Шымкент келбеті

ЭКСПО-2017 көрмесі аясында тамыздың 29 жұлдызы мен қыркүйектің 3-і күндері аралығында Оңтүстік Қазақстан облысының Астанадағы күндері өтеді. Онда елорда тұрғындары оңтүстік өңірдің тарихи-мәдени құндылықтарымен танысып, қазақ тарихында елеулі орын алатын жәдігерлерді тамашалай алады. Көрме барысында қазақтан шыққан тұңғыш кәсіпқой балуан Қажымұқан Мұңайтпасовтың жеке заттары да ЭКСПО қонақтарына ұсынылмақ. Біз бүгінгі жолсапар жазбамызда Ордабасы ауданы Темірлан елдімекенінде орналасқан Қажымұқан музейі туралы баяндамақпыз.

Қазақ даласының батыры

Қазақта Қажымұқанды кім білмейді. Халқымыз «күш атасы» деп басқаны емес, дәл осы Қажымұқанды атаған. Оның тұтас ғұмырын күрес өнеріне арнаған қазақтың мақтанышы, алып күш иесі екенін әдеби-тарихи кітаптардан оқитынбыз. Ол күрес өнерінің бірнеше түрін жетік меңгерген, әлем чемпионы атағына қол жеткізген тұңғыш қазақ батыры. Заманында 54 мемлекетте додаға түсіп, 48 медаль олжалаған Қажымұқандай мықты XX ғасырдың басында түркі халықтарының ішінде қазақта ғана болыпты. Мұны ерлік демей не дерсіз.

Қара күшімен жұмыр жерді мойындатқан балуан қандай болған? Ол нендей ерліктер жасаған? Міне, бұл сұрақтарға Темірлан елдімекенінде орналасқан Қажымұқан музейінен толық жауап алуға болады. Үш мыңнан астам жәдігері бар музейге таяуда арнайы бардық. Музей Шымкенттен 40 шақырымдай жерде, «Батыс Қытай – Батыс Еуропа» автожолының бойында орналасқан. Туристерге әбден қолайлы. 2001 жылы халық демеушілігінің және күш атасына лайықты құрмет деп біліп жекеше демеушілік еткен ел азаматтарының арқасында ұлттық нақышта салынған арнайы жаңа ғимарат еңселі екен. Бүгінде Қажымұқан атындағы облыстық спорт мұражайы мемлекеттік мекемесі болып құрылып халыққа кеңінен қызмет етіп келеді. Музейдің ішкі көрінісі де жанға жайлылық сыйлайды. Балуанның үй жиһаздары, ыдыс-аяқтары тұр. Көрпе-төсегіне дейін осында. Аяқ-қолымызды жазып, күш жинап, өзіңді балуанның құтты шаңырағының төрінде отырғандай сезінеді екенсің. Музейдің шаңырағы іштен қарағанда күмбез болып келеді де, сырттан жерді, елді жаудан қорғап өткен қол бастаған сарбаздардың, хан, бектер мен батырлардың шатырындай үшкірленіп жабылған. Ішкі залдың дәл ортада ойып түсірілген цирк аренасы іспеттес құрылысынан қазақы сал-серіліктің, спорттан балуандық өнердің символын байқауға болатындай.

Саракикидің «көзін көрген» жәдігер

Музейдің Темірланнан ашылуы да бекер емес. Тарихи деректерден байқайтынымыз, балуан бабамыздың өмірінің соңғы жылдары Оңтүстікте өткені белгілі. Қажымұқан 1948 жылдың 12 тамызында, 77 жасында қайтыс болып, осы Темірланнан бес шақырым жердегі Қажымұқан ауылында жерленген, қабірінің басына кесене орнатылған. Баһадүр бабамызға арнап Темірлан ауылында алып ескерткіш те бой көтеріпті. Қажымұқан 1871 жылдың 7 сәуірінде қазіргі Ақмола облысының Қараөткел ауылында дүниеге келген, дегенмен Қажымұқанның қай жылы және қай жерде дүниеге келуіне байланысты басқа да пікірлер бар. Өзі кіндік қаным тамған Ақтөбе ауылы (ОҚО, Отырар ауданы) деп отырады екен.

Мұражайдың қызметкері, балуанның немересі Перизат Қажымұқанованың айтуынша, музейге жылына 10 мыңнан астам турист келеді екен. Онда Қажымұқанның тарихи суреттерімен, оның ұрпақтары туралы мәліметтермен де кеңінен танысуға болады. Балуан мінген жайдақ арбаның төрт доңғалағы, бас киімдері, қартайған шағында киген ұзын етек көйлегі мен шалбары тұр. Сұрап білсек, ол көйлек-шалбардың да тарихы қызық екен. Қажымұқан 1945 жылы һакім Абайдың 100 жылдық мерейтойына Семейге барады. Сонда жергілікті халық балуанның көйлек-шалбарын тәбәрік деп шешіп алып, орнына жаңасын өлшеп-пішіп тігіп берген (кейіннен семейліктер оның түпнұсқасын музейге тапсырғанды жөн көрген). Сондай-ақ, бұл жерден балуанның 75 жасында көтерген тасын көре аласыздар. Салмағы – 350 келі. Мұражай залында ел спортының нығаюына зор үлес қосып, намысты қолдан бермей әрдайым жеңіс тұғырында көрінген қазақ спортының және аудан, облыс спортының майталмандарына арналған, сол кісілердің жеткен жетістіктерінен және жеке заттарынан жинақталған «Қажымұқанның ізбасарлары» бұрышы ашылған екен.

