпараттарымен бөлісіп отырады. Өзі нағыз табиғат жанашыры.

– Жоғарыда аталған негізгі үш туристік нысанға 2015 жылдың қорытындысымен сырттан келушілер саны 2572 адамды құрады, – дейді С. Дүйсебайұлы. – Оның қатарында ішкі келушілер саны 26 799 адам (жалпы барлығы 29 371 адам). Ал 2016 жылы бұл көрсеткіш өткен жылдармен салыстырғанда өсіп отыр. Яғни, сырттан келетін туристер саны жалпы 40 мың адамға жуық болды.

Скайраннинг... Әрі демалыс, әрі спорт

Қазығұрт тауы Тянь-Шань тауларының батысында орналасқан жеке дара тау екенін бәрі біледі. Ал енді оның сырт жағында тұрған Қаржан, Өгем таулары бар. Көрген көзге әсемдік сыйлайды. Қарап тұрғанда санаңды сергітетін сұлу сарқырамаларын айтсаңшы. Әсіресе, Қаржан тауының етегіндегі Қырыққыз шатқалының кереметі кім-кімнің де есінде мәңгі сақталып қалары сөзсіз.

«Сайрам-Өгем» ұлттық табиғи паркінің Өгем филиалының Өгем шатқалында қонақжай, бақылау бекеттері, демалыс орындары, аңшылар үйі орналасқан. Мақпалкөл – ауданның ғана емес, облыстағы теңіз деңгейінен ең биік нүктеде орналасқан көл, теңіз деңгейінен 2100 м. биікте. Табиғи парктің Өгем бөлімі демалушыларға арналған 2 туристік соқпақ: Мақпалкөл және Сусіңген көлдеріне атпен және жаяу серуендеу машруттары туристерге тұрақты түрде қызмет етіп келеді. Олар: 1) Өгем елді мекенінен Мақпалкөлге 3 күндік атпен саяхат, 45 км., мерзімі маусым-қыркүйек айлары аралығы; 2) Өгем елді мекенінен Сусіңген көліне 3 күндік атпен саяхат, 31 км. Ұлттық парктің территориясында Қырық қыз, Күйеутас секілді табиғи тас мүсіндері, Ордақонған, Ұлыжұрт, Кішіжұрт тарихи қоныстары мен тарихы тас дәуіріне кететін үңгірлер белгілі.

Өгем аңғарының табиғатымен бірге флорасы мен фаунасы да саяхатшылардың назарын өзіне аудармай қоймайды. «Сайрам-Өгем» ұлттық табиғи паркінің Өгем бөлімінің территориясында мекен ететін 7 сүтқоректі, 7 құс және өсімдіктердің 62 түрі Қазақстанның Қызыл кітабына енген. «Қазығұрт» сауықтыру туристік базасы - С.Рахимов ауыл округінде жалпы құны 200 млн теңгелік «Сауықтыру орталығы және балалар лагері, Демалыс аймағы» жобасын іске асыруда. Қуантатыны, ауданда балалар туризмі де жақсы қалыптасып келеді. Оқушылардың жазғы демалысы кезінде «Атбұлақ» жалпы орта мектебінің интернаты базасында «Шапағат» балалардың жазғы сауықтыру лагері жұмыс істейді. Бұдан бөлек, 2015 жылдан бастап «Қазығұрт» сауықтыру туристік базасы оқушылардың жазғы демалысында сауықтыру лагері қызметін атқара бастады. Былтыр «Шапағат» балалар сауықтыру лагерінде 500 бала, «Қазығұрт» сауықтыру туристік базасында 1000 бала демалыпты. Тағы бір ерекше атап өтерлігі, Қазығұрт жоталарында тауға жүгіруден (скайраннинг) жарыстар мен туристік жорықтар жиі ұйымдастырылып тұрады.

Бүкіл қазақ білетін киелі Қазығұрт тауына саяхат жасайтындар аз емес. Осы таудың ең биік нүктесі 1768 метрге көтеріліп, демалысына демалыс қосып, өз-өзіне адреналин сыйлайтындар да жетерлік. Ол әрі спорт, әрі туған жердің тарихына деген жанашырлық.

«Нұртаудың» шипалы суын ішіңіз!

Дәм бұйырып, жуырда Қазығұрт тауының бауырында жатқан Тұрбат ауылына барудың сәті түсті. Қазығұрт кентінен шығыста 20 км жерде, Қосмола шоқысының етегінде жатқан ауыл қазіргі кезде аумағында үш бірдей ортағасырлық қала орны мен сегіз архитектуралық ескерткіші бар санаулы елдімекендердің бірі. Алдымен Тұрбаттан 8 км қашықтықтағы биікте бой көтерген «Нұртау» демалыс аймағына ат басын бұрдық. Басшысы осы ауылдың азаматы Нұрлан Қадыров деген жеке кәсіпкер. Өз ауылына жанашыр жан екен. Жеке қаржысына үлкен футбол алаңын салып беріпті. Тағы біраз жоспарлары бар көрінеді.

