ТҮРКІТАНУШЫ ҒАЛЫМ СЕЙСЕНБАЙ ҚҰДАСОВ – 60 ЖАСТА
Тәуелсіздікке қол жеткен жылдары отандық тарих ғылымының қоржыны кеңестік кезеңде және тәуелсіздік жылдары әзірленген білікті мамандардың білімінің арқасында жаңа деректер мен жаңаша зерттеу жолдарымен толығып отырғанын ерекше атап айтуға болады. Соның ішінде тіл тарихын ел тарихымен байланыстыра зерттеу бағытындағы жұмыстарда түркітанушы ғалымдардың қомақты үлесі де бар. Осы қатарда салмақты ойларымен танымал ғалымдардың бірі – Сейсенбай Құдасов екенін салаға қызығушылық танытқан зиялы қауым жақсы біледі. Ғалымды кешегі Кеңестік Түркітану ғылымы қазанында қайнап шыңдалған білімін тәуелсіздік жылдары ел игілігіне жұмсап келе жатқан санаулы мамандардың қатарынан саналады десек артық айтқандық болмас.
1979 жылы Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетін филология мамандығы бойынша бітірген жас маман сол кездегі Қазақ КСР ҒА Тіл білімі институтына кіші ғылыми қызметкер болып қабылданады. Ал жас маманның түріктанушы ғалым болып қалыптасуына институт директоры академик Ә.Т. Қайдардың ұстаз ретіндегі орны ерекше болған. Жас маманды мүлдем тың тақырып армян жазулы ортағасырлық түрік жазба ескерткіштерін зерттеуге сала отырып ұстазының шәкіртінен үлкен үміт күткені анық. Армян-жазулы қыпшақ ескерткіштерін зерттеу Қазақстанда ғана емес әрісі әлемдік түркологияда, берісі Кеңес Одағында кенжелеп дамып келе жатқан ғылым саласы болатын. Ол жылдары шетелдік басылымдарға қол жете бермейтін, ал Т.И. Груниннің 1967 жылы жариялаған 1559-1567 жылдарды қамтыған, немістермен соғыс кезінде жоғалып кеткен № 4386 акт кітабынан басқа, Украинада А.Н. Гаркавец пен Я.Р. Дашкевичтердің, Қазанда И. Абдуллиннің еңбектері енді-енді жарық көре бастаған кезең еді. Осы қиын да қызық тақырыпты зерттеу жас маманға сеніп тапсырылды. Осы орайда жас ғалымның да ұстазы үміт етерліктей жеке бас қасиеттері мен қабілеттері туралы да айтпай кетуге болмайды. Оның бір көрінісін ескі армян әліпбиін өз бетімен оқып үйренуінен байқар едік. Әрине, ғылымның талаптарына сай еңбек етуіне ұстаздарының ықпалы да аз емес. Біртіндеп тәжірибе жоғарылай түсті. Жас ғалым аталған ғылыми ошақта Отандық Түркітану саласында белді де, беделді ғалымдар саналатын Қ. Өміралиев,
Ә. Құрышжанов, А. Гаркавец т.б. сияқты түріктанушылармен әрі шәкірт, әрі әріптес ретінде қатарласа ұзақ жылдар қызмет ете жүріп талай өзекті мәселелерге жаңаша қарау керектігіне көз жеткізгені анық. Ғылыми ізденістерінің нәтижелері де көп ұзатпай бой көрсете бастады. Алғашқы ғылыми мақалалар тізбегінен басталған игілікті істері түркітануға «Дана Хикар» жазба ескерткішінің тіліне қатысты салмақты зерттеулерімен түйінделді (Армян жазулы қыпшақ ескерткіші «Дана Хикар сөзінің» тілі. Монография. –Алматы: «Ғылым», 1990 (7,41 б/т.). – 120 б.). Еңбектің ғылыми жоғары деңгейде орындалғанын ғылыми ортада мойындалып арнайы сыйлыққа ұсынылғаны да белгілі. Дәл осы аудармасы елімізде соңғы жылдары жарияланған әдеби жәдігерлердің көп томдығына сол күйінде енуі де жұмыстың сол салмағын байқатса керек (Дана Хикар хикаясы. Аудармасы, факсимилесі, ғылыми түсініктемесі. // Әдеби жәдігерлер. Жиырма томдық. 20 т. – Алматы: «Таймас» баспа үйі, 2013. (11-37, 376-386 бб.).