Музейде балуанның кезінде пайдаланып тұтынған тұрмыстық заттары, киген киімдері, әлемдік сайыстардан жеңіп алған алтын-күміс орден-медальдарының бірнешесі тұр. Нақты айтқанда, екі ордені, екі медалі бар. Қалған медаль-ордендерінің жоғалуына қатысты жорамал да көп. Айтпақшы, көне жәдігердің ішінде Қажымұқанның 1912 жылы әйгілі жапон Саракики Жиндофуды алып ұрған сәтінде марапаттаған медальдің түпнұсқасы көзге оттай басылады. Музей қызметкерлері бізге ықылас танытып, бұл тарихи медальмен естелік суретке түсуге рұқсатын берді. Қолға ұстап көргеннің кереметі бөлек емес пе. Кеудеңді мақтаныш кернеп, бойыңды намыс буа ма, әлде бойыңа жігер беретіндей ме, әйтеуір, аударып-төңкеріп қызыға қарадық. Мың болғыр әпкелерімізге алғысымызды жаудырдық.

Күресіп жүрген кездегі салмағы...

Медаль туралы айтып қалдық. Мына дерек те қызық. Мәліметтерге сүйенсек, өз заманында балуанның әкесі Мұңайтпас қайтыс болып, Қажымұқанға елге оралу керек болады. Бірақ, қолында қайтарға қаражат болмағандықтан, эстон балуаны, досы Шульцке кепілге біраз медалін тастап кеткен. 

Жәдігерлерді тамашалай жүріп, осы тұста музейдің ғылыми қызметкері Гүлзира Әшірбаеваның әңгімесін тыңдадық: «1993 жылы Санкт-Петербургте «Спортивный трофей» деген атпен жәрмеңке өтеді. Эстон балуаны Шульцтің ұрпақтары осында келіп, Қажымұқан бабамыздың орден-медальдарын аукционға шығарған. Оны белгілі қажымұқантанушы Әлімқұл Бүркітбаев жеке қаражатына сатып алып, кейіннен осы мұражайға тапсырды», – дейді Гүлзира ханым. Ендігі бір деректерде келтіреді, балуан ордень-медальдарын Арыстың жағасына лақтырған екен. Себебі, патшаның орденьдерін тақты деген айыптау көргендіктен. Бұл орайда қажымұқантанушы Ғазизбек Тәшімбайдың да айтары бар. «Кеңес одағы орнаған кезде балуанды патшаның адамы деп қудалаған кездер болған. Тіпті, 6 ай абақтыда жатқан. Міне, сол кезде 48 елден алған алтын-медальдары, мақтау қағаздары қолды болған», – дейді ол.

Балуанның өміріне қатысты қызықты деректер қаншама! Қысқаша тоқталайық. Мәселен, күш атасының салмағы жөнінде. Кезінде мақтан үшін, жастарды спортқа баулу үшін салмағын көтеріп айтатындары болған екен. Шындығында қандай? Балуан өмірін зерттеуші Ә.Қоңыратбаев әдейі іздеп барып, 1946 жылы Қажымұқанмен (1948 жылы дүние салды) кездескенде тұлғасын өлшеп, анықтама берген. «Онда Қажекеңнің салмағы – 174 кг., бойы – 195 см», – дейді. Ал Қажымұқанның жас кезінде күресіп жүрген кездегі салмағы 200 келіден астам болыпты.

Қажымұқан Поддубныймен неше рет күрескен?

Орайы келген соң айта кеткеніміз жөн болар. Күш атасы Қажымұқан мен «Чемпиондар чемпионы» Поддубный күрескен бе? Бұл сұраққа өткен тарих не дейді? Бір деректе Жапонияда екеуі бірін бірі ала алмай бірнеше күн күресіпті. Ал 1913 жылы Парижде өткен әлем біріншілігінде Қажымұқан достықтың белгісі ретінде, Иван Поддубныйға жеңісін сыйлап та жіберген. 

Қажымұқан Мұңайтпасұлының кіндік баласы Рахат Барысұлының дерегіне сүйенейік: «…Берлинде болуы керек. Халықаралық турнир ғой. Екеуі жеңіп шыққан. Поддубный мен Қажымұқан. Қарсылас қалмайды. Бәрі екеуі күрессін дейді. Ең бірінші Қажымұқан оны аяғынан көтеріп, мойнына отырғызып, аренаны бір айналып келіп жерге қойған. Поддубный да солай істеген. Халық тұрып, екеуіне қол соққан».

Қажымұқан боз кілемге шыққан кезде «мен өз ұстазыммен күреспеймін», деген. «Онда залдан шық», десе, «Залдан шықсам шығайын, бірақ күреспеймін», деген. Сонда Поддубныйдан сұхбат алыпты. Ол «Қажымұқанның күші менен басым», деп жауап беріпті. Жоғарыдағы пікірді баспасөз бетінде айтқан Қажымұқан Мұңайтпасұлының шөбересі Қуаныш Ескермес. Жалпы Қажымұқан досын ылғи «Ваня» деп сыйлап өтіпті. Поддубный соғыс біткен жылдары аштан, таршылықтан дүние салған дейді деректерде. Өмірден өтер шағында: «Қазақстанда Қажымұқан деген досым бар еді, соған апарыңдаршы», – депті.

Боз кілемде талай мәрте қарсылас болса да заманында екі балуан айнымас дос болған деседі.

Білгенге маржан

Қажымұқан кәсіпқойлар арасындағы классикалық күрес бойынша әлем чемпионаттарында бірнеше дүркін (1908, 1909, 1911, 1913 және 1914 жылдары) жеңіске жеткен.

