Шымкент келбеті

Елбасымен бірге Теміртауда қып-қызыл оттың ортасында болат балқытып, Украинаның Днепродзержинск қаласында бірге оқыған курстастары көп. Олар еліміздің түпкір-түпкірінде тұрады. Сол жігіттердің арасында шымкенттік Тельман Спаев та бар. Ол Днепродзержинскіде металлург мамандығын игеру туралы шақыртуды жүрегімен қабылдайды. Тұңғыш Президент күні мерекесі қарсаңында Елбасының курстасы сол бір сағынышты күндерді еске алып, əсерлі сəттерді әңгімелеп берді.

– Тельман көке, Нұрсұлтан Әбішұлымен қалай танысқан едіңіз? Ең бірінші кездесу есіңізде ме?

– 1958 жылы 19 жастағы тепсе темір үзетін 30-дан астам жігіт Оңтүстіктен Укринаға аттандық. Металлургтер даярлайтын №8 техникалық училищеге қабылданған болатынбыз. Екінші қабатта есік алдында тұрған едім. Жаныма үш жігіт келді. Өздері Алматы облысынан екен. Олардың бірі Нұрсұлтан Назарбаев болып шықты. Оқу шеберлері жігіттерді мамандық бойынша іріктеді. Нұрекең шойын цехында болды. Қалғандары қалаған оқу топтарына бөлінді.
Біз бір топта оқыдық. Бірге жатақханада тұрып, болат балқытушы мамандығын алдық. Домна пешінің от жалынында жұмыс істеуді үйрендік. Ол топтың старостасы болды. Сол кезде еліміздің болашақ Президентiмен оқып жүргенімізді кім біліпті?! Нұрсұлтан салмақтылығымен, ұйымдастырушылық қабілетімен ерекше көзге түсті. Оның «Бізді мұнда ойнау үшін емес, мамандықты меңгеріңдер деп жіберді, ал біз түк білмей барсақ, ұят болатынын ұмытпайық, жігіттер!» дегені жадымнан шыққан жоқ. Нұрекең уәдесіне берік, айтқан сөзінде тұратын. Ісіне сондай тиянақты.Өте еңбекқор, ізденімпаз. Тапсырманы мұқият орындайды. Үш күн оқып, үш күн тәжірибе жинауға барамыз. Оқумен ғана шектелмей, Нұрсұлтан қабырға газетін ұйымдастырды. Әр мерекеге мерекелік нөмірлерді шығарады. Нұрсұлтандай асыл азаматпен бiрге бiлiм алып, бiр жатақханада тұруды бұйыртқан тағдырыма ризамын. Сол бiр студенттiк күндерiм әлі күнге есiмнен кетпейдi.

– Оның көпшілік білмейтін қандай қырын айтар едіңіз?

– Нұрсұлтанның адамгершілігі, жігіттерді сыйлай-тұғын. 1959 жылы әкем қайтыс болып, ауылға кеттім. Бір апта болып, Украинаға қайттым. Нұрекең жігіттерді жинап, маған көңіл айтты. Ән-күй десе жанып түсетін. Домбыра шертіп, ән салатын. Қара сөзге шебер. Қалжыңдары да керемет.
Бірде жігіттермен отырғанда әңгіме айтты. Облыс орталығы Днепропетровскіге барғанында бір қызбен танысыпты. Сөзі жарасып, әлгі қыз Нұрсұлтанды қонаққа шақырады. Бәріміздің тағатымыз таусылып, не болғанын білгенше асықпыз. Сонымен, Нұрсұлтан: «Қыздың үйіне кірсем, ешкім жоқ. Мені бір бөлмеге отырғызып, қыз шәй дайындауға кетті. Үй іші тым-тырыс. Бір кезде елегізи бастадым. Басыма әртүрлі ой келді. «Әлгі қыз қайда жоғалып кетті?» деймін. Кенет қарсы алдымдағы керуетке көзім түсіп кетті. Қарасам...адам басы жатыр. Не істерімді білмей, шошып, ыршып тұрдым. «Япырай, бұл не сұмдық?» деп көзімді бадырайтып ашып қалсам...Туһ десеңші, түсім екен», – деп бәрімізді әрі-сәрі күйге түсіргені бар. Шаршап отырған сәтімізде осындай әзіл-қалжыңдарымен көңілімізді сергітіп жіберетін мінезі болатын. Курстастарымның біразы бітірген соң, Қазақ политехникалық институтында білімін жалғастырды. Ал, Нұрсұлтандар сол Дзержинск металлургия зауытының от-жалынында шынығып, болат балқытудың шеберi атанды. Кейiн Қазақстан магниткасын бағындырды.

– Елбасының «Алғашқы тәлімгер» шығармасында ұстаздарыңыз Дмитрий Погорелев туралы жазылған. Шыныңызды айтыңызшы, ол болжампаз кісі болған ба?

– Ұстазымыз біздің мінезімізді жақсы біледі. Бірімізге сен инженер, сен цех бастығы боласың деген. Дмитрий Изотовичтің көрегенділігіне әлі күнге таңырқаймын. Арамызда Алтай, Жұман деген жігіттерге: «Сендер Нұрсұлтанды тыңдай бермейсіңдер. Оларың бекер. Біле білсеңдер, Назарбаев болашақта Қазақстанның Орталық Комитетінің бірінші хатшысы болады, – деді. Біз қарап қаламыз ба, жан-жақтан «мен кім боламын» деп сұрап жатырмыз. Ол кісі көріпкелдей әрқайсысымызға қай мамандықтың иегері болатынымызды айтып берді.
Ұстазымыз айтқандай, бәріміз металлург болғанымыз жоқ. Мұғалімдік қызметке кеткендер, өзге мамандықтың тізгінін ұстаған азаматтар да бар. Нұрекең осы қызметте биіктерге көтерілді. Асуларды бағындырды. Курстастарымызбен бас қосқанда ұстазымыздың болжампаздығына таңғалатынымызды әлі айтып қоямыз. Украина металлургиясының қара шаңырағына арман-тілек жетелеп барған 72 өреннің біразы Теміртау еңбек мектебінде шыңдалып, араларынан атақты металлургтер, 6 ғылым докторы, танымал қоғам қайраткерлері шықты.

– Елбасымен оқыған соң, қашан жолықтыңыз? Ол сізді таныды ма?

– «Днепродзержинск техникалық училищесінде оқығандардың көпшілігі Қазақстанның металлургиялық зауыттарында жұмыс істеді. Жерлес үш жігіт елге қайттық. Менің анам жалғыз, келіншегімнің аяғы ауыр болатын. Ауылға оралған соң, әскерге аттандым. Үш жыл Көкшетауда әскери борышымды атқардым. Сол жылдары Нұрсұлтандар Қарағандыда болатын. Мерзім бітіп, ауылға келе жатып, курстастарыма соқтым. Мәре-сәре болып қауышып, қуанысып қалдық, әрине. Көп адамдар уақыт өте байырғы, мектеп қабырғасындағы достарымен байланыстарын үзіп алып жатады. Ал, Нұрекеңде ондай әдет жоқ. Курстастарымен әлі күнге дейін байланысын үзген емес. Нұрсұлтан ол кезде шебердің көмекшісі екен. Екінші рет 1969 жылы Теміртауға бардым. Нұрсұлтан қалалық партия комитетінің бірінші хатшысы екен. 10 минуттай сөйлестік. Бірге оқыған жігіттерді еске алдық.