«Нұртау»-дың салтанатты ашылуы биылғы жазда болмақ. Ресми ашылуы өтпесе де, жұртшылық бұл жердің кереметін бір-бірінен естіп, демалуды хош көрген. Былтырғы жаздың өзінде оған 18-ге жуық елден туристер келіп, демалып кетіпті. Келушілерге толық жағдай жасалған. Фин моншасы бар.«Көпшілік жанға жайлы мекенді, табиғат аясында тыныштықта серуен құрғанды ұнатады. Мұнда оған мүмкіндік мол. Тау бөктерінде сарқыраманың суына шомылу ерекше әсер сыйлайды. Доланасы жүрекке ем. Құрт, май, қымыз-шұбат дегеніңіз бәрі табиғи. Ағаш бұтасынан жасалған қарапайым шарбаққа дейін шетелдіктерге қызық», дейді кәсіпкер. Ерекшелігі, бұл жердің суы өте шипалы екен.

Көктерек бұлағының суы көкжөтелге, сүйелге, тіпті бүйрек ауруына да ем көрінеді. Емдік суды іздеп сонау Ташкенттен келеді екен жұрт. Байқағанымыз, демалыс аймағының ауасы өте таза. Жұта бергің келеді.

Бұдан соң «Ысмайыл ата» архитектуралық кешеніне бет түзедік. Ол Тұрбат ауылында орналасқан, ХІV ғасырда Әмір Темірдің бұйрығымен салынған. Бұл кешен: Ысмайыл ата кесенесі, Жәбірейіл ата кесенесі, Қошқар ата кесенесі, шілдехана, қақпа, мешіттен тұрады. 1976 жылдан бастап мемлекет қарауына алынған, 2006 жылы реконструкциялық жұмыстар жүргізілген.

1896 ж. Тұрбат ауылынан бір бетінде ұзын имек тұмсықты құстың басы бейнеленген, біржүзді, сабы бар қола пышақ табылған екен. Б. з. д. VIII–IV ғғ. жататын бұл зат осы тау бөктерін адамдар ерте көшпенділер дәуірінде-ақ игеріп алғанын айғақтайды. Алайда Тұрбат ескерткіштерінің басым бөлігі ортағасырлық кезеңге жатады.

Мұнда әулиелер қатарындағы ортағасырда кеңінен танымал болған шайқылар – Ысмайыл ата мен Ысқақ атаның кесенелері орналасқан діни кешендер тұр. ХIV ғ. өмір сүрген олар Қожа Ахмет Яссауи ілімін ұстанған үлкен сопылық қауымның тәлімгер-шайқылары болған. Аңыз бойынша, бұл қауымның бірінші басшысы Ибраһим ата, оның Ысмайыл және Жәбірейіл есімді екі баласы болған. Ысмайыл 20 жасқа толғанда қалмақ шапқыншылығы болып, жау оның ата-анасы мен бауыры Жәбірейілді өлтіреді. Ысмайыл тұтқынға түсіп, құл ретінде басқа діндегілердің малын бағады. Жас жігіттің көрсеткен ғажайыптары «қалмақтарды» ислам дінін қабылдауға мәжбүр етіп оны құлдықтан құтқарады.

Көктем Оңтүстіктен, Наурыз Қазығұрттан басталады

Қазығұрт Шымкент қаласынан оңтүстікке қарай 35 км-дей қашықтықта. Қазір салынып жатқан Шымкент-Ташкент тас жолының Қазығұртқа дейінгі тұсы толық аяқталған. Жол тегіс. Туристерге ыңғайлы десе болғандай. Бүгінде үлкен күре жолдың бойындағы Қазығұрт жотасына Нұх пайғамбар кемесінің символдық макеті қойылған. Алыстан көзге шалынады. Бұл әрине, туристерді тартудың, ел азаматтарын рухтандырудың бір тамаша белгісі.