Ол поляк қызымен отау құрған. Омбыда мешітке апарып, оған Бәтима деген ат беріп, мұсылман дініне кіргізген. Қажымұқанның әр түрлі уақыттарда төрт әйелі болған, олардан төрт ұлы (Халиолла, Ғабдолла, Айдархан, Жанаділ) және үш қызы (София, Азия және Рашида) бар. Сол төрт әйелден тараған ұрпақ қазір Омбыдан бастап, Ақмола облысында, мынау Түркістан мен Шымкентте өмір сүріп жатыр. Қажымұқан немересі Шаттық Қажымұқанов карате-до бойынша халықаралық дәрежедегі спорт шебері. 2002 жылғы Азия ойындарының күміс жүлдегері. Бақытжан Қажымұқанов атты басқа немересі белгілі композитор.

Алаштанушы ғалым Тұрсын Жұртбай Қажымұқанның «Алашордашылардың» рухани демеушісі болғанын алға тартады. Сондай-ақ, «Алашорданың» барлық жиындарына қаржылай көмек берген екен. Әлихан Бөкейханов, Міржақып Дулатов, Жүсіпбек Аймауытов, Халел Ғаббасов сияқты тұлғалармен өте тығыз қарым-қатынаста болған.

Оңтүстікте Қажымұқан турнирі 1964 жылдан бері тұрақты өткізіліп келеді. Биыл 52-ші рет ұйымдастырылды.

Cәуір айында Елбасы Н.Назарбаев өзінің «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласын жариялаған болатын. Сол кезде «Бұл саяси маңызы зор құжат дер кезінде жарияланды», – десті зиялы қауым өкілдері. Мақалада көптеген ауқымды мәселелер мен оларды шешу жолдары да көрсетілді. Онда Президент «Туған жер» бағдарламасын қолға алуды ұсынды. Жергілікті деңгейдегі тарихи ескерткіштер мен мәдени нысандарды қалпына келтіруді, халықтың санасына жалпыұлттық қасиетті орындар ұғымын сіңіруді, ол үшін «Қазақстанның қасиетті рухани құндылықтары» немесе «Қазақстанның киелі жерлерінің географиясы» жобасы керектігін алға тартты.

Бұл саяси құжаттың соңын ала Президент өңірімізге арнайы іссапармен келді. Сол жолы Елбасы: 

– Оңтүстік – еліміз үшін ерекше маңызы бар аймақ. Мұнда 800-ге жуық тарихи ескерткіш бар. Өңірдің туризмнің ордасы болуға да мүмкіндігі мол, – деп оңтүстіктің тарихқа тұнып тұрған өңір екенін айтқан болатын. 

Рас, Оңтүстікте киелі жерлер көп. «Сайрамда бар – сансыз баб, Отырарда – отыз баб, Түркістанда – түмен баб. Бабтардың бабы – Арыстан баб» делінетін ел аузындағы сөз тектен-тек айтылмаған. 

Ішкі туризмді дамыту туралы көп айтылып, жазылып жүр. «Оңтүстік туризм» орталығының кеңесші маманы Ариза Рысқұлбекова өңірімізге әлемнің түкпір-түкпірінен туристер көп келетінін айтады. 

– Барлық туристер ең алдымен Түркістанды көргісі келеді. Бұдан басқа, облыс орталығы мен оның маңында тарихи және сәулеттік көз тартарлық мекендер, қажылық орындар, қорықтар баршылық. Қожа Ахмет Ясауи мен Отырар қаласының жанындағы Арыстан-баб кесенелері, Отырар, Сауран қалашықтары, сол сияқты Қаратаудың етегінде жатқан Үкаша ата құдығының сыры да тым тереңде жатыр, – дейді орталық кеңесшісі. 

Өлкенің тағы да бір қызықты ауданы – сан ғасырлық тарихы бар Сайрам. Шымкенттің төңірегінде Азиядағы ең ескі Ақсу-Жабағылы қорығы, қаладан 50 шақырымда Біргөлік тоғайлы сай-саласы орналасқан. Мөлдір өзендер ағатын, тау текелер, аюлар, тіпті қар қабыланы да кездесетін көркем Сайрам-Су шатқалы өзінің екі түсті көлімен әйгілі.

ТОҒЫЗ ЖОЛДЫҢ ТОРАБЫ

«Оңтүстік туризм» орталығының кеңесшісі Ариза Жеңіскелдіқызының мәлімдеуінше, Қазақстанға келетін туристердің басым бөлігі алдымен Шымкентке тоқтайды. Себебі Шымкент – тоғыз жолдың торабы. 

– Соңғы бір жарым жылда өңіріміздегі ішкі туризм көрсеткіші 90 пайызға жоғарылап, 3300 шетелдік турист келген. Бұл көрсеткіш алдыңғы жылдармен салыстырғанда анағұрлым жоғары, – дейді Ариза. Әсіресе жергілікті тұрғындар шетелден гөрі өзімізде демалғанды жөн санайтын болған. «Соған сәйкес біздегі демалыс орындарының саны да жыл санап көбеюде. Шымкент қаласының өзінде 300-дей, ал ОҚО бойынша 600-ге жуық мейрамхана бар. Демалыс аймақтары да көп. Жылына кемі 15-20 демалыс орны ашылуда», – деді Ариза Рысқұлбекова. 

Мәселен ЭКСПО қарсаңында Отырар ауданында «Алаш» атты этноауыл ашылды. Мұнда ат пен түйеге мініп, ауылды айналып қана қоймай, дәстүрлі қазақ асханасынан дәм татуға болады. Қолөнер шеберлері ұлттық бұйымдарды қалай жасау керектігін үйретеді. Туристер бейне бір «уақыт зымыранына» мініп алып, терең де бай тарихымызға қайта енгендей әсер алары сөзсіз. Бүгінге дейін «Алаш» этноауылына әлемнің 20 елінен туристер келіп үлгерген. Олардың арасында АҚШ, Германия, Франция, Польша, Сингапур елдері де бар. 