– Сізден Елбасы: «Қандай өтінішіңіз бар» деп сұрады ма?

– Жеке өтінішіммен Елбасының алдына барған емеспін. Біз кездесуде жастық шағымызды еске аламыз. Ән айтамыз, қалжыңдасамыз. Шыны керек, кездесулерде болғанымызбен, курстастарының ешқайсысы Нұрекеңе жеке басының шаруасын, өтінішін айтып, көмек сұрағандары жоқ. Оны Нұрсұлтанның өзі де бір кездесуде өзімізге ризалықпен айтқаны бар. Біз бірге оқып жүргенімізде тұрмысымыз қарапайым болды. Елбасымен бірге оқыдым деп, жоғары қызметті көздеген емеспін. Курстастарым да сондай.

– Елбасы туралы кітап жаздыңыз. Естеліктеріңізбен бөлістіңіз...

– Жазуға мектепте оқып жүріп, қызығушылығым болды. Мұғалімімнің мазмұндамасын айна-қатесіз жазып беретінмін. Содан шығар, ұстаз боламын деген түпкі мақсатым болды. Президентіміз туралы түсірілген «Лидер» фильмінің авторымын. Нұрсұлтан туралы «Келешекте» деген кітап жаздым. «Қызылкөпірдегі кездесулер» деген қолжазбам бар.

– Кездесулерде нені талқылайсыздар?

– «Елбасы Оңтүстiкке келеді» деген хабарды ести салысымен, ол кiсiмен кездесуге асығамын. Ұмытпасам, Днепродзержинскіде оқығандардың 45 жылдық кездесуі 2003 жылдың күзінде Шымкентте өтті. Көліктен түскен Нұрсұлтан Әбішұлы бәрімізге құшағын жайып, жылы амандасты. Дастарханда бас қосып, жастық шақты еске алдық. Әр басқосуда ерекше тебіреністе боламыз. Ол бізді көргеннен ағынан жарылады. Біз саясатты қозғап, халықаралық қатынастарды сұрамаймыз. Ең таусылмайтын, ескірмейтін әңгімеміз сол – жастық шаққа саяхат жасап, студенттік жылдарды, бірге жұмыс істеген кездердегі естеліктерді, қызықты оқиғаларымызды еске түсіреміз. Елбасы бар зейінін курстастарына қойып, әңгімемізді тыңдайды. Арасында әзіл айтып, ән салады. Сөйтіп мәре-сәре боламыз. Нұрекең бізбен жүздескен 5 сағат ішінде елдегі жағдайға да тоқталып, халықтың тұрмыс-тіршілігінен хабардар болудың да қисынын тауып жатты. Кездесу соңында бәрімізге швейцариялық сағат пен «Өз көзіммен» авторлық кітабын сыйға тартты. Қазір өңірдегі курстастарымның бәрімен араласып тұрамын. Тойларда, қуаныштарда жиі бас қосамыз.

– Тәуелсіздігімізге 25 жыл толып отыр. Елбасының еңбегі жайында не айтасыз?

– 25 жыл ер жігіттің кемеліне келген шағы. Оңы мен солын танитын кезі. Сондай жасқа жеткен Қазақ елі де, жан-жағын бағамдап, барын саралап, жоғын түгендеп, болашағына жоспар түзіп, биіктерді бағындыруға сенімді сатыда тұр. Нұрсұлтан елдің ертеңі үшін еңбек етіп жатыр. Қазір Қазақстанды әлем таниды. Кейбiреулер: «Елбасыда арман жоқ шығар» деп ойлайды. Неге арман болмасын?! Қазақстанның тағдырын шешу, бейбіт заман орнату ол үшін оңай болған жоқ. Елбасының ендігі мақсаты – елдің тыныштығын, халқының амандығын сақтау. Нұрекең өзі айтқан Ұлы дала елін ұлық мемлекеттер қатарына қосатынына кәміл сенемін. Тек Тәңір оған мықты денсаулық берсін! Ал күш-жігер, батыл идеялар оның бойында әлі де бұлқынып жатыр. Кейде таңқаламын. Негізі, Нұрсұлтан – қайталанбас феномен!

– Әңгімеңізге рахмет!

Сұхбаттасқан
Құттыбике НҰРҒАБЫЛ

ОҚМПИ студенттері Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі, жезтаңдай әнші Нұржамал Үсенбаевамен кездесті. Елге қызмет еткен елеулі тұлғаларды оқу орнына шақырып, студенттермен кездесу ұйымдастыруды институт ректоры Оңалбай Аяшев дәстүрге айналдырған.

– Нұржамал консерваторияның 5 курсында оқып жүргенде Қыз Жібектің рөлін сомдады. Сол қойылымнан кейін жазушы Ғабит Мүсірепов маңдайынан сүйіп «Міне, менің Қыз Жібегім дәл осындай болуы тиіс» деген. Қымбатты жастар! Өмірде зор жетістікке жету үшін үлкен қалада, мәдени ошақтың ордасында дүниеге келу шарт емес. Бойыңдағы талантты бағалау қажет. Бағым жансын деген әр жас арманына үлкен құштарлықпен талпынуы тиіс. Армандау керек және сол арманға жету жолында аянбай еңбек ету керек, – деді О. Аяшев.

Екі сағатқа созылған кездесуде ОҚМПИ жастары Қазақ академиялық опера және балет театрының соло-әншісі Н. Үсенбаеваның өнерін тамашап, өздерін қызықтырған сұрақтарға жауап алды.

«Бүгінгінің Қыз Жібегінен» ОҚМПИ қошеметін аямады. Айтыскер ақындар жұлдызы жанған қазақтың ерке, дара қызына арнап жырдан шашу шашса, оқу орнының ректоры О. Аяшев «ОҚМПИ профессоры» атағын құрметпен тапсырды.

– Бұл кездесу маған керемет әсер қалдырды. Опера әншісі ретінде осынша тыңдарманым барын білмеппін. Алдағы уақытта туған жерге жиі келетін боламын, – деді Н. Үсенбаева.

ТҮРКІТАНУШЫ ҒАЛЫМ СЕЙСЕНБАЙ ҚҰДАСОВ – 60 ЖАСТА

Тәуелсіздікке қол жеткен жылдары отандық тарих ғылымының қоржыны кеңестік кезеңде және тәуелсіздік жылдары әзірленген білікті мамандардың білімінің арқасында жаңа деректер мен жаңаша зерттеу жолдарымен толығып отырғанын ерекше атап айтуға болады. Соның ішінде тіл тарихын ел тарихымен байланыстыра зерттеу бағытындағы жұмыстарда түркітанушы ғалымдардың қомақты үлесі де бар. Осы қатарда салмақты ойларымен танымал ғалымдардың бірі – Сейсенбай Құдасов екенін салаға қызығушылық танытқан зиялы қауым жақсы біледі. Ғалымды кешегі Кеңестік Түркітану ғылымы қазанында қайнап шыңдалған білімін тәуелсіздік жылдары ел игілігіне жұмсап келе жатқан санаулы мамандардың қатарынан саналады десек артық айтқандық болмас.