Ұзақ жылдар ҚР ҰҒА А.Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институты және кейінгі жылдары еліміздегі бірнеше ЖОО қабырғасында еңбек ете отырып қыпшақтанулық бағыттардағы ғылыми зерттеулерін тоқтатпай жүйелі жүргізіп келеді. Ғалымның қаламынан туындаған ғылыми еңбектердің дені тәуелсіздік жылдарында жарияланды. Ол Түркітану саласында білікті ғалым ретінде қол жеткізген білімі мен білігін күні бүгінге дейін шәкірт тәрбиелеуде де нәтижелі пайдаланып келе жатыр. Оған дәлел еліміздегі ЖОО студенттері мен аспиранттарға оқыған («XVI-XVII ғғ. армян-қыпшақ жазба ескерткіштері бойынша» тәжірибелік сабақтар) дәрістері және халықаралық деңгейде 2007 жылы «Манас» атындағы Халықаралық Қырғыз-түрік университетінің магистранттары мен докторанттарына оқыған («Codex Cumanicus» (XIV в.) и армянописьменных кыпчакских памятников XVI-XVII в.в.) дәрістерін айтуға болады. Яғни шетелдерде де шәкірттері бар танымал ғалым деп ретінде танимыз.
Ұстаздықты ғалымдықпен ұштастыра білген тұлға ретінде бірнеше ғылыми жобалардың орындаушысы және жетекшісі болып отандық түркітану ғылымына өзіндік үлес қосып келеді. Елімізде мемлекеттік деңгейде қолға алынған «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында 2007-2009 жылдары Р.Сүлейменов атындағы Шығыстану институты ғалымдарымен, 2008 жылы Абай атындағы Қазақ ҰПУ мен 2011-2014 жж. Халықаралық «Түрік Академиясы» ғалымдарымен ортағасырлық жазба ескерткіштерді кешенді түрде зерттеу, оның ішінде тіл тарихын ел тарихымен сабақтастыра зерттеудің мәселелерін ғылыми көтере отырып, тарих ғылымының деректану саласының қазақ тіліндегі қорын молайтуда мол үлесін қосты.
Осындай еңбектерімен бірге ғалымның тағы бір қыры сол әкелінген жәдігерлерге ғалымдардың, жастардың назарын үнемі аударып келе жатқанын да дер едік. Оның ішінде ғалым гуманитарлық ғылымдарды зерделеуге ғылыми жағынан кешенді түрде келу керектігін үнемі мәселе етіп қойып келеді. Әсіресе, тіл тарихы мен ел тарихы сабақтастығын бірнеше ғылымдардың басын біріктіре отырып шешудің мүмкіндіктері мен жолдары мол екенін айтып қана қоймай, тәжірибе тұрғысынан да жүзеге асуына талмай еңбек етіп келе жатқан ғалым. Соның бір дәлелі іспетті отандық тарих ғылымында ортағасырлық қыпшақ жазба ескерткіші «Кодекс Куманикустің» (XIII-XIV ғғ.) материалдарын тұңғыш рет тарихи қайнаркөз ретіндегі маңызын зерделеуге арналған осы жолдардың авторларының кандидаттық жұмыс деңгейінде қарастыруына да тіл маманы ретінде көп көмегі тигенін айтып өткенді орынды санаймыз.
Ғалымның тағы бір қыры ұйымдастырушылық қабілетінің өте жоғарылығы дер едік. Осы қасиетін «Қазақстанның ғылыми әлемі», «Қазақтану» сияқты халықаралық және отандық деңгейде беделге ие болып келе жатқан басылымдардың жарыққа шығуындағы сіңірген еңбектерінен байқауға болар еді. Ал сол басылымдарда түркітану саласындағы еңбек етіп жатқан халықаралық деңгейде беделді ғалымдардың салмақты еңбектері көптеп жарияланып тұрды. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарынан бастап еліміздің оңтүстігіндегі бірнеше ЖОО-да еңбек ете келе, өңірде қыпшақтанулық бағыттарда ғалымдардың шоғырын топтастыруға, қалыптастыруға мұрындық болып келе жатқаны тағы бар.