Ал ОҚМПИ профессоры Сағынғали Әбубәкіров әлі де туристерге қолайлы жағдай жасалынуы тиіс екенін айтады. «Біздегі туризм саласында экскурсовод-гидтерді дайындайтын мамандық жоқ. Тарихшы – экскурсовод емес қой. Шетелдерде таксистердің өзі экскурсия жүргізе береді. Ал бізде кәсіби экскурсоводтар санаулы ғана. Осы мәселені де ескеру қажет!» – дейді тарихшы.

ШЫМКЕНТТІҢ БАСТАПҚЫ ПІШІНІ ҚАНДАЙ ЕДІ?!

Қазақтың ҰҒА академигі, Ә.Марғұлан атындағы археология институтының директоры Бауыржан Байтанаев «Шымкент – Қазақстандағы ең көне қала» деп мәлімдегені белгілі. Шымкент – тарихқа тұнған өлке. Есімі жалпақ жұртқа танымал археолог: «Қаладағы Фосфор зауыты, «Қайнарбұлақ» саяжайының төңірегінің бәрі археологиялық нысандар. Бұл жерде ешқандай қазба жұмыстар жүргізіліп жатқан жоқ», – дейді бір сұхбатында. Шаһардағы археологиялық нысандардың, мәдени ескерткіштердің, жәдігерлердің сақталуына байланысты өлкетанушы Өмірбек Шыныбекұлы өз ойын ортаға салды:

– Өкінішке қарай, құрылыс жұмыстарын бей-берекет жүргізіп, қаламыздың тарихи орындарының үлкен бөлігін жоғалтып алдық. Қайта қалпына келтіреміз деп, Ш. Қалдаяқов атындағы облыстық филармония орналасқан ғимараттың бастапқы пішінін мүлдем өзгертіп жібердік. Соның қарсы бетіндегі тағы бір тарихи нысан – «Адвокаттар коллегиясы» орналасқан ғимаратты өрт шалды. Сол маңдағы «Қазпочтаның» Бас ғимаратын сақтауымыз керек. Ю.Гагарин, Ш.Қалдаяқов көшелерінің бойында, бұрынғы Қорғасын зауыты ауданында орналасқан 1930-60 жылдары салынған ғимараттар баршылық. Осы ғимараттардың бәріне инвентаризация (мүлікті түгендеу) жүргізу керек, – дейді зерттеуші. Оның айтуынша, ол маңды туристерге көрсетіп қана қоймай, тарихи фильмдер түсіретін алаң ретінде пайдалануға болады. 

Шымкент тек қазақстандықтардың ғана емес, таяу және алыс шетел тұрғындарының назарын өзіне аударып, туристік орталыққа айналуды жоспарлайды. Қала әкімі Ғ.Әбдірахымов бұрнағы жылы Шымкенттің – Жібек жолы бойында орналасқан ежелгі қала екенін айтып еді. 

– Ертеде мұнда түрлі мәдениеттер тоғысқан. Бүгінде «Батыс Еуропа-Батыс Қытай» көлік дәлізі өтуде. Азия мен Еуропаны жалғап жатқан бұл құрлықтық көлік дәлізінің Шымқаламыз үшін экономикалық пайдасы мол. Сондықтан, қаламыздың туристік әлеуетін арттыру үшін туристік кәсіпорындарымыз бәсекеге қабілетті болуы қажет, – деген болатын шаһар басшысы. 

Расында Шымқаланың туристік әлеуеті жыл санап артып келеді. Қалада туристерді тартатын орындар баршылық. Мәселен мұражайларды алып қарайықшы. 95 жылдық шежіресі бар облыстық тарихи-өлкетану мұражайында келушілердің назарына төрт экспозиция залы қойылған. Мұражайдағы бағалы жәдігерлердің бірі – «Қазақ хандығы және қазіргі заман» залындағы Кенесары ханның қылышы. Бұл тарихи құнды жәдігерді 1931 жылы ханның немересі Әзімхан мұражайға арнайы тапсырған. 

Одан кейін облыстық саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу мұражайы да қала қонақтарына зұлмат жылдар тарихынан мол мағлұмат береді. «Жеңіс» саябағындағы «Ерлік» мұражайында Ұлы Отан соғысы жылдарының құнды жәдігерлері сақтаулы.

ЕЛДІГІМІЗДІ ӘЙГІЛЕГЕН

Шымкент қаласының солтүстік беткейінде «Қазына» этно-тарихи кешені орналасқан. Екі бөліктен тұратын кешеннің алғашқы бөлігінде «Этносаябақ», «Бәйдібек би» ескерткіші, «Қазақ хандығына 550 жыл» монументі, «Ұлы Жібек жолы» сәулеттік композициясы, даналар сөзі орын тепкен. Ал мәдени-сауықтыру бөлігінде «Жайлаукөл» саябағы, «Наурыз» алаңы, «Қазақ ауылы», ипподром, тарихи-өлкетану мұражайы, әдет-ғұрып пен салт-дәстүр орталығы бар. Әрқайсысы қазақ халқы мен көне шаһардың терең тарихынан сыр шертеді. 

«Этносаябақтың» жоғарғы жағында орналасқан 20-дан астам тарихи-сәулет ескерткіштің макеті арқылы сол қасиетті орындармен танысуға мүмкіндігіңіз бар. Біле білсек, мұндай шаһар тарихы мен келбетін айшықтайтын бірегей нысан біздің Шымкентте ғана бой көтерді. 