1979 жылы Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетін филология мамандығы бойынша бітірген жас маман сол кездегі Қазақ КСР ҒА Тіл білімі институтына кіші ғылыми қызметкер болып қабылданады. Ал жас маманның түріктанушы ғалым болып қалыптасуына институт директоры академик Ә.Т. Қайдардың ұстаз ретіндегі орны ерекше болған. Жас маманды мүлдем тың тақырып армян жазулы ортағасырлық түрік жазба ескерткіштерін зерттеуге сала отырып ұстазының шәкіртінен үлкен үміт күткені анық. Армян-жазулы қыпшақ ескерткіштерін зерттеу Қазақстанда ғана емес әрісі әлемдік түркологияда, берісі Кеңес Одағында кенжелеп дамып келе жатқан ғылым саласы болатын. Ол жылдары шетелдік басылымдарға қол жете бермейтін, ал Т.И. Груниннің 1967 жылы жариялаған 1559-1567 жылдарды қамтыған, немістермен соғыс кезінде жоғалып кеткен № 4386 акт кітабынан басқа, Украинада А.Н. Гаркавец пен Я.Р. Дашкевичтердің, Қазанда И. Абдуллиннің еңбектері енді-енді жарық көре бастаған кезең еді. Осы қиын да қызық тақырыпты зерттеу жас маманға сеніп тапсырылды. Осы орайда жас ғалымның да ұстазы үміт етерліктей жеке бас қасиеттері мен қабілеттері туралы да айтпай кетуге болмайды. Оның бір көрінісін ескі армян әліпбиін өз бетімен оқып үйренуінен байқар едік. Әрине, ғылымның талаптарына сай еңбек етуіне ұстаздарының ықпалы да аз емес. Біртіндеп тәжірибе жоғарылай түсті. Жас ғалым аталған ғылыми ошақта Отандық Түркітану саласында белді де, беделді ғалымдар саналатын Қ. Өміралиев,

Ә. Құрышжанов, А. Гаркавец т.б. сияқты түріктанушылармен әрі шәкірт, әрі әріптес ретінде қатарласа ұзақ жылдар қызмет ете жүріп талай өзекті мәселелерге жаңаша қарау керектігіне көз жеткізгені анық. Ғылыми ізденістерінің нәтижелері де көп ұзатпай бой көрсете бастады. Алғашқы ғылыми мақалалар тізбегінен басталған игілікті істері түркітануға «Дана Хикар» жазба ескерткішінің тіліне қатысты салмақты зерттеулерімен түйінделді (Армян жазулы қыпшақ ескерткіші «Дана Хикар сөзінің» тілі. Монография. –Алматы: «Ғылым», 1990 (7,41 б/т.). – 120 б.). Еңбектің ғылыми жоғары деңгейде орындалғанын ғылыми ортада мойындалып арнайы сыйлыққа ұсынылғаны да белгілі. Дәл осы аудармасы елімізде соңғы жылдары жарияланған әдеби жәдігерлердің көп томдығына сол күйінде енуі де жұмыстың сол салмағын байқатса керек (Дана Хикар хикаясы. Аудармасы, факсимилесі, ғылыми түсініктемесі. // Әдеби жәдігерлер. Жиырма томдық. 20 т. – Алматы: «Таймас» баспа үйі, 2013. (11-37, 376-386 бб.).

Ұзақ жылдар ҚР ҰҒА А.Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институты және кейінгі жылдары еліміздегі бірнеше ЖОО қабырғасында еңбек ете отырып қыпшақтанулық бағыттардағы ғылыми зерттеулерін тоқтатпай жүйелі жүргізіп келеді. Ғалымның қаламынан туындаған ғылыми еңбектердің дені тәуелсіздік жылдарында жарияланды. Ол Түркітану саласында білікті ғалым ретінде қол жеткізген білімі мен білігін күні бүгінге дейін шәкірт тәрбиелеуде де нәтижелі пайдаланып келе жатыр. Оған дәлел еліміздегі ЖОО студенттері мен аспиранттарға оқыған («XVI-XVII ғғ. армян-қыпшақ жазба ескерткіштері бойынша» тәжірибелік сабақтар) дәрістері және халықаралық деңгейде 2007 жылы «Манас» атындағы Халықаралық Қырғыз-түрік университетінің магистранттары мен докторанттарына оқыған («Codex Cumanicus» (XIV в.) и армянописьменных кыпчакских памятников XVI-XVII в.в.) дәрістерін айтуға болады. Яғни шетелдерде де шәкірттері бар танымал ғалым деп ретінде танимыз.

Ұстаздықты ғалымдықпен ұштастыра білген тұлға ретінде бірнеше ғылыми жобалардың орындаушысы және жетекшісі болып отандық түркітану ғылымына өзіндік үлес қосып келеді. Елімізде мемлекеттік деңгейде қолға алынған «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында 2007-2009 жылдары Р.Сүлейменов атындағы Шығыстану институты ғалымдарымен, 2008 жылы Абай атындағы Қазақ ҰПУ мен 2011-2014 жж. Халықаралық «Түрік Академиясы» ғалымдарымен ортағасырлық жазба ескерткіштерді кешенді түрде зерттеу, оның ішінде тіл тарихын ел тарихымен сабақтастыра зерттеудің мәселелерін ғылыми көтере отырып, тарих ғылымының деректану саласының қазақ тіліндегі қорын молайтуда мол үлесін қосты.

Осындай еңбектерімен бірге ғалымның тағы бір қыры сол әкелінген жәдігерлерге ғалымдардың, жастардың назарын үнемі аударып келе жатқанын да дер едік. Оның ішінде ғалым гуманитарлық ғылымдарды зерделеуге ғылыми жағынан кешенді түрде келу керектігін үнемі мәселе етіп қойып келеді. Әсіресе, тіл тарихы мен ел тарихы сабақтастығын бірнеше ғылымдардың басын біріктіре отырып шешудің мүмкіндіктері мен жолдары мол екенін айтып қана қоймай, тәжірибе тұрғысынан да жүзеге асуына талмай еңбек етіп келе жатқан ғалым. Соның бір дәлелі іспетті отандық тарих ғылымында ортағасырлық қыпшақ жазба ескерткіші «Кодекс Куманикустің» (XIII-XIV ғғ.) материалдарын тұңғыш рет тарихи қайнаркөз ретіндегі маңызын зерделеуге арналған осы жолдардың авторларының кандидаттық жұмыс деңгейінде қарастыруына да тіл маманы ретінде көп көмегі тигенін айтып өткенді орынды санаймыз.

Ғалымның тағы бір қыры ұйымдастырушылық қабілетінің өте жоғарылығы дер едік. Осы қасиетін «Қазақстанның ғылыми әлемі», «Қазақтану» сияқты халықаралық және отандық деңгейде беделге ие болып келе жатқан басылымдардың жарыққа шығуындағы сіңірген еңбектерінен байқауға болар еді. Ал сол басылымдарда түркітану саласындағы еңбек етіп жатқан халықаралық деңгейде беделді ғалымдардың салмақты еңбектері көптеп жарияланып тұрды. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарынан бастап еліміздің оңтүстігіндегі бірнеше ЖОО-да еңбек ете келе, өңірде қыпшақтанулық бағыттарда ғалымдардың шоғырын топтастыруға, қалыптастыруға мұрындық болып келе жатқаны тағы бар.