Қазығұрт өңірі құнарлы да шұрайлы өлке. Ауылы берекеге толы, ауасы таза, тұнық өзендерін көру бір бақыт. Қымызы мен шұбаты, құрты мен қазысының дәмі ше, таңдайыңызда жүреді. Бұл дегеніңіз, туристерді тартуға үлкен мүмкіндік. Жазушы Мархабат Байғұт ағамыздың былай дейтіні бар: «Қазығұрт – тек Қазығұрт ауданы ғана емес. Шымкентіңіз сол таудың баурайында. Сондықтан таяу маңайдағы Төле би, шығыс жақтағы Сайрам, сәл терістік тұсқа таманғы Ордабасы аудандары атыраптарынан әкелінер қымыздың бәрін бір сөзбен Қазығұрттың қымызы деуге әбден болады». Жөн-ақ дерсіз. Былтыр жазда ұзақ қашықтыққа жүгіретін әйгілі желаяқ, американдық Дин Карназес Қазығұртқа келген. Сонда қонақ боп, қазақтың ұлттық ас мәзіріне риза болыпты. «Ұлттық сусындарыңызға ешбір сусын жетпейді» деп сіміре беріпті. 

Көктем Оңтүстіктен басталады деп жиі айтылады. Атақ-даңқы алты алашқа жайылып, әулие атанған ғалым Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы «Наурыз Қазығұрттан басталады» депті. Текке айтпаса керек. Осыдан он үш мың жыл бұрын Ұлыстың Ұлы күні Нұх пайғамбар кемесі тоқтаған тұста мерекеленген деген аңыз бар. Белгілі этнограф-ғалым Жағда Бабалық бұл орайда нақты дәлелдер келтірген.

Қазығұрт өңірі – жаңа өркениеттің, жаңа өмірдің бастауы дейміз. Биыл жазда елімізде ЭКСПО-2017 көрмесі өтетіні белгілі. Шетелдік туристер үшін Оңтүстік өңірін қамтитын 15 маршрут енген. Оның қатарында Қазығұрттағы «Кемеқалған» монументі және аудандағы бірнеше нысан бар. Еліміз үшін маңызды бұл халықаралық көрме қасиетті Қазығұрт өлкесін әлемге жан-жақты танытуға мол мүмкіндік болып отыр.

Білгенге маржан

Ежелгі жер-су атауының мифтік түсінігіне қарағанда «Қазығұрт» атауының ең ежелгі түркілік нұсқасы – «қаңғұқ-урт» болған деседі. Мұндағы «Қаңғұқ» (қуыс, үңгір, шұңқыр) сөзі «бастапқы тіршілікті жаратқан құрсақ, Ұлы ана» дегенді білдіретіні айтылады. Тағы бір пікір бар. «Қазығұрт» атауы «Қазық» сөзіне «йурт» (жұрт) деген сөз тіркесу арқылы жасалған, яки адамзаттың «Қазық жұрты» дегенді білдіреді.

8 наурыз – Халықаралық әйелдер мерекесі қарсаңында Оңтүстік Қазақстан облысының әкімі Жансейіт Түймебаев Шымкент қаласында тұратын 108 жастағы Батыр Ана Назым Мамбетәлі әжейдің шаңырағына барды. Қазыналы қартты мейраммен құттықтап, ыстық лебізін білдірген өңір басшысы қарияға сыйлығын табыстады.

– Жер бетіндегі жақсылық атаулы аналардың үлкен жүрегімен әрленеді десек, жылына бір тойланатын мерекеде олардың еңбектерін бағалап, сый- құрмет көрсету – парызымыз. Әрқашан, шаңырақтарыңыздың берекесі болып, үйіңізден жылылық кетпесін. Жанұяңызға береке, бірлік тілеймін! – деген Жансейіт Қансейітұлы қарт анамен әңгімелесіп, естелік суретке түсті.

Екі ғасырдың куәсі болған, бүгінде 25 немере, 15 шөбере сүйіп отырған Назым әжей шаңырағына арнайы құттықтай келген облыс әкіміне алғысын білдіріп, ақ батасын берді. 

Айта кетейік, Оңтүстік Қазақстан облысы тұрғындарының 1,5 милионға жуығын нәзікжандылар құрайды. Ал өңірімізде 100 жастан асқан 88 қария өмір сүріп жатыр. Ғасырмен құрдас бұл жандардың көпшілігі Шымкентте, Мақтаарал мен Сарыағаш аудандарында тұрады. Олардың 70-ке жуығы тыл ардагерлері.

«Әжелер дәмі». Осындай атаумен Шымкент қаласындағы 65/06 әскери бөлімінде «Алғыс айту» күніне арналған шара өтті.

Қалалық ардагерлер кеңесі мен әжелер алқасы ұйымдастырған мерекелік басқосудың мақсаты – әскерде борышын өтеп жүрген азаматтарға алғыс айтып, ауылдағы әжелердің тағамдарынан дәм татқызу.

– Біз жыл сайын атаулы күндерге байланысты түрлі шаралар өткіземіз. Алғыс күніне орай жас сарбаздармен кездесіп, ауылдағы әжелердің тағамының дәмін сағынып жүрген сарбаздардың көңілін көтеріп, сергіту үшін осындай жиын ұйымдастырдық, – дейді қалалық ардагерлер кеңесі төрағасының орынбасары Әбдіманап Ақмолда. 