– Шымкент қаласын Халықаралық туризм орталығына айналдыруға толық мүмкіндік бар. Асанбай Асқаровтың бастамасымен салынған Дендросаябақ, Зообақ, Балалар темір жолымен біз мақтана аламыз. Тек, Балалар темір жолын қайта жөндеуден өткізу керек. Соңғы жылдары ғана салынған Екінші дүниежүзілік соғысқа қатысқан 140 000-нан астам оңтүстікқазақстандық майдангердің есімі жазылған ТМД елдерінде теңдесі жоқ «Даңқ» мемориалы, «Тәуелсіздік» саябағы, Жаңа Әкімдік-Іскерлік орталығын кім-кімге де мақтанышпен көрсете аламыз. Бұрынғы «Тұлпар» көлі қайта жөндеуден өткен соң тіпті құлпырып кетті, – дейді Өмір Шыныбекұлы.

ШЫҒЫС СТИЛІНДЕ ҚАҚПАЛАР САЛЫНСА...

Шымкент – көне қала деп жиі айтамыз. Бірақ, Еуропаның көне қалаларымен салыстыра қарасақ, бізде ескіліктің ешқандай да иісі сезілмейтіндей... Еуропа демекші, Чех астанасы Прагада болғанымызда, ондағы мыңжылдық тарихи нысандардың қалаға ерекше көрік қосып тұрғанын көзіміз көрді. Еуропаның ең көне қаласы болып саналатын Прагада осыдан нешеме ғасыр бұрын салынған құдықтар, мазарлар, т.б. бәрі қаз-қалпында сақталған. Тұрғындарымыз ең алдымен шетелдегідей тазалық пен тарихи нысандарға құрметпен қарауды үйренуі қажет. Сондықтан осы бағытта ағартушылық жұмыстары қарқынды жүргізілуі тиіс. 

ОҚМПИ профессоры Сағынғали Сандыбайұлы Шымкент туризм мекеніне айналуы үшін қаланың сыртқы қақпаларын салуымыз керек деген ұтымды ұсынысын жеткізді. 

– Мәселен, осыдан 15 жыл бұрын 2000 жылдығын тойлаған Тараз қаласының кіреберісінде үлкен тарихи қақпа тұр. Ұлы Жібек жолының бойындағы көне шаһарға табаның тигені сол шығыс стиліндегі қақпадан-ақ сезіледі. Шымкенттің Алматыға шығатын жолында түйелердің ескерткіштері жақсы салынған. Алайда, қақпа жоқ. Түркістан мен Ташкент жақтан кірген кезде де биік, алыстан көз тартатын қақпа салынса... – дейді тарихшы. 

Шаһарымызда мыңжылдықтар тоғысынан келе жатқан тарихы терең орындардың бірі – Қошқар ата өзені. Қала әкімі Ғ.Әбдірахымовтың мұрындық болуымен екі жылдан бері Наурыз мерекесінің қарсаңында «Қошқар ата сейілі» мерекесі ұйымдастырылып келеді. Тек қана Оңтүстік жұртшылығына ғана тән бұл мереке соңғы рет жүз жыл бұрын тойланған екен. Сейілге жиналғандар қазақтың ұлттық бұйымдар көрмесі мен мерекелік бағдарламаны тамашалап, қазақ күресі, кір тасын көтеру, асық ойыны, қол күресі сынды спорттық шараларға куә болады. Бұл да бір біздің қаламыздың тарихы мен мәдениетінің рухани жаңғыруының көрінісі болса керек. 

«ЕСКІ ШАҺАРДЫ» ЕСКЕРУ КЕРЕК!

Облыс әкімі Ж.Түймебаев өзінің өткен жылғы халық алдындағы есеп беруі кездерінде қала бойынша «Ескі шаһардағы» ескі үйлер бұзылып, орнына көпқабатты тұрғын үйлер салынып, тарихи цитадель салынатынын жеткізген еді. Елімізге белгілі қоғам қайраткері Оразалы Сәбден бір кездері «Түркістанда жаңа үйлер салмайық! Бәрі қаз қалпында қалсын» дегендей ұсыныс айтқаны есімізде. Тарихшы Сағынғали Сандыбайұлы «Ескі шаһардағы кейбір үйлерді, мешіттің айналасын сақтап қалу керек» деп есептейді. Ал өлкетанушы Өмір Шыныбекұлы «Ескі шаһарды» толықтай сақтауға үлкен қаржы керек» дейді.

– Қаптаған сауда орындары мен кеңес заманында салынған ығы-жығы үйлерді бұзып, иелеріне өтемақы төлеуді қала бюджеті қазір көтере алмайды. Тек бекіністің орнындағы төбені сақтай алсақ та жарар еді. Қазба жұмыстарын жүргізіп, аспан астындағы музей етуге болады. Қазір қала аумағына енген Сайрам қыстағындағы ескерткіштерді де назардан тыс қалдыруға болмайды. Одан өзге, қаламызға тиіп тұрған Ханқорған ауылындағы Абылай ханның ордасын да музейге айналдыруға болады, –дейді өлкетанушы.

Тобықтай түйін. 2200 жылдық тарихы бар Шымшаһардың келешегі кемел деп білеміз. Қаланың ХХ ғасырдан астам тарихи жасын рәсімдейтін уақыт та жақын қалды. Бұл туралы белгілі археолог Б.Байтанаев мәлім етті. 

Енді туризмді дамыту тетіктері дұрыс іске қосылса, тарихи-мәдени нысандарға, қасиетті жерлерге арнайы маршруттар ұйымдастырылса, Шымкенттей көне қаланың қайта жаңғыруына және шаһардың шырайын арттырып, беделін биіктетуге үлкен мүмкіндік берер еді.