«Ғалымға құрмет – ғылымға құрмет» деген қағиданы ұстанған ғалым Түркітану, оның ішінде қыпшақтану саласына мол үлес қосқан әр дәуірлердегі түркітанушы ғалымдарды, оның ішінде бүгінгі күні көзі кеткендерінің де ғылыми еңбектерін көпшілікке таныстыруда бірқатар игілікті істер жасап келеді. Ғалым әлі күнге дейін баспалар және ғаламтор беттеріндегі жеке парақшалары арқылы көпшіліктің танысуына мұрындық болып отыр. Осы арқылы бүгінде сирек ғалымдардың қолында немесе түрлі деңгейлердегі кітапханалардың сирек қорларында ғана кездесетін кейбір құнды зерттеу еңбектерді көпшіліктің көзайымына айналдыруда. Және ол еңбектердің жай ғана көшірмесін таныстыруды емес көп жағдайда сол еңбектерге бүгінгі күн биігінен ғылыми түсініктемелер, кейбір тұжырымдарға байланысты ғылыми ұсыныстарды өз тарапынан қоса отырып мамандар мен оқырманды жалпы ортағасырлық қыпшақ тілді жазба ескерткіштердің маңызын ұғынуға көмектесіп те отыр.

Ғалым осындай күнделікті ауыр да қызықты еңбектерін саралай қараған адам оның өз зерттеулеріне тіл тарихымен ел тарихын сабақтастықта қарастырғанды мақсат тұтып еңбек етіп келе жатқанын анық байқар еді.

Әрине бір мақала төңерегінде ғалымның барлық қырын ашып көрсету мүмкін емес шығар. Оған арнайы зерттеулер де керек болар және ол алдағы күннің еншісінде. Ал ғалымның бүгінге дейінгі жарияланған бірнеше монография мен елуден аса таза ғылыми мақалалары оны отандық қыпшақтану саласында өзіндік қолтаңбасы бар түркітанушы екенін байқатады. Әсіресе, ғалым ретіндегі зерттеулері мен ғылыми пікірлерін халықаралық түркітану саласында белгілі бір деңгейде өзінің өзектілігі мен құндылығының салмағы қазірдің өзінде ғалымдар назарына іліне бастады десек артық айтқандық бола қоймас. Дегенмен негізгі ғылыми болжамдары, тұжырымдары жалпы кейбір құнды пікірлерінің («Ортағасырлық қыпшақ жазба ескерткіштерінің Еуразиядағы саяси, тарихи жағдайларды пайымдаудағы тарихи дереккөз ретіндегі рөлі» мен «тіл тарихы мен ел тарихының тарихи сабақтастықтары», «қазақ» атауының шығуы туралы,

Ортағасырлық Кавказдағы Қазақ сұлтандығы тарихын қайта зерделеу керектігі т.б.) ғылыми мойындалуы уақыт еншісінде деп ойлаймыз.

Бүгінде асқаралы алпысты алқымдаған ғалымның ғылымда жасаған еңбектері де ел назарынан елеусіз қалған жоқ. Лайықты бағаларын да алып келеді. Мысалы, «Армян жазулы қыпшақ ескерткіші «Дана Хикар сөзінің» тілі» (Алма-Ата: Издательство «Наука», 1990) атты еңбегі үшін Қазақ КСР Жастар одағының Құрмет грамотасымен (1990 ж.), ал сәл кейіндеу ҚР ҰҒА «Жас ғалым» дипломы мен медалімен марапатталды (1991 жылы). 2007 жылы ғылымға сіңірген еңбегі үшін ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігінің, 2009 жылы Мажар елінің Халықаралық «Кумания Кун-Кыпчак» қоғамының, ал 2013 жылы Армения Республикасы ҰҒА Шығыстану институтының Құрмет грамоталарымен марапатталғаны соған куәлік ете алады деп санаймыз.
Бүгінгі күні Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университетінің білікті маманы ретінде қызмет етіп жатқан Халықаралық Қыпшақтану саласының сирек те, салмақты ғалымдарының бірінен саналатын Сейсенбай Жолайұлы Құдасовты 60 жылдық мерей тойымен құттықтай отырып, зор денсаулық, шығармашылық табыс, отбасылық бақыт тілейміз.

Б.Е. КӨМЕКОВ,
ҚР ҰҒА академигі, т.ғ.д., профессор,
Қ.С. АНАРБАЕВ,
т.ғ.к., ОҚМПИ доценті м.а.

Биыл көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері Әлихан Бөкейханның 150 жылдық мерейтойы ЮНЕСКО аясында өткелі отыр. 2015 жылы халықаралық ұйымның 38 сессиясында қабылданған қаулы үлкен қолдауға ие болды. Елімізде саяси реформатордың мерейтойына арналған іс-шаралар ұйымдастырылып жатыр.

Әлихан туралы не бiлемiз?

ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басы Қазақстан тарихындағы маңызды кезеңнің бірі болды. Ресей империясының отарлық саясатына батыл үн көтерген, ұлттық сананы оятқан, білім-ғылымға үндеген шақ Алаш ұлт-азаттық қозғалысымен байланысты еді. Саяси топ басшылары тұңғыш ұлттық-демократиялық саяси партия мен қазақтың жаңа сипаттағы Алашорда үкіметін құру деңгейіне дейін көтерілді. Осындай қоғамдық құбылыстың басында саяси реформатор, ғұлама ғалым Әлихан Бөкейхан тұрды.

Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейханов өз кезеңінің тәлімі мен тәрбиесі жеткілікті әлеуметтік ортада өсті. Азаттық пен еркіндікті жырлаған ұлттық ауыз әдебиетіміз әлеуметтік танымын қалыптастырды. Оның Санкт-Петербургтегі Орман институындағы оқуы маңызды рөл атқарды. Осы уақытта орыс қоғамында капиталистік қарым-қатынастар енді. Болашақ саясаткер бос уақытында студенттік қозғалыстарға қатысып, жаңа ілім туралы қызу пікірталастарда экономикалық материализм қағидаларын қорғаған көрінеді. Ә.Бөкейхан Мәскеудегі оқуды бітіргеннен кейін Омбыдағы Орман шаруашылығы училищесіне оқытушы болады. Қаланың қоғамдық-саяси өміріне жиі араласады. Жергілікті басылымдарда саяси бағыттағы мақалалары жиі жарияланады.
Ол халықтың әлеуметтік санасын көтеруде, күш-жігерін біріктіруде газеттің орны бар екенін аңғарады. Қазақтың тұңғыш басылымы «Дала уәлаяты» жабылса да қазақ тілінде газет шығаруға ден қояды. Сөйтіп Әлиханның араласуымен қоғамдық-саяси және әдеби-мәдени басылым – «Қазақ» газетінің 1913 жылғы 2 ақпандағы №1 нөмірі Орынбор қаласында жарық көрді. Ол саяси жолында қазақ тілінде ісқағаз жүргізуді ресми органдардан күн тәртібіне қоюды талап етті.
Қазақ тарихында саяси реформаторлығымен қатар, Әлихан Бөкейхан маңызын жоймаған мол мұра қалдырды. Ол ұлттық тәуелсіздікті таңдады. Демократиялық жолды қалады. Келешекке үлкен үмітпен қарады. Халықтың рухани жаңаруы жолында шексіз қызмет етті. Әлихан Бөкейханның мәдениет пен білім туралы ойлары қазір де құнды. «Рухани мәдениет қарауылынан» деген мақаласында ол: «Рухани мәдениеттің бір белгісі жұрт баласына жалпы оқу, газет, кітап оқып, ғылым жолын тану, қол жеткені ғылым жолында ізденіп, адам баласына жақсылық жол ашу», дейді. Ал «Серуен жасап зерттеу әдісі» атты мақаласында автор шын білімнің тәжірибеден туатынын, білім жолының негізі тәжірибе болатындығын жаттап алғанның білім болмайтынын атап көрсетеді.