Сарбаздар әжелер алып келген құрт, талқан, ет тамақ, тары секілді ұлттық тағамдардан дәм татты. Сонымен қатар, әжелер мен әскери бөлім қызметкерлері түрлі аспаптарда ән айтып, би биледі. Ардагерлер әскерде болған кездерінен сыр шертіп, ақ баталарын берді.

Адамның өмір жолының, азаматтық келбетінің қалыптасуына ізгі із қалдыратын, ерекше әсер беріп, ықпал ететін тұлғалар болады. Мұқан аға үшін тағдырының сыйындай болып жолында жолыққан адам – Жұмабек Тәшенов еді.

Жастайынан еңбекке шыңдалып өскен Мұқан Омаров ағамыздың бойындағы дархандық пен тазалық, сергектік пен сезімталдық өзі сұлулығын сезініп өскен Отырардың маңғаз даласынан дарыған секілді. Бала күнінен әкісіне көмекші болып, мал бағумен айналысқан еңбекқор жігіт абырой мен мәртебенің ащы термен келетінін ерте ұғынды. Озат шопан атанып, омырауына Қазақ ҚСР Ауыл шаруашылығы Министрлігінің «Ауыл шаруашылығының үздігі» төсбелгісін таққанда ол жап-жас жігіт еді. Алғыр да адал, белсенді де беделді жігіттің жұмысқа жауапкершілігін, тапсырмаға тиянақтылығын бағалаған кеңшар басшылығы оны жолдамамен Қазақ химия-технология институтына оқуға жіберді. Жоғары білім алды. Әскер қатарында азаматтық борышын да өтеп қайтты. Маман ретінде «Етсүтсауда» тоңазытқыш мекемесінде товаровед болып жұмыс істеді. Жігерлі жігіт мұнда да іскерлігімен, алғырлығымен көзге түсіп, облыстық халық депутаттары Кеңесі атқару комитеті ұйымдастыру бөлімінің нұсқаушысы қызметіне тағайындалды.

Мұқан ағаның болашақ тағдырының белесті биіктері міне, осы қызметке келген кезден басталды. Оның өміріндегі басты тұлға, болашағына бағдаршам болған ұлағатты ұстазы 

Жұмабек Тәшеновпен аға-інілік қарым-қатынасы осы қызмет барысында өрістеді. Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің төрағасы қызметін атқарып жүрген Жұмабек Тәшенов бұл кезде орталықтың озбыр саясатының салдарынан қызметі төмендетіліп, 1974 жылы Шымкент облыстық халық депутаттары Кеңесі атқару комитеті төрағасының орынбасары қызметіне ауыстырылған еді. Қызметтік лауазымды емес, халыққа адал қызмет етуді басты адамдық парызы санайтын Тәшеновтің тазалығы мен талантты басқарушылық қабілеті, ұлтын сүйген, елін ардақ тұтқан қайраткерлік қасиеті Мұқан аға үшін ең үлкен мектеп болды. Адамдардың бойындағы қастерлі қасиеттерін тап басып тани білетін Жұмабек аға жұмысына тап-тұйнақтай, жастық жігері жалындап тұрған жас маман Мұқан Омаровты өзіне көмекші етіп алды. Қайраткер ұстазымен қоян-қолтық қызметтес бола жүріп, ол одан адами қасиеттің де, азаматтық үлгінің де, тұлғалық тұрпаттың да терең де мағыналы сабағын үйренді. 

Қызметтік лауазымды емес, халыққа адал қызмет етуді басты адамдық парызы санайтын Тәшеновтің тазалығы мен талантты басқарушылық қабілеті, ұлтын сүйген, елін ардақ тұтқан қайраткерлік қасиеті Мұқан аға үшін ең үлкен мектеп болды.

– Егер менің бойымда қандай да бір жақсы қасиет болса, ол сөз жоқ, мен үшін мәртебелі мектеп болған Жұмабек ағадан алған үлгім,– дейтіні де сондықтан. 

Үйренген үлгісін өміріне өзек ете білген Мұқан Омаров ағамыз талай-талай беделді қызметтерді абыроймен атқарды. Кеңес органындағы қызмет барысында сіңірген тәжірибесінен кейін "Қазетсүтсауда» өндірістік бірлестігі бас директорының орынбасары, бас директоры, президенті сатысына көтерілді. 1997 жылы «Шөмен» өндірістік кооперативінің басқарма төрағасы, одан соң «Мұғраж» АҚ-ның бас директоры қызметтерін атқарды. Қай салада жүрсе де ұстазы айтқан тазалық, адалдық принциптерінен айныған емес. 