Журналистердің төл мерекесіне орай облыстық ғылыми-әмбебап «Отырар» кітапханасында айтулы шара өтті. Кітапхананың екінші қабатында журналистерге арналған «Мерзімді баспасөз» бөлімі ашылды. Онда белгілі қаламгер, Оңтүстік журналистикасының корифейі саналған Әмірсейіт Әлиев пен Жұмамұрат Тұяқбаевқа арналған қос бұрыштың салтанатты таныстырылымы болды.

Маңызды жиынға елімізге белгілі ақын-жазушылар мен зиялы қауым өкілдері, қос қаламгердің ұрпақтары қатысты. «Мерзімді баспасөз» бөлімінің ашылу салтанатының лентасын ҚР Парламенті Мәжілісінің экс-депутаты, қоғам қайраткері Шалатай Мырзахметов пен Оңтүстік журналистикасының абыз ақсақалы Байдулла Қонысбек қиды. 

Журналистер күнінің қарсаңында ашылған «Мерзімді баспасөз» бөлімі жалпы оқырманға, әсіресе қолына қалам ұстаған қауымға қымбат тосын сый болғаны рас. Залдағы қос мүйістің оң жағы – «Шымкент келбеті», «Панорама Шымкента» газеттерін ұзақ жыл басқарған Жұмамұрат Тұяқбаевқа арналса, сол жағы – облыстық «Оңтүстік Қазақстан» газетінде ширек ғасырға жуық бас редактор қызметін атқарған Әмірсейіт Әлиевке бағышталған. Қос қаламгердің үлкен портреті мен кітап сөрелері, жазу үстелі мен орындығы залға кіргеннен-ақ көз тартады. Бұл екі тұлғаның да өткен өмір жолы, қаламгерлік ізі оңтүстік журналистикасының қазыналы тарихы.

Қос редакторға арналған мүйіске қарымды қаламгерлердің авторлық кітаптары мен алған марапаттары, тұтынған заттары қойылған. Кітапхана басшысы Күлия Айдарбекованың айтуынша, қос қаламгердің жазу үстелі мен орындығы үйлерінен арнайы алдыртылған. 

«Мерзімді баспасөз» залында өңір журналистикасының қара шаңырағы «Оңтүстік Қазақстан» газетін басқарған басқа да бас редакторларға арналған мүйістер бар. 

Жиында Әмірсейіт Әлиев пен Жұмамұрат Тұяқбаев жайлы баяндамалар оқылып, сағынышқа толы естеліктер айтылды. Солардың ішінде 90 жылдан астам тарихы бар «Оңтүстік Қазақстан» газетінің бүгінгі бас редакторы Абай Балажанның сөзі жиналған қауымды бей-жай қалдырмады. Абай Бекназарұлы қос қаламгердің табиғаты ұқсас болмағанымен, ұлттық мүдде, ел намысы тұрғысында сіңірген еңбек жолы ұқсас екенін айтты. Өзінің журналистикаға енді қадам басқан кезіндегі редакторы Жұмамұрат Тұяқбаевпен кезекті лездемеден кейінгі 7-8 минуттық әңгіме қағаз бен қаламның қадірін ұқтырғанын тебірене жеткізді. Ал газетті 22 жыл үзіліссіз басқарған редактор Әмірсейіт Әлиев хақында да қандай биік баға, құрметке лайық тұлға екенін ерекше атап өтті. 

Оңтүстік журналистикасының айтөбелі Байдулла Қонысбек қос тұлғамен ұзақ жылдар бірге қызметтес болғанын, олармен қоян-қолтық араласқанын мақтанышпен жеткізді. 

– Ол кезде таңертең сағат 9.00-де жұмысқа келсек, түнгі 4-5-тер шамасында үйге әрең жететінбіз. Екі-үш сағат көз шырымын алар-алмас қайта жұмысқа келеміз.

Жұмамұрат ағамыз да, Әмірсейіт ағамыз да газеттің қара жұмысына күн-түн демей төзді. Басылымға реформа жасады, оқырман санын арттырды. Ол кезде «Оңтүстік Қазақстанның» тиражы – 90 мыңнан асты, – деді белгілі журналист.

Шара соңында қос әулеттің ұрпақтары сөз алды. Әмірсейіт Әлиевтің кенже ұлы Дәулетияр Әлиев әкесі хақындағы естеліктерімен бөлісіп, Шалатай Мырзахметов, Еркінбек Тұрысов, Байдулла Қонысбек, Абай Балажан ағаларының иығына шапан жауып, құрмет көрсетті. Ал Әмірсейіт атамыздың шөбересі Айлун Әмірсейіт «Менің атам неге жақсы?» атты эссені оқып берді.

Шымкентте облыс əкімі жанындағы «Ырыс алды – ынтымақ» қоғамдық форумы өтті. Облыстық шара «Ардагерлер – ұрпақ сабақтастығының өзегі» тақырыбына арналды. Іс-шараны жазушы, қоғамдық форумның хатшысы Мархабат Байғұт жүргізді.

Жиында өңір басшысы Жансейіт Түймебаев көпшілікті Рамазан айымен құттықтап, тақырып аясында ой-пікірін білдірді.

– Қазақта қадірменді қариялар мен абыз ақсақалдардың орны бөлек. Бұл ұлы қасиеттер, ұлттық кодымыздың уызына жатады. Елбасымыз «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласында – сол ұлттық кодыңды сақтай білу екеніне, онсыз жаңғыру дегеніміз құр жаңғырыққа айналуы мүмкін деген болатын. Тарихымызға көз жүгіртсек, қай кезде де қазыналы қариялар елді бірлік пен адал еңбекке баулып отырған. Салт-дәстүрін өмір мектебі ретінде дамытып, ұрпақтар сабақтастығына ұластырып, келешекті кемелдендіруден аянбаған, – деді әкім.