50-ден астам мерзімді басылымдарда мыңнан сан алуан тақырыптағы еңбектері жарық көреді. «Кестелі сөзді» мақалалар газет деңгейін көтеріп қана қоймай, оқырманы көп болса, оның қазынасы да бай болатындығы, газеттің жаны мақала екендігі де айтылады. «Газетке бәйгеге қосуға өз алдына шебер, білгіш, жүйрік керек… Газетке басшы болу кез келгеннің қолынан келмейді» – дейді автор.

Ол ғылымға да үлес қосты

Әдеби тілді, ғылым тілін қалыптастыруға қосқан Ә.Бөкейхан үлесінің бірі ол – терминдер. Ғалым терминнің мазмұнына, аударылу сапасына ерекше көңіл бөлді. Өзгелердің озық ойларын қазаққа жеткізем, көркемдік танымын кеңейтем деп аудармалар жасады. Әлихан: «Қияметке шейін қазақ қазақ болып жасамақ», деп алаштың жоғын жоқтап, барын түгендейді. Халықтың қамын жейді. Күреске толы ғұмырында ұлттың ертеңі үшін бар күш-жігерін сарп етеді. Білім-тәжірибесін жұмсайды.

Оның аударған оқулықтары мен ғылыми еңбектерінен көптеген терминдерді кездестіруге болады. Мәселен, ол аударған Мәскеуде жарық көрген К.Фламмарионның «Астрономия әліпбиі». Осы еңбекте айдың жартылай тұтылысы – частное затмение луны, айдың толық тұтылысы – полное затмение луны, аспан кеңістігі – небесное пространство, аспан тасы – аэролит, ауыспалы жұлдыздар – переменные звезды, жер белбеуі, белбеу – экватор, бұлтшық – облачко, егіз жұлдыздар – двойные звезды, күннің беті – поверхность солнца, пөліс шеңбері – полярный круг сынды тағы басқа терминдері бар. Сондай-ақ Ә. Бөкейханов жаңадан жасалған терминдерге ұсыныс-пікірлерін де білдіріп отырған. Ғалымның «Кітап сыны» айдарымен қазақша шыққан кітаптардың көпшілігіне сын-пікірлер жазды. Сондай еңбектердің бірі 1925 жылы Орынборда шыққан Н.Островскаяның «Еңбекшілерге кооперация не үшін керек?» деген кітапшасы. Оны аударған Сапа Жүсіпұлы. Осы кітап жөніндегі пікірінде ол: «Сапа жолдас орыстың «потребитель» деген сөзін «тұтынушы» деп қазақшалайды», деп жазады. Бұл рецензия арқылы бүгінгі қолданысымыздағы «тұтынушы» терминінің ХХ ғасыр басында жасалғанын, оның авторы Сапа Жүсіпұлы екенін ғалымдар анықтайды.
Ал Әлиханның 1903 жылы Санкт-Петербургте екі автормен бірге жазған «Қазақ өлкесінің тарихи тағдыры және оның мәдени жетістіктері» атты жарияланған тұңғыш ғылыми монографиясының маңызы зор.

Шығармада ол Қазақ хандығының тарих сахнасына шығуын, хандықтың кейінірек үш жүзге бөлініп Ресей империясымен одақ құрамын деп оның отарына айналуы жайында құнды деректер келтіреді. Сібір және Орынбор қазақтары туралы 1822-1824 жылдардағы екі ереженің күшімен хандық институты жойылып, қазақтың ұлттық мемлекеттілігінен айырылған тарихын мейлінше жан-жақты сипаттап береді. 1910 жылы өзінің ең танымал «Қазақтар» атты тарихи-анықтамалық очеркін жариялады.
Алаш ардақтысының өмір жолымен, мұрасымен танысқан кез келген көзіқарақты жан оның халық өмірінде алатын орнын терең пайымдай алған өресі биік, зияткер мемлекет қайраткері екеніне көз жеткізеді. Ол Абай мұрасын қадірлеп, өзі мұрындық болып кітабын шығарды. Өмірінің соңына дейін Ахмет Байтұрсыновты азаматтық-саяси ұстанымы бір үзеңгілесі, ұлт азаттығы, ел мүддесі жолындағы күрестегі ең сенімді серігі ретінде ерекше жақын тұтты. Бірге елге еңбек етті. Мағжанның поэзиясын, Мұхтар Әуезовтің тілге жетіктігін атап өтіп, алғашқы аудармаларын жоғары бағалады.

Ұлтына қызмет еткен

Сондай-ақ ғалым Еуропада сайлаудың халық үшін үлкен той екенін, халықтық партия құрып, «адаспас ақ жол», «асқар бел, жұрт ілгері басатын іс қыламыз» деп таласатынын үлгі етеді. Сайланған адамы халық қызметшісі һәм орынға сайланғанда мынау білгіш, мынау шешен, мынау көсем, мынау әділ деп әрқайсысын өз орнына сайлайды дейді. Осымен қатар, қырда да жүйрік, өрнекті шешендердің, таза, әділ жақсылардың бар екенін айта отырып, саясаткер-демократ: жөн білетін жақсыны сайлау керектігін ұсынады.
Өкінішке қарай, Ә.Бөкейхан бастаған Алаш жетекшілерінің тәуелсіздік үшін жан аямай жүргізген қажырлы күресі қуғын-сүргіні көп заманға тап келді. Халықтың қаймағы сылынып алынды. «Тірі болсам, …қазаққа қызмет қылмай қоймаймын» деп халқына уәде берген Алаш көсемінің идеясы жарты ғасырдан кейін шынайы шындыққа айналды. Энциклопедиялық деңгейдегі ғұлама ғалым Әлихан Бөкейханның сан-салалы идеялары қайта жаңғырды. Жуырда Әлихан Бөкейхан туралы жинақ жарық көрді. Жинақ авторы Сұлтан хан Аққұлы 2009-2016 жылдар аралығындағы жарияланған ғылыми мақалалары мен сұхбаттарын топтастырған. Мың данамен үш тілде жарық көрген еңбек – Әлихан Бөкейханның ЮНЕСКО көлемінде жарыққа шығарылатын сериялы кітаптарының алғашқысы. Алдағы уақытта оның өмірі мен шығармашылығына арналған тағы екі томдық жарық көреді.
Бүгінде Алаш қайраткерінің идеялық мақсаты –«Мәңгілік Елмен» мұраттас іспетті. Оның мәңгілік аңсары – қасиетті Жер болатын. Ал жерсіз мемлекеттің болмайтыны ақиқат.

Оңтүстік журналистикасының ардагері Байдулла Қонысбекұлының бойы да, ойы да сергек. Облыс баспасөзінің дамуында жанкешті еңбек еткен Бай-аға биыл жетпіс бес жасқа толады. Қаламы әлі қолында. Зейнетке шықса да қоғамдық жұмыстарға белсене араласып, әліге дейін қаламының қуатын байқатып келеді. Бірнеше жылдан бері ОҚО Әділет департаментінде абыройлы еңбек етіп жүр.
Ардагер қаламгер биылғы БАҚ өкілдерінің бәсекесінде бойдағы күш-қуатын да байқатқан. Тастаяқ бәсекесінде қарсыластарын бірінен кейін бірін жеңіп, бас жүлдені иеленді. Осы бәсекеге біз де тәп-тәуір дайындалғандай едік. Екінші турда ардагер қаламгермен жолымыз түйісіп, сыналар сәт туған. Барымызды салып, жеңуге тыраштанғанымыздан түк шыққан жоқ. Республикалық турнирлерде әбден ысылған ағамыз кәсіпқой спортшылар секілді ойсырата ұтты.
Ардагер журналисті мерекемен құттықтай барып, аз-кем әңгімелескен едік. Баспасөздің ардагері ретінде бірқатар мәселелерді қозғап, өз ұсыныс-тілектерін айтты.