«Ғалымға құрмет – ғылымға құрмет» деген қағиданы ұстанған ғалым Түркітану, оның ішінде қыпшақтану саласына мол үлес қосқан әр дәуірлердегі түркітанушы ғалымдарды, оның ішінде бүгінгі күні көзі кеткендерінің де ғылыми еңбектерін көпшілікке таныстыруда бірқатар игілікті істер жасап келеді. Ғалым әлі күнге дейін баспалар және ғаламтор беттеріндегі жеке парақшалары арқылы көпшіліктің танысуына мұрындық болып отыр. Осы арқылы бүгінде сирек ғалымдардың қолында немесе түрлі деңгейлердегі кітапханалардың сирек қорларында ғана кездесетін кейбір құнды зерттеу еңбектерді көпшіліктің көзайымына айналдыруда. Және ол еңбектердің жай ғана көшірмесін таныстыруды емес көп жағдайда сол еңбектерге бүгінгі күн биігінен ғылыми түсініктемелер, кейбір тұжырымдарға байланысты ғылыми ұсыныстарды өз тарапынан қоса отырып мамандар мен оқырманды жалпы ортағасырлық қыпшақ тілді жазба ескерткіштердің маңызын ұғынуға көмектесіп те отыр.
Ғалым осындай күнделікті ауыр да қызықты еңбектерін саралай қараған адам оның өз зерттеулеріне тіл тарихымен ел тарихын сабақтастықта қарастырғанды мақсат тұтып еңбек етіп келе жатқанын анық байқар еді.
Әрине бір мақала төңерегінде ғалымның барлық қырын ашып көрсету мүмкін емес шығар. Оған арнайы зерттеулер де керек болар және ол алдағы күннің еншісінде. Ал ғалымның бүгінге дейінгі жарияланған бірнеше монография мен елуден аса таза ғылыми мақалалары оны отандық қыпшақтану саласында өзіндік қолтаңбасы бар түркітанушы екенін байқатады. Әсіресе, ғалым ретіндегі зерттеулері мен ғылыми пікірлерін халықаралық түркітану саласында белгілі бір деңгейде өзінің өзектілігі мен құндылығының салмағы қазірдің өзінде ғалымдар назарына іліне бастады десек артық айтқандық бола қоймас. Дегенмен негізгі ғылыми болжамдары, тұжырымдары жалпы кейбір құнды пікірлерінің («Ортағасырлық қыпшақ жазба ескерткіштерінің Еуразиядағы саяси, тарихи жағдайларды пайымдаудағы тарихи дереккөз ретіндегі рөлі» мен «тіл тарихы мен ел тарихының тарихи сабақтастықтары», «қазақ» атауының шығуы туралы,
Ортағасырлық Кавказдағы Қазақ сұлтандығы тарихын қайта зерделеу керектігі т.б.) ғылыми мойындалуы уақыт еншісінде деп ойлаймыз.
Бүгінде асқаралы алпысты алқымдаған ғалымның ғылымда жасаған еңбектері де ел назарынан елеусіз қалған жоқ. Лайықты бағаларын да алып келеді. Мысалы, «Армян жазулы қыпшақ ескерткіші «Дана Хикар сөзінің» тілі» (Алма-Ата: Издательство «Наука», 1990) атты еңбегі үшін Қазақ КСР Жастар одағының Құрмет грамотасымен (1990 ж.), ал сәл кейіндеу ҚР ҰҒА «Жас ғалым» дипломы мен медалімен марапатталды (1991 жылы). 2007 жылы ғылымға сіңірген еңбегі үшін ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігінің, 2009 жылы Мажар елінің Халықаралық «Кумания Кун-Кыпчак» қоғамының, ал 2013 жылы Армения Республикасы ҰҒА Шығыстану институтының Құрмет грамоталарымен марапатталғаны соған куәлік ете алады деп санаймыз.
Бүгінгі күні Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университетінің білікті маманы ретінде қызмет етіп жатқан Халықаралық Қыпшақтану саласының сирек те, салмақты ғалымдарының бірінен саналатын Сейсенбай Жолайұлы Құдасовты 60 жылдық мерей тойымен құттықтай отырып, зор денсаулық, шығармашылық табыс, отбасылық бақыт тілейміз.
Б.Е. КӨМЕКОВ,
ҚР ҰҒА академигі, т.ғ.д., профессор,
Қ.С. АНАРБАЕВ,
т.ғ.к., ОҚМПИ доценті м.а.