Сонымен қатар Ж.Түймебаев «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты бағдарламалық мақаласында көрсетілген бағдарлар мен жобаларды жүзеге асыруда үлкен-кішінің ұйымшылдықпен кірісіп, бірлік пен ынтымақты ту ету қажеттігін айтты. 

Форумда 20 ардагер «Облысқа сіңірген еңбегі үшін» медалімен, екі ардагер облыс әкімінің Грамотасымен марапатталды. Сондай-ақ облыстық ардагерлер кеңесінің төрағасы Жеңісбек Мəуленқұлов «30 жыл – 30 белес» тақырыбында баяндама жасап, ұрпақтар сабақтастығының маңыздылығына тоқталды. Ал айтыскер ақын Біржан Байтуов «Қариялар мен жастар. Рухани жаңғыру және туған жер» тақырыбында ой-пікірін ортаға салды.

Жиын барысында форумға қатысушылар арнайы қарар қабылдады.

ОҚО әкімінің баспасөз қызметі

(Музейден репортаж)

Облыс орталығындағы Саяси қуғын-сүргін құрбандарының музейіне кірсеңіз, өткен тарихымыздың ақтаңдақтарымен танысып, жазықсыз жапа шеккен құрбандардың нақақтан төгілген қаны мен көз жасына куә болып, төбе құйқаң шымырлап, ет жүрегің езіледі. Бұл музейдің ішкі де, сыртқы да дизайны қаралы күндермен астасып жатыр. Сыртқы көрінісін байқасақ, бейне бір найзағай түсіп келе жатқандай. Ал ішкі дизайны үш: қара, сұр және қызыл-күрең түстерден құралған. Қара түс – нәубет жылдарындағы қазақ халқының басына түскен қайғы-қасірет. Ал сұр түс – НКВД қызметкерлері шинелінің түсі, қызыл-күрең қазақтың жазықсыз төгілген қанының түсін айғақтайды.

Елеулі экспонаттар

Экскурсия жүргізушісі Дариға Жарқынбайқызы бізді алдымен экспозиция залымен таныстыра бастады. 

– Музейдің түпқазығы саналатын мүсіндер топтамасы – «Репрессия» деп аталады. Яғни, тоталитарлық жүйенің синтездік формадағы мүсіндер топтамасы. Сондай-ақ музейдің ортасындағы экспозиция қазақтың киіз үй формасында жасақталып, айналасы түрменің темір сымдарымен, сұр бағандармен қоршалып жасалған портрет галереясы. «Халық жауы» деген жалған жаламен ату жазасына кесілген Қазақстанның мемлекет, қоғам қайраткерлеріне арналған. Музейдің дизайн авторы – Қазақстанға еңбегі сіңген қайраткер Аманжол Найманбаев, – деді музей экспонаттарын таныстырып жатып. 

Музейдің төлқұжаты тұрған бұрышқа келдік. 1993 жылы Елбасымыз «Қуғын-сүргін құрбандарын ақтау туралы» Заң қабылдаған болатын. Жыл сайын 31 мамыр күні ұлттық келісім, қуғын-сүргін және ашаршылық құрбандарын еске алу күні атап өткізіледі. Өлкелерде митингілер өтеді. Жиынға қуғын-сүргін құрбандарының ұрпақтары келеді. Ас беріліп, құрбандарға құран бағышталады. 

– Ал мынау «Қазақтың трагедиясы» деп аталатын ғасырлар бойы жазықсыз жапа шеккен ағаларымызға арналған композиция». Өңкей бас сүйектері бедерленген бұрыш тұла бойыңызды тітіркендіреді. – Жалпы қуғын-сүргін құрбандары деген кім? Олар «Халық жауы» деген жалған жала жабылып, тұтқындалып, кейіннен атылған тағдырлар. – Ф.Голощекин өз көзқарасын құптамайтындарды кезекпен «қырып» салған. Атап айтатын болсақ, 

Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов, Тұрар Рысқұлов, Смағұл Сәдуақасов, Сұлтанбек Қожановтарды «Ұлтшыл ауытқушылар» деп елден аластатып қана қоймай, тұтқындады, атты. Міне, экспозиция залын айнала қойылған экспонаттардың барлығында қуғын-сүргін құрбандарының суреттері мен деректері, қосымша мәліметтер, көне газеттің сарғайған парақтары сақталған. 

1928 жылы шыққан «Советская степь» газетінің санында қазақ байларының мал-мүлкін қалай тәркілеу жөнінде жазылған. Бір мал басына тоғыз түрлі салық салынды. Керек десеңіз, жылқы малының жал-құйрығына дейін Өкіметке тапсырылды. Бұл ашаршылық жылдарындағы қазақтың келбеті. Жалпы ашаршылық жылдарына дейін 6 млн-нан астам қазақ болды. Сонда сол 6 млн қазақтың 3 млн-нан астамы аштан қырылған. Ал 1 млн-нан астамы Иран, Түркия, Моңғолия, Қытай, Ауғанстанға бас сауғалап көшіп кетті. Ал осындай бай 

Қазақстанда аштан қырылуы мүмкін емес деп бір топ комиссарды жібереді. Тексеріске келгендер өз көздеріне өздері сенбейді. Себебі, жергілікті тәртіп сақшылары қынадай қырылған мәйіттерді жинап үлгере алмай жатыр еді. Сол сол-ақ екен, Ф.Голощекинді Мәскеуге шақырып, 1941 жылы ату жазасына кеседі. Бүгінгі күнге дейін Голощекин әлі ақталмаған. Себебі, бейбіт кезде қолдан ашаршылық жасаған.