– Байдулла Қонысбекұлы, БАҚ қызметкерлерінің мерекесі де келіп жетіпті. Таяуда Спартакиада ойындары өтіп, өзіңіз бильярд бәсекесінде бас жүлдені иелендіңіз. Жалпы, биылғы бәсеке қалай өтті? Өзіңіз ашылу рәсімінде айтқандай, БАҚ қызметкерлерінің спартакиадасының бастау алғанына жиырма жылдан асыпты...

– Журналистердің Спартакиадасы жыл сайын мерекелік жағдайда өтіп, қаламгерлер ынтымағының беріктігін дәлелдей түскендей болады. Саусақ біріксе – жұдырық. Ал онымен соққы берсең, кез келген қарсыласты құлатуыңа мүмкіндік бар. Демек, журналистер тастүйіндей жұмырланса, оның алпауыт күші кімді болса да есеңгірете алатыны даусыз шындық. Мен журналистердің осындай іс-қимылынан жаңа қуатты күшті, саяси сенімділікті, Отанына деген сүйіспеншілік көремін.
Көңіліңді көтеретін, шығармашылығыңды шыңдайтын, ырысыңды молайтатын, татулығымен ортаны тамсандыратын Спартакиаданың бізге берер тәлімі мен тәртібі жоғары. Мәселен, жеңу де керек шығар. Алайда мұндай спорт мерекесінде жеңілістің өзі жеңіс, той.
Биыл Спартакиадаға қатыспай, тамашалау ойда бар еді. Қолқалаудың әсерімен кірісіп кеттім, ал жас қаламгерлердің қошеметтерінің арқасында жеңімпаз да атандым. Бұл жеңіске үлкенге құрметтің, кішіге ізеттің арқасында, қаламгерлер қауымындағы сыйластықтың нәтижесінде қол жетіп отыр. Сонау бала кезден «Үлкенге құрмет, кішіге ізет көрсету» – басты қағидам. Алдағы кезде жарыстарды қойып, тамашалаған дұрыс шығар, біздің жастағыларға. Әйткенмен, деннің саулығы үшін оқта-текте қолға тастаяқ ұстауды ұмыта қоймаспын.

– «Оңтүстік Қазақстан» газетінің жүлдесі үшін қазақ күресінен сайыс өткізу дәстүрге айналған. Биыл Арыста өткен сайысқа өзіңіз де қатыстыңыз. Жарыстың бастамашыларының бірі де өзіңіз. Облыстағы газеттердің беделін арттыруда, ұлттық спортты насихаттауда тағы қандай жобаларды қолға алуымыз керек?

– Қазақ күресі – «Оңтүстік Қазақстан» газеті редакциясының бәсекесі. «Южный Казахстан» ұзақ жыл жеңіл атлетиканы дамытуға үлес қосты. Облыстық телерадио кикбокстың беделін арттыруға әрекеттенді. Бірақ, кейін жалғастырылмады. Тегі ұлттық спорт түрлерін әрбір басылым иеленіп, жарыс өткізіп, тұрса қанеки! Мәселен, «Замана», «Айғақ», «Шымкент келбеті» ұжымдарының мұндай игі істерді жүзеге асыруы қолдарынан келеді-ау деп ойлаймын.

– Ардагер журналист ретінде айтыңызшы, қазіргі облыстағы БАҚ-тың дамуы қалай? Газет-журналдардың, телеарналардың саны көп екені әуелден белгілі ғой. Сапасы қалай болып жатыр?

– Санын да көбейте отырып, сапасын да жақсартар болсақ, біздің өңірдің айы аспанда үнемі жарқырап тұрар еді. Бес саусақ бірдей еместі бәріміз де жақсы білеміз. Бәсеке әрине, керек. Бірақ ынтымақ, береке, бірлік болса, одан әрі алға қарай дамып, өркендеп, өсетінімізді кей басылым басшылары түсінсе деймін. Бір-бірімізді дос, жанашыр, тілектес, ниеттес санасақ, ұтарымыз да, қоғамға тигізер пайдамыз да молая түспек.
Қазір – зейнеткермін. БАҚ ұжымдарының ішкі ісіне араласа бермеймін. Бүгінгі күн – компьютердің заманы. Оның үстіне БАҚ-қа едәуір еркіндік берілді. Қаламының ұшы емес, саусақтары қай әріпті басса, солай қарай жөңкіле түседі. Еркіндік тасты жарады, кейде басты да жаралайды. «Таяқтың екі ұшы бар» деген осы. Бұрынғы кездері газет бетінде сыналған мемқызметкер қызметінен кететін. Қазір олай емес. Біз құқықтық дәуірге қарай қадам басып келеміз. Дау-дамайды шешетін құзырлы мекемелер бар. Төрелігін айтатын сот алқалары бар. Жариялымға риза еместер осы органдар арқылы сұрақтарына жауап ала алады. Алып та жүр. Қай басылым болсын, халық үшін қызмет етуі керек.

– Таяуда ғана «Оңтүстік Қазақстан» газетінде «Қандай да құрметке лайық азамат» деген мақалаңыз шықты. Қарашаңырақ басылымды 22 жыл үздiксiз басқарған Әмiрсейiт Әлиевтің атына көше беру қажеттігін құптайтыныңызды мәлімдедіңіз. Бұл мәселе шешімін тауып жатыр ма? Жалпы, біз БАҚ саласында қыруар еңбек еткен азаматтарды қадірлей алып жүрміз бе?

– Әмірсейіт Әлиев – журналистиканың тарланбозы, қара нары, шамшырағы. Өткен ғасырдың 50 жылы – Әбекеңнің еңбек жолы. Нәмет Сүлейменов, Қарауылбек Қазиев, Қаныбек Мейірбеков, Жұмамұрат Тұяқбаев, Пайзулла Кәдеев тағы басқа қаламгерлерге көше аттары берілді. Бәрі де Әбекеңнің қол астында, басшылығымен еңбек етіп, өңірімізді өркендетуге үлес қосты. Әбекеңнің бір-ақ кемшілігі, осылардан кейін қайтыс болуы.
Облысымыздың айнасы «Оңтүстiк Қазақстан» газетi – осы өңiрден қанат қаққан күллi қаламгер атаулының қарашаңырағы ғой. Әмiрсейiт Әлиев ағамыздың орны мен үшiн ерекше. Сонау бiр жылдары Әбекең редактор, мен жауапты хатшы болып талай жыл бiрге қызмет еттiк. Бүгiнде оның шәкiрттерi елiмiздiң түкпiр-түкпiрiнде абыроймен қызмет етуде. Сол себепті де журналистика тарланына қандай құрмет көрсетілсе де жарасар еді.

– Қазіргі журналистерде ұлттық сүзгі бар ма? Қаншалықты мемлекетшіл?

– Журналисте ұлттық сана болмаса, қалам ұстауы қиянат. Қазақ журналистерінің тұла бойы ұлтжандылыққа шомылып тұруы тиіс. Сонда ғана қазақ елінің рухының жоғары, арманының асқақ, мәртебесінің биік болуына қызмет жасай алады.
Тәуелсіздік бізге не берді? Тәуелсіздікке біз не бердік? Осы екі сұраққа нақты жауап бере алатын журналистер де, жастар да, басқа да қолын жүрегінің тұсына ұстаған отаншыл азаматтар да еліне, халқына қызмет жасауды мұрат ететіндер.

