Шымкент келбеті

Қазақстан халқы Ассамблеясының «Қазақтану» жобасы аясында саз колледжінде түрлі этнос өкілдері арасында «Ұлт үні» керуені байқауына кезекті іріктеу кезеңі өтті.

Екі айналымнан тұратын жобаның алғашқысы Абай, Әл-Фараби, Еңбекші, Қаратау аудандарында өткізілген болатын. Бақ сынаған 82 үміткердің ішінен 20 қатысушы таңдап алынған еді.
«Ұлт үні» керуенінің мақсаты – Әл-Фараби, Абай, Шәмші
Қалдаяқов сынды қазақтың танымал ұлы тұлғаларының шығармаларын насихаттау арқылы этнос өкілдерінің қазақтың тілі мен әдебиетіне, мәдениетіне ықыласын арттыру, әрі еліміздің рухани бірлігін нығайту болып табылады.
Жобаның екінші кезеңінде үздік танылған 20 өнерпаздың өнері тамашаланды.
– Ұлттың байлығы – ана тілі. Тілден артық қандай құндылық, байлық бар?! Этнос өкілдерінің өнеріне тәнті болдық. Айталық, Павел Ким Қ. Шілдебаевтың «Отан ана», Ермұрат Зейіпханның «Көк тудың желбірегені» әнімен жүректі елжіретті. Ольга Рудакова халық әні «Әй-әй бөпемді» көрерменге орындау шеберлігімен жеткізе білді. Нематилло Зкрулаев Ш. Қалдаяқовтың «Бақыт құшағында», түрік этносының өкілі Гүлханым Тұрсынова Р. Таймановтың «Мен қазақ қыздарына қайран қалам» әндерімен көңілімізден шықты, – деді ақын Әбдіхалық Әбдірайым.
Айта кетейік, «Қазақтану» жобасы аясындағы іс-шара Шымкент қаласы әкімінің бірінші орынбасары Шыңғыс Мұқанның бастамасымен, ішкі саясат және жастар істері басқармасы ұйымдастырған болатын. Ал үздік қатысушылар Тәуелсіздік мерекесі қарсаңында марапатталады.

Жүсіпбек Аймауытовтың «Ақбілек» романы Шымкентте жазылғанын біреу білсе, біреу білмейді. Шығармада қазақ халқының күрделі кезеңдері тарихи шындықпен астасып жатыр. Сол дәуірдегі ауыр шақ романда асқан шеберлікпен түйінделеді. Өкініштісі, көп талданып, тарихи шежіреге өзек болған үй сақталмаған. Тіпті мемуарлық мұражайға айналатын баспананың жұрнағы да қалмаған.

Елімізде құс тұмауынан қырылған құс көбейді. Солтүстік өңірлерде 100 мыңнан астам қаз-үйрек пен тауық өлген. Қанаттылар арасында дендеген індет бизнесті де, бұқараны да алаңдата бастады.

Шымкентте «Ойлы болсаң, озып көр» интеллектуалды байқауы өтеді. Іс-шара Елбасының «Рухани жаңғыру» бағдарламасы шеңберінде және «Интеллектуалды ұлт – 2020» жобасы аясында қала әкімі Мұрат Әйтеновтың қолдауымен ұйымдастырылып отыр.

Біраз уақыттан бері әлеуметтік желіде Шымкенттегі Шәмші аллеясы туралы әртүрлі ақпарат кеңінен тарады. Гүлзардағы күрделі жөндеу жұмысы жөнінде қала тұрғындарының пікірі екіге жарылды.

РЕНОВАЦИЯ БАҒДАРЛАМАСЫҚАШАНҚАБЫЛДАНАДЫ?

Шымкентте 2 мыңға тарта отбасы апатты жағдайдағы 470 пәтерде тұрады. Тозығы жеткен үйлердің кейбірі өткен ғасырдың 30-40 жылдары салынған.