Бүгінде 75 жастың жотасына шыққан Мұқан Омаров ағамыз сол қанына сіңген қоғамшылдық қасиетінен танбай, әлі де қатардан қалмай қызметке араласып келеді. Ол қаладағы ардагер ата-апаларымыздың басын іріктіріп отырған Әл-Фараби аудандық ардагерлер кеңесінің төрағасы. Қоғамдағы келелі мәселелерге белсене атсалысып, ел бірлігін сақтау, ұлттық құндылықтарды қастерлеу, ұрпақ тәрбиесіне көңіл бөлу секілді тәлімді талай шаруаға ұйытқы болып келеді.

Кеудесінде мемлекеттің көптеген наградалары жарқыраған ағамыз үшін өмірдің басты құндылығы да сол – елге, жерге адал қызмет ету. Ол әлі де сол мұрат жолында тынбай келеді. Соған қоса абыз қариялықтың өнегесін танытқан ағамыз өмірсерігі Дариха апай екеуі тәрбиелі ұл-қыз өсіріп, немерелерінің тәтті қылығымен шаңырақтың шаттығына шомылып отыр.
...Адам үшін бұдан артық қандай бақыт болмақ!

Облысымызда саяси қуғын-сүргінге ұшырағандар саны 4 мыңнан асады. «Кеңес өкіметі кезінде Оңтүстік Қазақстан облысында 7 мыңнан астам адам қуғын-сүргінге ұшыраған. Екі жарым мың адам "Қайтпас" шағынауданындағы «Қасірет» мемориалдық кешенінде мәңгілік мекенін тапты. Ал республика бойынша 25 мың адам атылған, олардың көбісінің артында қалған ұрпағы жоқ».

Ақын Ханбибі Есенқарақызы Саяси қуғын-сүргін құрбандары музейінде басшылық қызмет атқарып тұрған кезінде біздің газетімізге берген сұхбаттарының («ШК», №104) бірінде осылай деп еді.

Ақынның айтуынша, мәселен, Ұлы Отан соғысы кезінде қаза болғандар мен хабарсыз кеткендерді 70 жыл бойына санап келеміз. Әлі де дәл дерек жоқ. Соғыс кезінде арнаулы есепке алушылар, статистер болды ғой, соның өзінде соңғы нүкте қойылған сан нақтыланбаған. Ал саяси қуғын-сүргіннің аржағында кәмпеске (елден мәжбүрлі түрде шығарылу) ашаршылық нәубеті жатыр. Зұлмат заман құрбандарының түсін түстеп, арнайы санын алып жүрген ешкімнің болмағаны айдан анық. Оның үстіне бұл жабық тақырып болғаны белгілі. Қазіргі тарихшылар да тереңдетіп зерттей алмай жатыр. Сондықтан бізге берілген сандардың шартты ұғым екенін естен шығармайық. Қазір бұл сандар күн өткен сайын айқындалуда. 

Бүгінгі күнге дейін репрессия құрбандарының біздің облысымыз бойынша жалпы тізімі 2500 емес екенін уақыт өзі айқындап берді. ОҚО Саяси қуғын-сүргін құрбандары музейінің директорының уақытша міндетін атқарушы Гүлмира Серікбаева осы аптада «енді батыл түрде ОҚО бойынша репрессияға ұшырағандар санын 4001 деп айтсақ болады» деп мәлімдеме жасады. 

– 2500 деген сан 1998 жылы жарық көрген «Азалы кітаптан» алынған. 

Бұл кітапта 2124 адамның ғана тізімі бар. Біз осы тізімнің рас-өтірігіне көз жеткізу үшін Мәскеудің мұрағаттарына сұрау жіберіп, өзіміздің ҰҚК-нің мұрағат құжаттарынан жазықсыз жапа шеккендердің саны 4001 екенін анықтадық, – деді Гүлмира Серікбаева. 

«Саяси қуғын-сүргін құрбандарына – 80 жыл» атты дөңгелек үстел барысында «Алаш ардақтылары» деген атпен кітап көрмесі қойылды. Белгілі зерттеуші, әлихантанушы Сұлтанхан Аққұлұлының «Әлихан Бөкейхан. Қазақ жерінің жоқшысы» атты жаңа кітаптың таныстырылымы өтті.