– Слам Нұрмағанбетұлы ағамыз «Қаламгерлер қалжыңы» деген кiтапты оқырмандарға ұсынып еді. Бүгінгі журналистер қаншалықты қалжыңдасып, қаншалықты сөздің қадірін, қуатын біліп жүр?

– Жақсы сөз жаныңды семіртеді. Әдемі әзіл көңіліңді көтереді. Әзілді жақсы көремін. Қатарларым кемшін. Үш-төрт жас кішілермен, үлкендермен әзілдескенде әліме қараймын. Ал сөз зергері Мархабаттың мені шаншитын әзілдері көпшілікке кеңінен мәлім. Кейде мен де оны шырылдатып, шанышқыға іліп ала аламын. Зілсіз. Боямасыз. Мен де, ол да ренжімейміз. Қайта рахаттана күлеміз.

– Биыл қыркүйек айында 75 жасқа толасыз. Жетпістен асып, сексенге таясаңыз да әлі санаңыз да, дене әлеуетіңіз де сергек. Ширақ қимылдайсыз. Бұның құпиясы неде?

– Алла Тағаланың берген әл-қуатының, отбасы мен туған-туысқандардың, достар мен жора-жолдастардың игі тілектерінің арқасында санам да сергек, қимылым да ширақ.
Департамент басшылары мен ұжымына мың да бір рахмет! «Осы қариядан бізге келер зиян жоқ» деп, қадірлеп, қастерлеп, құрметтеп орталарында ұстап келеді.

– Тағы бір айта кетерлігі, Елбасымен үш рет қол алысып, дидарласқаныңызды көпшілік біледі. Елбасымен тағы кездесер болсаңыз, қандай ұсыныс айтар едіңіз?

– Елбасымен әр кездескенде мен ерекше толғаныста боламын. Жаны жайсаң, мінезі майсаң, жүзінен нұр тамып тұратын ерекше жаратылған қазағымның нар тұлғаларының бірі ғой. Тағы кездесер болсам: «Қазақ халқының бағы үшін деніңіз сау, ғұмырыңыз ұзақ болсын!» дер едім.

– Әңгімеңізге рахмет аға!

Сұхбаттасқан
Т. ҚАСЫМ

Сахна саңлағы, Қазақстанның халық әртісі, «Құрмет белгісі», «Парасат» ордендерінің иегері, Оңтүстік Қазақстан облысының «Құрметті азаматы» Айша Абдуллина – 100 жаста. Осыған орай өзі 64 жыл тер төккен Ж.Шанин атындағы облыстық академиялық қазақ драма театры ұжымы «Ғасырға ұласқан ғұмыр» атты өнер кешін өткізді. Қазақстанның халық әртісі, Қазақстан Театр қайраткерлері Одағының төрағасы Тұңғышбай Жаманқұлов пен Қырғызстаннан арнайы қонақтар құттықтауға келді. Облысымыздың кәсіби 8 театры өнер қайраткерінің ойнаған рөлдерінен үзінділер сомдап, сый-сияпаттарын тарту етті. Игі жақсылар бас қосқан бұл кеште мерейтой иесі «Гәккуді» әуелетті. Естеліктермен бөлісті. Көптеген қойылымда сан алуан кейіпкердің образын жасаған Айша апамызбен аз-маз сұхбаттасқан едік.

– Айша әже, мерейтойыңыз құтты болсын! Шымкентке қош келдіңіз! 

– Рахмет, айналайын! Үш-төрт жылдан бері қызым Айгүл мен күйеу балам Сейіттің қолында Бішкекте тұрып жатырмын. Балдай тәтті немере-шөберелерім бар. Театрды сағынсам, Шымкентке келемін. Қала бұрынғыдай емес, көркейіп, гүлденген. Жұмат Шанин
театры ұжымы кең де зәулім ғимаратқа көшіпті. Өнерге деген жанашырлық, қамқорлық мені қатты қуантады.

– Қандай отбасында тәрбиелендіңіз? Балалық шағыңыз қалай өтті? Өнер сізге кімнен дарыған?

– 1916 жылы Алматы қаласында қарапайым отбасында дүниеге келіппін. Анамнан кішкентай кезімде көз жазып қалғанмын. Сондықтан болар, түр-тұлғасы, кескін-келбеті мүлдем есімде жоқ. Тіпті қолымызда фотосуреті де қалмапты. Көзін көргендер өте көрікті, ақылды келіншек болғанын айтады. Екі ағам және мен, атам Абдолла, әжем Биябанның қолында тәрбиелендік. Олар бізге жетімдіктің тауқыметін сездірмеді. Әкем Төкебай ән мен күйден хабары бар, өнерге жақын кісі еді. Сондай-ақ, әйгілі әнші Күләш Байсейітовамен бір көшенің бойында тұруымыз да өнерге келуіме сеп болған шығар. Үлгі етіп, бой түзеп өстік. Екі үй тату-тәтті еді, жақын араласатынбыз. Оқушы кезімде өте белсенді болдым. Мектептегі көркемөнерпаздар үйірмесіне қатысатынмын. Арманшыл едім. Бірақ әртіс боламын деген ой үш ұйықтасам түсіме кірген емес.

– Қалай әртіс болып кеттіңіз? М. Әуезов атындағы қарашаңыраққа қалай қабылдандыңыз?

– 1933 жылы Ахмет Байтұрсын-ов атындағы №18 орта мектепті аяқтағаннан кейін өзімнен екі жас үлкен ағам драма театрға ертіп әкелді. Ол Халық әртісі Камал Қармысовтың қасында жүретін. Бір күні «мен бір жақсы оқу таптым. Музыкалық аспапта ойнауды, әртістік қабілетті шыңдауды үйретеді екен. Жүр, барып емтихан тапсырамыз» деп үйден ертіп әкетті. Емтиханды қалай тапсырғанымыз да әлі күнге дейін көз алдымда. Театрдың сол кездегі режиссері Носонов, директоры Беков және Мұхтар Әуезов пен Елубай Өмірзақов қабылдаған. Бізге ән айтқызып, би билетті. Ағам енді ғана қаз-қаз тұрып, тәй-тәй басқан баланың жүрісін салды. Сөйтіп, екеуміз де театр жанындағы екі жылдық студияға оқуға қабылдандық. Оқып жүріп, түрлі образдарды сомдай бастадым. Студияны үздік үлгеріммен аяқтаған ағам Әмина Өмірзақова, Хадиша Бөкейова,ағайынды Абдуллиндер, тағы басқа да талантты адамдармен бірге Ленинградтағы М. Щепкин атындағы өнер училищесіне оқуға аттанды. Мен де бірге бармақшы болғанмын. Бірақ сол кезде драма театрда басты рөлдерді сомдап жүрген атақты Күләш Байсейітова опера театрына ауысып жатқан. Ұстаздарым «сенің дауысың қойылған, біз сені өзіміз тәрбиелейміз, Күләштің орнын басасың» деп алып қалды. Осылайша менің театрдағы жарқын күндерім басталды.

– Алғашқы рөліңіз есіңізде ме?