Шатырлары сынып, қабырғасы жарылғанымен кейбіреулері апатты нысандар санатына кірмеген. Тіпті қалада бертінде салынған үйлердің жағдайы да көңіл көншітпейді. Табаны дұрыс тегістелмегендіктен, Уәлиханов көшесінің бойындағы 5 қабатты нысан қисайып барады.
– Төменгі жағы – 2, жоғарысы 15 сантиметр орнынан жылжып кеткен. Әйтеуір зілзаладан аманбыз. Егер жер сілкінсе, жермен-жексен болып үйінді астында қаламыз ба деп қауіптенеміз – дейді қала тұрғыны Максим Трубицын.
Құлауға шақ тұрған нысанның бірі – Түркістан көшесіндегі №14 үй. Сырттай қарағанда сөгілген қабырғалары байқалмайды. 1936 жылы салынған 13 пәтердің 7-і заңды тұлғаларға сатылған. Қазір жөндеуге жарамсыз пәтерде 6 отбасы өмір сүріп жатыр.
Сырты бүтін, іші «түтін» үйдің мәселелері жетерлік. Кезіндегі сәулетті баспана қазір жер кепеге айналған. Пәтерлердің қабырғалары қақырап жарылып, едендері шіріген. Екінші қабатқа көтерілетін баспалдақтары жарамсыз күйге түскен. Шұрық тесік шатырдан аққан жаңбыр суынан баспананың қабырғалары сарғайып кеткен. Ал аңғал-саңғал терезелер тіптен қиюласпайды. Жылу, су құбырының жағдайын айту тіпті артық. 8 бала тәрбиелеп-өсірген Мәнсия Алданованың мұнда тұрғанына 50 жылға жуықтаған. Көпбалалы ананың уайымы көп. Бір күні үйінді астында қаламын ба деген қорқынышпен өмір сүреді. Ал ойын баласы – немерелерінің бой жазуды ұмытқаны қашан?! Тұрғындар бүлінген жерлерді шама-шарқы келгенше жөндегенімен, ырсиған қабырғаның, ашылған еденнің қалпына келмесі анық.
– Бұл жерде тұру мүлде қауіпті. Көз алдымызда қаусап барады. Мемлекеттік баспана кезегіндегі тізімде 42-ші болып тіркелгенмін. Содан бері хабар жоқ, – дейді зейнеткер.
6 отбасы әлі күнге мемлекет қарайласар деп үміттенеді. Олар жерге шөгіп жатқан үйге алаңдаулы. Себебі, олардың бұдан өзге баспанасы да, көшіп баратын жері жоқ.

302 ескі үй бар

Қалалық тұрғын үй басқармасының мәлімдеуінше, Шымкентте 2180 көпқабатты үй бар. Оның 302-сі ескі деп танылған. 1990 жылға дейін 1564 нысан бой көтерсе, 20 жылда қалада 397 үй салынған. Мұнан жылдан-жылға ескі пәтерлердің қатары көбейіп келе жатқанын байқауға болады. Тозығы жеткен қауіпті баспаналардың көбі Абай, Әл-Фараби аудандарында орналасқан. 2017 жылы Шымкентте 36 баспана ескірсе, биыл пайдалану мерзімі өткендер саны 45-ке жетіп отыр. Қазір апатты үйлердегі 27 адам үй кезегінде тұр. Ал қалада 39 388 адам пәтерге мұқтаж.
Тозығы жеткен 470 пәтердегі жұрттың талап-тілегі көп. Алайда оларға мемлекеттен пәтер берілуі екіталай. Тек кезек бойынша берілетін әлеуметтік баспана кезегіне тұра алады. Бірақ оның да қашан болатыны белгісіз. Қысқасы, қауіпті үйлер санатына кірген баспаналар тұрғындардың жекеменшігіндегі үйлер. Оған ешқандай қаражат берілмейді. Мемлекет тек қаладағы 99 арендалық үйге жауапты. Демек, қалған 2081 жеке баспананың күтіміне мемлекеттен қаржы тиесілі емес. Жеке үйі болғандықтан жұрт мәселелерін өздері шешуі тиіс.

Күрделі жөндеумен мәселе шешіле ме?