Айдарымыздың бүгінгі қонағы – «Асыл арна» телерадиокомпаниясының Бас продюсері Ерлан Әбдірұлы. Жас болса да, білім-біліктілігін байқатып, телевизия саласында өнімді еңбек етіп жүргенін білеміз. Оның үстіне, өзінің еңбек жолын газеттен бастаған-тын.
Әріптесіміз таяуда «Қазақстан-Шымкент» телеарнасына қонақ болып, бүгінгі БАҚ, журналистикадағы ұрпақ сабақтастығы, «Асыл арнаның» отбасылық арна ретіндегі трансформациясы т.б. тақырыптар төңірегінде тәжірибе алмасты. Одан алдын әлемге әйгілі ұлыбританиялық ВВС телеарнасында білімін жетілдіріп қайтқан еді. Оңтүстікке келген сапарында біз әріптесімізге бірер сауалдарымызды қойдық.

Журналист «сүзгінің» рөлін атқарса...

– Ерлан, кейбір әріптестерің жергілікті телеарналардан тың идеяларды ойға түйіп кетемін дейді. Жалпы, өңірлік телеарналардан нені үйренуге болады?

– Өңірлік телеарна болсын, республикалық ауқымдағы БАҚ болсын, өзінің нақты көрермені, не оқырманы, яғни, қалыптасқан өз аудиториясы бар ғой. Сондықтан, қай мүмкіндіктегі медианың болсын қызметкері тоқмейілсімей немесе керісінше қорашсынбай өз аудиториясына адал қызмет етуі керек. Өйткені, республикалық телеарна кейде өңірлік ерекшеліктерді толық сезіне алмауы мүмкін немесе уақытында қажетті ақпаратты эфирге ұсына алмауы мүмкін. Аймақтық БАҚ, керісінше, осы кеңістікті «құрығы ұзын» республикалық арнадағы әріптестеріне қарағанда, әбжілдікпен жылдам қамти алса, құба-құп. Ал «адал қызмет ету» – тоғыз бен алтының арасында ауыздыға сөз бермей редакцияда жүріп алу емес. Біздің егемендік алған уақытымыз анталап тұрған пайдасыз ақпарат ғасырына тұспа-тұс кеп қалды. Үйіңіздегі бүлдіршініңізді психикасына, тәрбиесіне кері әсер етуі мүмкін ақпараттардан, телеөнімдерден қорғаштағаныңыз сияқты, оқырман-көрерменіңізді де құрметтеп, типографияға, әлде эфирге кетіп бара жатқан әр материалға сақ қарай алсақ деймін. Өйткені, оны да біреу сеніп оқиды, оны да біреу жүрегін ашып отырып теледидардан тамашалайды. Ендеше, бүгінгі журналист-редакторлар, бейнелеп айтқанда, «сүзгінің» рөлін атқара алса ғой. Қазіргідей құндылықтар төңкерілген қоғамда сенсация жариялау оңай. Бірақ одан кім, не ұтты? «Құралайды көзге атқан» сұңғыла журналист екеніңді көрейін, елге құр қызықты емес, қажетті, құнды ақпаратты ретін тауып жеткіз, құнықтырып оқыт. Сары басылымдар мен тұнып тұрған попсаның арасынан әрбір қарашаңырақ төріне төтелеп жүріп жол сал. Міне, бұл аса маңызды. 

Әріптестерім өңірлік телеарналардан идея алып қайтса, мен аз күшпен, кем техникамен көп шаруа тындырып жатқан әріптестеріме қарап, Оңтүстіктен мотивация арқалап қайттым десем болады.

– Бүгінгі жастардың әлеуеті қалай? Әріптесің Мейіржан Әлібекұлы «Бүгінгі қоғамға әмбебап журналист керек» деп еді. Журналист көптеген саладан хабардар болуы керектігін меңзегені ғой...

– Ежелгі папирустарда «жастар білімсіз, бұзылып барады» деген сыңайдағы жазбалар болыпты деп әзіл-шынын араластырып айтып жүрміз ғой. Өйткені, өзіңіз білесіз, кітапханадағы кезек жоғалып, интернет көптеген дерек көздерін қолжетімді қылғанмен, білім көбейген жоқ. Яғни, қажеттісін «Гуглдан» қарай салатын буын өсіп шықты. Керісінше, жады мықты, заты ізденімпаз, тақырыпты індетіп зерттейтін маман тапшыға айналды. 

Мейіржан – ҚазҰУ-дың журфагында тетелес оқыған тәжірибелі бауырым. Рас, өзі жазып, өзі таспалап, өзі монтаждап, эфирге даяр қылатын маман керек. Бірақ әлемдік тенденция салалық журналистиканың да дамитынын көрсетіп тұр.

Үлгі – іспен көрсетіледі, жетпей тұрған жері ғана сөзбен айтылады

– Таяуда әлемдегі ең ірі телеарналардың бірі – ВВС-де тәжірибе алмасу бағдарламасы бойынша білім алғаныңнан хабардармыз. «Асыл арна» мен ВВС арасындағы тәжірибе алмасу бағдарламасы одан әрі де жалғасады екен. Британиядан қандай жоспарлармен қайттың?