– Әрине, әр актер театр сахнасына қадам басқандағы тұсауын кескен ең алғашқы рөлін ұмытпайды. Мен де сол кездегі сезімді, көңіл күйімді жадымнан шығарған емеспін. Ең бірінші ойнаған басты рөлім «Еңлік-Кебек» қойылымдағы Еңлік еді. 18 жасымда ойнадым. Қобалжып, іштей уайымдап тұрғанымды көрген Күләш Байсейітова «Қорықпа, өзіңді еркін ұста, әрбір сөзіңді айқын айт. Сенің сөзіңді ең соңғы қатарда тамашалап отырған көрермен де анық еститін болсын», – деп ақыл-кеңесін берді. Бұл маған серпін берді. Кебектің бейнесін Жағда Өгізбаев сомдады. Жабалдың рөлін ойнаған Оразғали Жұмағұлов қан майданнан қайтпай қалды.

– Театр сахнасында қанша рөл сомдадыңыз? Қай рөліңіз жаныңызға жақын еді?

– Осы уақытқа дейін ойнаған рөлдерімді санап көрмеппін. 200-ден асатын болар. Әр рөл жаныма жақын. Оны сенімді шығару үшін қаншама ізденесің, тер төгесің. Сол кейіпкер болып өмір сүресің. «Қыз Жібекте» – Жібек, «Қозы Көрпеш Баян сұлуда» – Баян», «Айман-Шолпанда» – Айман, «Ер Тарғында» – Ақжүніс, тағы басқа көптеген қойылымдарда басты рөлді сомдадым. Сондай-ақ, елімізде тұңғыш рет қойылған У. Шекспирдің «Отелла» қойылымында Дездемонаны ойнадым. Бұл екінің біріне бұйыра бермейтін бақ. 1947 жылы Шымкенттегі Жұмат Шанин театрына ауысып келдім. Шынымды айтсам, рөл таңдамайтынмын. Үлкен, кіші деп те бөлмейтінмін. Қандай рөл бұйырса да, барымды салдым. Кейде рөл тимей қалса, сол кейіпкерлердің сөзін іштей жаттап жүретінмін.

– Кіл марқасқалардың жанында жүрдіңіз. Олар сіздің есіңізде қандай жақсы жақтарымен қалды?

– Бейімбет Майлин киіз үй тігіп, қой сойып, әртістерді жиі қонаққа шақыратын. Ұлы арқасына мініп ап, ойнап отырса да, сол қолымен шашын артқа қайырып қойып, жазуын жазып отыра беретін. Мұхтар Әуезов «қазақтың қызы шашын екі өрім етіп өріп жүреді» деп ескерту берген. Зілсіз ғана айтқан бұл кеңесін ешуақытта ұмытқан емеспін. Серке Қожамқұлов көсемсөз оқығанда көпшілік сілтідей тынып тыңдайтын. Елубай Өмірзақов арнайы тапсырыспен жасалған домбырасын ешкімге ұстатпайтын. Тіпті туған інісі талантты әнші Керейге де. Қалибек Қуанышбаев ұзатылып бара жатқан қыздың сыңсығанын, оны қимай жылаған кемпірдің дауысын, бұдан бөлек жан-жануарлардың дауысын айнытпай салатын. Қазақ өнерінде өшпес қолтаңбасын қалдырған Шәкен Айманов, Манарбек Ержанов, Жұмат Шанин, Ришат пен Мүсілім Абдуллиндер, Сәбира Майқанова сияқты сахна саңлақтарымен бірге сахнада басты рөлдерді ойнадым. Бәрі бір-бір театр еді. Қазақтан шыққан тұңғыш әйел режиссерлердің бірі Ғайнижамал Хайруллинамен бірге жұмыс істедім. Ол «Халық әртісі» атағын алуыма үлкен үлес қосты. Оның 1958 жылы қойған төрт бірдей қойылымын мәскеулік мамандардың өзі мойындап, жоғары баға берді. Күләш Байсейітова театрдағы барлық қойылымдардың репитицияларына қатысатын. Актерлардың әр сөзді анық, айқын айтуына мән беретін. Сөйлеу мәнерін қадағалайтын. Ән үйрететін. 1936 жылы Мәскеуде қазақ әдебиеті мен өнерінің онкүндігі болды. Оған мен де бардым. Сонда небәрі 24 жасында Күләш Байсейітова КСРО Халық әртісі атанып, Еңбек қызыл ту орденін иеленді. Ал, Жұмат Шанин театрында Мұхтар Найманбаев, Сейiт Досмағамбетов, Мұхтар Өтебаев, Отызбай Жұмабеков, Ағман Ысырайылов, Жұмабике Серiкбаева, Ақсақал Қалмырзаев секiлдi сахна саңлақтарымен бірге жұмыс істедім. Тізе берсем, кілең жақсы-жайсаңның жанында жүрдім. Олардың мейірім-шапағатын көрдім. Осындай бақытты күндерді нәсіп еткен Аллаға мың да бір шүкіршілік айтамын.

– Соғыс жылдары да майдан даласын аралап, концерт қойған екенсіздер?

– Иә, оқ пен оттың ортасында жүріп, 1942 жылы екінші Беларусь майданында, 1945 жылы Қиыр Шығыста өнер көрсеттік. Үйдің бетін көрмей, айлап жүретінбіз. Сарышұнақ аяз бетімізді қарыса да, жан-жағымызда бомба жарылып жатса да, жауынгерлерге рух беру үшін жертөледе, әскери көліктердің үстіне ән айттық. Сонда қаңғыған оқ тиіп кетеді деп те қорықпаппыз. Қайтарда туған елін, ата-ана, сүйген жары мен қарындасын сағынған жауынгерлер хат жазып, бізден беріп жіберетін. Біз оны жол-жөнекей поштаға жөнелтумен болдық. Сондай-ақ, Манарбек Ержанов, Күләш Байсейітова, Роза Бағлановалар да концерттік бригада құрамында майдан шебіне аттанды. Енді біздің ұрпақ ондай зұлмат заманды көрмесін деп тілеймін.

– Айша әже, «Шымкент келбеті» газетінің оқырмандарына қандай тілек айтасыз?

– Ел іргесі берік болсын, халқымыз аман болсын. Қиын-қыстау күндерді бастан кешсек те, мойыған жоқпыз, мұқалған жоқпыз. 1950 жылға дейін арнайы көлігіміз болмағандықтан астық бастыру, төл алу науқандарында ат арба, өгіз арбамен жүріп, ауыл-ауылды аралап, концерттік бағдарлама қоятынбыз. Ол кезде қазіргідей зәулім мәдениет үйлері де жоқ еді ғой. Егін алқаптарының басында, мал қамайтын қораларда концерт беретінбіз. Шаршап-шалдығу дегенді білмейді екенбіз сол кезде. Қаршадайымнан сахнаның киесін ұғындым. Бұл күндері ойлап қарасам, жұмысқа кешігіп немесе басқа да себептермен ескерту алмаппын. Ісіме, өнерге адал болдым. Ешкімді сыртынан ғайбат айтып, күндемедім. Өсек, өтіріктен алыс жүрдім. Қазіргі жастар жауапкершілікті терең сезінсе екен. Қиындықтан қашпаңдар! Театр сахнасында жүрген ұл-қыздарға әлеуметтік жағынан көбірек қолдау көрсетілуі керек. Мейірім азаймасын. Қазақ өнері, қазақ театры өрлей берсін!

– Әңгімеңізге рахмет! Көрер қызығыңыз көп болсын!

Сұхбаттасқан
Әйгерім БЕГІМБЕТ