Жаңа үйге қол жеткізудің арман екенін айттық. Тұрғындар апатты жағдайдың алдында тұрған үйін "Нұрлы жер" бағдарламасы аясында жаңарта алады. Шатырынан су өтсе, өжірелерін су басса, үйлердің кіреберістері тозса, тұрғындар аудан әкімдігіне хаттама өткізеді. Әкімшілік тұрғын үй басқармасына ұсыныс береді. Арыз қаралып, зерделенеді. Сөйтіп, республикалық бюджеттен қаржы бөлініп,«Тұрғын үй Шымкент» ЖШС-не беріледі. Аталған мердігер 2019 жылдың соңына дейін 132 үйді күрделі жөндеуден өткізген. Биыл 1 миллиард 572 мың теңге қаражат бөлініп, 70 үйге күрделі жөндеу жүріп жатыр. Қазір 18-нің жұмысы аяқталып, 36-сында жөндеу жұмыстары жүруде. Қалғанымен келісімшарт түзіліп, жыл соңына дейін жұмыс атқарылмақ.
– "Нұрлы жер"бағдарламасы аясында тұрғын үй қорын күрделі жөндеу қалалықтарға қолайлы болып тұр. Нысандардың іші-сырты жаңаланып, кіреберістердің терезе-есіктері ауыстырылады. Су, газ, кәріз жүйелері толық жөнделеді. Пайызсыз несие 15 жылға беріледі. Бұл шамамен әр үйдің пәтеріне 2500-3000 теңгеден келеді, – дейді қалалық тұрғын үй басқармасы басшысының орынбасары Абылайхан Балықбаев.
Бәрін айт та, бірін айт, ескі баспаналарды жыл сайын жаңарту үшін реновация бағдарламасы қабылданбақ. Соның нәтижесінде ескі инфрақұрылым жаңартылмақ. Бірақ бұл бастаманың игілігін тұрғындарға кем дегенде 2-3 жыл күтуге тура келеді. Ал айтып келмейтін апат бола қалса, шымкенттіктердің жайы не болмақ? Өкініштісі, көптің көкейін күпті еткен мәселенің қашан шешілетіні белгісіз.

«Астана – бұл, алдымен, адамдар. Астана адамының жан дүниесі ерекше, мәдениеті жоғары, мінсіз білімді әрі тәрбиелі болуы керек.

Бұның бәрі бала кезден тәрбиеленуі қажет. Біз балаларымызды ағашты сындырмауға, көшені ластамауға, өз қаласын мәпелеп-күтуге, тазалықты сақтауға тәрбиелеуіміз керек. Әр тұрғынның өз қаласына деген сыйластық, сүйіспеншілік рухын дәріптеу қажет. Астана өз тұрғындарының ішкі мәдениеті мен асқақ рухының, білімінің, сұлулығының арқасында нағыз елордаға айналады» деген еді Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев.