– ВВС World жүйесі ұйымдастырған семинар-тренингке Президент телерадиокешенінің басшысы Ерлан Бекхожин мырза бастаған делегация құрамында «Асыл арна» телеарнасының Бас директоры Мұхамеджан Тазабек мырза екеуміз де сапар шектік. ВВС – ондаған телеарна мен радионың, интернет порталдар мен журналдардың басын біріктірген алып құрылым ғой. Әлем бойынша, жиырма мыңнан астам қызметкері бар. ВВС жарнама қызметінің, BBC Storyworks және контент жөніндегі маркетинг тобының вице-президенті Ричард Паттисон, ВВС World News коммерциялық өкілдігінің директоры Сергей Становкин, ВВС «Русская службасының» жетекшісі Фамиль Исмаилов, ВВС Worldwide аймақтардағы өкілдіктерінің директоры Кейт Уоксман тәрізді ондаған білікті мамандардың БАҚ-тың бренд қалыптастырудағы рөлі, коммуникациядағы бәсекелестік, болған оқиға жайлы жылдам реакция шаралары, контент брендингі, әлемдегі өзгерістер үдерісіндегі әлеуметтік желі маңызы және т.б қызықты тақырыптар жөнінде тәжірибе алмасудың сәті түсті. ВВС бас кеңсесіндегі қызу процестерді де ішінен көріп, замануи жабдықтар мен озық студиялардың жұмыс істеу барысын да бақылай алдық. 

Жалпы, бұл сапарда көргеніміз көп, түйгеніміз де аз емес. Енді оны өз тәжірибемізде іске асыра алсақ, Англияға кеткен алтын уақыттарымыздың ақталғаны.

– «Асыл арнаның» биылға нендей жоспары бар? Қандай тың жобалар жарыққа шықпақ?

– «Асыл арна» көрермені – талғампаз, өзіне көгілдір экраннан нақты не қажет екенін анық білетін көрермен дер едім. Неге дегенде, көзі қарақты көрермен жақсы біледі, біздің арнада үнді мен корейдің телехикаясы да, жантүршігерлік жаңалықтар топтамасы да, поп-мәдениет өкілдерінің сенсациялық сұхбаттары да, тіпті голливудтық боевиктер мен болливудтық махаббат қиссалары да көрсетілмейді. Бірақ қазақстандық телеарналардың көрілімділігі бойынша, «Gallup Media» рейтингінде көрсеткішіміз жаман емес. Бұл нені көрсетеді? «Асыл арна» ұсынып отырған отбасылық құндылықтар, иман, сенім, тәлім-тәрбие, ер мен әйел психологиясы секілді сан түрлі тақырыптарды қамтитын «Қазақ білсін», «Әдеп әліппесі», «Кестелі орамал», «Құран оқып үйренейік», «Менің анам, менің әкем...», «Әжемнің әңгімесі», «По душам», «Семейный доктор» тәрізді бағдарламаларға, әлем мұсылмандары жайлы «Мұнаралы Еуропа», «Мұнаралы Америка», «Ғибратты саяхат. Индонезия», «Жемісті сапар. Малайзия» сынды деректі фильмдерге, өз базамызда түсірілген жанұядағы ымыра, шаңырақтағы ырысқа шақыратын «Үлкен үй» (режиссері – Мақсат Оспанов, сценарий авторы – Мұрат Есжан), «Бір келіншек» (режиссері – Арнұр Ташев, сценарий авторы – Жандос Құсайынов) телехикаяларына, қоғамдағы өзекті мәселелелер талқыланатын, білікті имамдар мен қоғам қайраткерлері қатысатын тікелей эфирлер серияларына көрермен тарапынан сұраныс жоғары деген сөз. Биыл, Алла жазса, ағымдағы жұмыстардан өзге қазақ тарихындағы ірі тұлғалар өміріне арналған «Ғибратты ғұмырлар» атты деректі фильмдер циклын бастамақпыз. Сондай-ақ, «Ютуб» желісінде 2 млн-нан астам қаралған «Үлкен үй» телехикаясының екінші маусымы таспаланады. Бұдан бөлек, 50 сериядан тұратын тағы бір отбасылық телехикаямыздың сценарийі жоспарда бар.

– Өзің жүргізген «Жарты сағат» бағдарламасында көптеген тұлғалар қонақ болып, тұшымды ойлар айтылды. Бағдарлама өз миссиясын атқарды ма? 

– «Жарты сағат» – жалғасады. Телеарна кеңсесі мен телестудияларымыздың басқа мекенжайға көшуі, жаңа декорация дайындау, әрі өткен жыл соңында іссапарлар мен жоғарыда сөз еткен білім жетілдіру жобаларының көбеюі секілді нақты себептермен бағдарламаның эфирге шығуын, өкінішке қарай, үзіп алдық. Бірақ, Алла жазса, ақпан айының орта шенінен бастап «Асыл арна» көрермендеріне «жақсымен өткен жарты сағаттарым» жол тарта бастайды.

Талантсың ба? Қабілетіңді көпшілік игілігіне сал

– Бүгінде басылымдардың интернет газетке көшу үрдісі басталып кетті. Жаһандануға жұтылып кетпей, оған бейімделу тетіктері қандай? Өзің де әуелі газетте ысылдың ғой...

– «Газетте ысылдың» дегеннен шығады – оқу, тәжірибе жинақтауда өзімді жолы болған маман санаймын. Неге дегенде, ұстаздарым жақсы болды. Осы саланың кіл мықтыларының алдынан өттік. Журналистика факультетінде Бауыржан Жақып, Кәкен Қамзин, Сағатбек Медеубекұлы, Қайрат Сақ тәрізді алашқа аты мәлім азаматтардан дәріс алдық. Теориядан практикаға ауысқанда да «Жас қазақ» газетінде Талғат Ешенұлы, Дәурен Қуат, Сәкен Сыбанбай, Есей Жеңісұлы, Жанарбек Әшімжан, Қасым Аманжолұлы, марқұм Әмірхан Балқыбек сияқты азаматтардың көп жақсылығын көрдік. «Хабарда» да Серік Абас-шах, Мұрат Бидосов, Шоқан Шөжеев, Арман Сқабылұлы, Болатбек Қожан, Ринат Думанұлы тәрізді телевизияның бүгінгі мэтрлерінен көп нәрсе үйрендік. Т.Жүргенов атындағы өнер академиясында жүрген жылдары болса, Сергей Әзімов, Сатыбалды Нарымбетов сияқты қазақ режиссурасы маэстроларының балға-төсінде біраз шыңдалу көргендейміз. «Мосфильмде» өндірістік тәжірибеде жүргенімде, киностудия басшысы Карен Шахназаровтан да талай жақсы сабақ алдық. Мұны не үшін айтып отырмын? Қазақ «Ұстазы жақсының ұстамы жақсы» дейді. Замана желі қалай құбылса да, түрлі технологиялар түртінектеп өмірімізге араласса да, ең бірінші іргетас – білім ғой. Газетке жазасыз ба, интернет арқылы оқырманға мақала ұсынасыз ба – бәрібір түбі сауатты жазу керек. Яғни, қай істе де түбір өзгермейді. Мақсат – пайдалы мәлімет жеткізу болса, интернет тұрмақ, әлгінде айтқан папируспен тарататын заман келсе де тартынбаған дұрыс. Ал классикалық газет қашан да бола береді. Тек ақпараттық басылымдар азайып, аналитикалық газеттер өмірін жалғастыра беретін шығар.

– «Біз әу бастан әр көрермен үшін күресетін замандамыз. Мұным кейбіреулер үшін тым асқақ сөз көрінуі мүмкін, бірақ тырыссақ, оған қол жеткізуге әбден болады» дейсіз. Жалпы, әр журналист өзін бренд ретінде қалыптастыратын сәт келді. Дегенмен, бұл орайда нені ескеруіміз керек? 

– Журналистің жеке тұлға ретіндегі болмысының зорайғаны – оқырманға сөзін өткізу, көп көрермен тарту тұрғысынан қажет те шығар. Бірақ, мысалы, жоғарыда сөз еткен ВВС-де мені қызықтырған бір нәрсе, ондаған телеарна, жүздеген басылым мен сайттардың басын біріктіріп тұрған, жиырма мыңнан астам қызметкері бар алып медиа құрылымның синхронды қозғалуы болды. Сұрай келе ұққанымыз, ортақ жүйе, ортақ мүдде бар. Ал ол ортақ жүйе жекелеген адамдарға ұнамауы да мүмкін. Бірақ жұмыс алға жылжуы үшін кадрлар өзін соған көндірген. Яғни, арна мүмкіндіктерін өз тұлғасының жарнамасына емес, керісінше, кәсіби қабілетін өндірістің ілгерілеуіне салады. «Тоp Gear»– ды талай жыл жүргізген Джереми Кларксон мен ВВС-дің жолы екіге айрылу себебі де сол, оны да сұрадық. Талантсың ба – өз-өзіңе сүйсініп, «ортақ өгізден оңаша бұзау артыққа» салынба, яғни, білгеніңді көпшілік игілігіне сал. 

– Әңгімеңізге рахмет!

Сұхбаттасқан 

Т. ҚАСЫМ