Әрине, Ұлт көшбасшысының бұл сөзі тек бас қалаға ғана тиісті айтылған сөз деп түсінбеуіміз керек. Біздің әрбіріміз өзіміздің қаламызды астанадай құрметтеп, бас қаладай бағалай білуіміз керек. Еліміздің үшінші мегаполисіне айналған Шымшаһар да біз үшін ең көркем, ең еңселі, ең шырайлы
Мысар шаһарындай сезіледі. Сондықтан оның табалдырығынан басталатын тазалық пен көркемдіктің келбетіне әрбіріміз жауаптымыз. Өйткені туған қалаға деген сүйіспеншілік ұқыптылыққа да, тәртіп пен мәдениетке де тәрбиелейді. Осы ретте
Республика даңғылындағы №№20 және 20 А үйдің аулаларына енсеңіз, сұлу бір әлемге тап болғандай сезінесіз. Экологиялық баққа бергісіз көгалда раушан, лалагүл, құлқайыр, балқарағай, терек секілді түрлі ағаш пен гүлдің исі аңқып тұрады. Раушан гүлдері маңайға әсемдік сыйласа, альбицияның жұпар исі француз әтіріндей әсер береді.
Көрген адам сүйсінетін орынның өзіндік тарихы да бар. Алғашқыда қараусыз қалған жерге ағаш егу, гүл өсіру оңай болған жоқ. Дегенмен, тұрғындардың белсенділігінің нәтижесінде әдемі әлем, тұрғындар үшін жайлы мекен жасалды. Әсіресе, №20 А үйдің тұрғыны Софья Порхомцеваның еңбегі зор. Ол сирек кездесетін өсімдіктің түр-түрін өсіреді. Бүгінде альбиция бес қабатты үйдің биіктігімен таласады. Артынша гортензия, жұпаргүл, итмұрын, қарағаш екті. Әуесқой бағбан соңғы уақытта қарағаш композициясын жасауға қызығып жүр. Өткен жылдың соңында бұл жерге балалар алаңы салынғанына қарамастан бұл орын қаз-қалпында сақталып қалды.
«Сол кезде біз өзіміз қолдан жасаған баққа зиян келмес үшін кезекші болдық, – дейді С.Порхомцева. - Тек екі ағашымызға зиян келді. Көрші аулада ойын алаңы болғанымен, балалар мұнда жиі келеді. Ойынның қызығына берілген бүлдіршіндердің осы көрікті орыннан кеткісі келмейді. Балақайлардың шат күлкісін көріп, рухани ләззат аламыз».
Софья апайдың экологиялық бақты көркейту жөнінде жоспары көп. Енді ол мәңгілік жасыл немесе қыста да гүлдеп тұратын тал егуді қалайды. Жыл бойы бақтың жасыл күйінде тұрғанын армандайды. Зейнеткер ай сайын көшет сатып алатын көрінеді. Алайда белгісіз біреулер ағашын қазып алып кетеді екен.
«Өкініштісі, көшетті шілдеде ұрлап кетіпті. Талды бойын тіктегенше өсіру оңай емес», – дейді ол.
С.Порхомцеваның сөзін көршісі З.Волкова да қуаттады. Медицина саласының маманы Зинаида Василийқызы экологиялық бақтан көңіліне жайлылық табады. Әжей жасы 80-ге келгеніне қарамастан тың. Ерте тұрып, жасыл желектер мен гүлдерді суарады. Өзінің ұзақ жасау сырын еңбексүйгіштігімен байланыстырады. Семейдің тумасы Шымкенттің жасыл табиғатына ғашық. Егде тартқанымен, идеясы көп. Бірде интернеттен ағаш тамырынан жасалған парк туралы оқиды. Ауланы абаттандыру кезінде жұмысшылар ескі ағаш түбірлерін қалдырып кетеді. Зейнеткердің ойына оқыған ақпарат түседі. Сөйтіп бос жатқан ағаштардың түбірін кәдеге жаратады. Жан-жағын қашап, бояйды. Ол отыруға ыңғайлы орын болып шықты. Мұнан бөлек, ескі көлік доңғалақтарынан гүл салатын ваза мен қауашақ жасайды.
Бір қызығы, Зинаида Василийқызы бақпен шектеліп отырған жоқ. Былтыр үйдің қасбетіне арнайы саздан дельфиннің мүсінін құйды.
Жан қалауымен шұғылданған жандардың бос уақыты жоқ. Саяжайы болмаса да күні бойы еңбек терапиясымен айналысады. Қала тазалығына осылайша үлес қосып, жақсы істің бастамашысы болған жандарды қалай мақтасақ та жарасады. Өйткені таза қала таза ауладан басталады емес пе?!

Күздің келуімен бірге ағаш жапырақтарының сарғайып, жерге түсе бастауы – табиғат заңдылығы. Бұл – талдардың жойылуының емес, жаңаруының белгісі.

Осылайша жасыл желектің келесі жылға дайындығы жүреді. Алайда шаһарда биыл Абай саябағындағы қарағаштар күзде емес, шілде айында-ақ қурай бастады. Аса күтім мен ылғалды қажет етпейтін қарағаштар жапырағынан неге ерте айрылды? Қала тұрғындарын бейжай қалдырмаған мәселені зерделеп көрдік.
Қазақ үшін қарағаш қарағай мен еменнен, қайың мен теректен қымбат. Басты қасиеті – жер таңдамайтын төзімділігімен ерекше. Тұқымы топыраққа түссе, өсе береді. Ауа райының қолайсыздығына да бейімделген. Алай-дүлей желге де иілмейді. Сондықтан табиғат жанашыры Қайрат Кәрібаев бұл ағаштың «ерте қартаю» себебін індетпен байланыстырады.
– Ағаштар ауруға шалдыққан сияқты. Әйтпесе, мұншалықты қурамайтын еді. Саябақтың бір жерінде талдар қураса, екінші жерінде сондай ағаштар жасыл күйінде тұр. Бұл күтіп-баптаусыз қалғанның нәтижесі секілді, - дейді табиғат жанашыры.
Ал саябақ басшылығы ауру зиянкестерден келгенін алға тартып отыр. Өйткені көшеттерді суарудың кемдігі жоқ. Қалалық саябақтардың күтіміне жауапты «Шымкент
Жасыл қала» ЖШС директорының орынбасары
Назира Ибрагимқызының айтуынша, қарағаштар шілденің аптап ыстығында қурай бастаған. Тосын құбылысты байқаған ол мән-жайды агроинспекция мамандарына хабарлапты. Агроинженерлер ағаштарға құрт түскенін, зиянкестердің өсімдіктерді 100 пайыз зақымдағанын анықтаған. Содан төрт рет бақтағы жасыл желектерге химиялық өңдеу жүргізілген. «Ерте көктем мен күз айларына дейін демалыс орны 30 рет химиялық өңдеу ден өткен. Бақтың күтіміне салғырт қарау болған емес» – дейді Назира Ибрагимқызы.
Зиянкестер қайдан пайда болғанын республикалық фитосанитарлық диагностика және болжамдар әдістемелік орталығының Шымкент қаласы бойынша агрономы Талғат
Жанбаевқа қойған едік. Оның мәлімдеуінше, Шымкентте бұл зиянкестер 2003-2004 жылдары пайда болған. Ең алғаш рет 11 шағынаудандағы үйлердің ауласындағы қарағаштардың жапырағын зақымдаған.
Негізі қарағаш жемірі Еуропа елдерінде, ТМД-ның Орта Азия мемлекеттерінде түгел кездеседі екен. Қатты қанаттылар тобына жататын зиянкестер ағаш жарықтарында, тесіктерінде, топырақтың жоғары қабатында қыстайды. Денесі 5-8 мм болатын қоңыз сарғыш түсті, қара дақтары мен жолақты қанаттары бар. Біреуі орта есеппен 400-700 жұмыртқа салып, жапырақтарда өсіп-жетіледі. Жылына 3 ұрпаққа дейін дамитын қатты қанаттылар ағаш жапырақтары сарғайған уақытта қыстауға кететін көрінеді. Демек, бір қоңыздың 700 жұмыртқа салатынын ескерсек, зиянкестердің оңайлықпен көзі жойылмайтыны анық. Бұл өңдеу жұмыстарын көптеп жүргізіп, қураған жансыз ағаштардың көзін жою керектігін көрсетеді.
– Қазір ауырған ағаштар тірі. Барлығы көктемде қалпына келеді. Мамандар енді басқа саябақтардағы талдардың жағдайын анықтап жатыр. Ал бақтың күтімі үнемі басшылық назарында. Жылдың барлық мезгілінде өсімдіктерді суару да, тыңайтқыш беру де тоқтаған емес - дейді
Назира Ибрагимқызы.
Абай саябағы – шаһардағы аумағы үлкен демалыс орындарының бірі. Бүгінде 52 гектардың 38,95 гектары күтіп ұсталады. Оның 60 пайызына газон төселген. Көркіне көз тоймайтын
демалыс орнында 20750 ағаштың саналуан түрі бар. Десе де, биологтар бақты суару, шөбін жұлу жұмыстарының аздық екенін айтады. Қалай болғанда да мәселе ағаштарға келген зиянкестерде болып тұр. Шөлге шыдамды, топырақ талғамайтын талдардың ауруға шалдығуы қолдағы барды көздің қарашығындай сақтау керек екенін байқатады.
Биологиялық белсенді заттарды бөліп шығаратын, қаланың микроклиматын реттейтін жасыл желекке қамқорлық үзілмеуі қажет.Әйтпесе, Шымкент Молдова елінің күйін кешуі мүмкін. Өйткені аталған мемлекет емен мен талшынды егуден мүлде бас тартқан. Осылайша табиғаты зиянкестерге төзімсіз ағаштар түгі қалмай жойылған...