Азаптау вагоны

Келесі экспонат Созақ және Адай көтерілістеріне арналған. Жалпы Қазақстанда 372 шаруалар көтерілісі болса, қанды сұрапыл оқиғасымен тарихта қалғаны – Созақ көтерілісі. Ол көпке созылған жоқ, небәрі бір-ақ аптаның ішінде ешқандай қарусыз қазақтарды пулемет, автоматтармен қаруланғандар қырып салды. Көтерілісті басқарған Хансұлтанбек Шалақұлы өзінің көмекшілерімен бірге көтерілісте қаза тапты. Бұл жерде Созақ және Адай көтерілісіне қатысқан азаматтардың құжаттары, суреттері сақталған.

Саяси қуғын-сүргін нәубеті 1937-38 жылдары өзінің шарықтаған шегіне жетті. Яғни, НКВД-ның үш-ақ кісіден құралған үштіктері пайда болды. Ешқандай соттың үкімінсіз сол үштік тұтас халқымыздың тағдырын шешіп отырды. Яғни, бір түнде келіп жазықсыз адамдарды тұтқындады. Олардың бәрі тұтқындалып қана қоймай, ату жазасына кесілді. Жалпы қуғын-сүргін нәубеті біздің Оңтүстікті де айналып өтпеді. Біздің өңір бойынша 2500 адам атылды. Республика бойынша 25 мың адам «Халық жауы» деген жалған жаламен ұсталып, ату жазасына кесілген. 

Залдың ортаңғы тұсындағы қызыл түсті қабырғаға сары түспен: 

– Ат деген кім,
Атқан қайсың?
Қаным қайда төгілген,
Қабірім қайда көмілген? – деген Ә.Тәжібаевтың бір шумақ өлеңі жазылыпты. Осы бір ғана өлең шумағы репрессия құрбандарының ұранына айналғандай әсер қалдырады.

Қандықол баскесерлер ұлт зиялыларын атып қана қоймай, олардың әйелдерін де «Халық жауларының» әйелдері деп Ақмола, Қарағанды облыстарындағы түрмелерге қамады. АЛЖИР – Ақмола, Қарағанды облыстарының 2 млн 95 239 гектарын алып жатқан ГУЛАГ-тың бір бөлімшесі. 20 мың лагер бөлімшесі болса, соның 26-шы нүктесі АЛЖИР деп аталды. «Акмолинский лагерь жен изменников Родины», яғни Отан сатқындарының, «Халық жауларының» әйелдері отырған түрме. Ол жерде ең зиялы деген адамдардың әйелдері отырды. Тұрар Рысқұловтың, Ұзақбай Құлымбетовтың, Смағұл Сәдуақасовтың, Сұлтанбек Қожановтың, т.б. әйелдері 5-10 жыл аралығында өздерінің кесімді мерзімін өтеп шықты. Олардың көрмеген қорлығы жоқ. Таңғалатын бір нәрсе, түрмелерде қорлықпен күндер кешсе де, сол кісілер ұзақ жасады.

НКВД түрмелерінің ішінде азаптау вагоны болған. Ұлт зиялыларын «Халық жауы» деп мойындату мақсатында түрлі жаза түрлерін қолданып отырған. Ал соңында бұлардың барлығын «№58 статьямен» «Халық жауы» деген жалған жала жауып, ату жазасына кесіп отырды. Азаптау вагонының бейнесінде жасалған экспонат неткен сұсты, неткен қаһарлы!.. НКВД бастығы мен қолшоқпары тұтқынды тергеп, қинап жатқан темір тордың ар жағындағы келеңсіз көрініс. Суық та сұрқай кабинет.
Сондай-ақ Экспозиция залында Желтоқсан қозғалысына арналған бұрыш та бар екен.

«Қасірет» пен «Құлагер»

Екінші қабаттағы «Тағзым» залында сілтідей тынған тыныштық. Бәлкім, бұл жерге келіп, құран бағыштап, бір минут үнсіздікпен еске алған әрбір адамға жазықсыз атылған боздақтардың рухы разы болар. Осындай ой мен мүлгіген үнсіздікті Дариға Жарқынбайқызының даусы үзді.

– Бұл жерде Оңтүстік бойынша атылған 2500 адамның тізімі жазылған. Осылардың барлығын «Қайтпас-2» елдімекеніне алып барып, жоспар бойынша күніне 15-20 адамнан атып отырған. Әсіресе, жетекшілік қызмет атқарған адамдар бірінші атылған. Олардың арасында қарапайым адамдар да жазықсыз жапа шекті. Осы жерге келген сайын жаным ауырады, жүрегім жылайды, – дейді Д.Жарқынбайқызы. – Жоспар бойынша «Қайтпасқа» апарып, екі-үш адамды қатар қойып, бір оқ неше адамға жарайды деп тәжірибе жасайды екен. Атылған адамның көп болғаны соншалық, олардың бәрін көміп үлгермейтін көрінеді. Ит-құсқа жем болып, көмусіз қалғаны, белгісізі қаншама?! Бүгінгі таңда «Қайтпаста» «Қасірет» мемориалы орнатылып, тағзым орнына айналып отыр. 

Экскурсия жүргізушісінің айтуынша, мына бір экспонат – Ақан серінің «Құлагері». Бәйгеде шауып, озып келе жатқанда қапияда оққа ұшып, қанға бөгіп, құздан құлап келе жатқан Құлагер мен жазықсыз атылған адамдардың тағдырын сәйкестендіріп, осы мүсінді жасап шыққан. Құлагер – қазақтың қайғы-қасіретінің символы ретінде қабылданады. 

Музейдің ашылғанына 15 жылдан асса, сол ашылғанынан бері қарай осында жұмыс істеп келе жатқан Дариға Бейісовадан «келушілердің қызығушылығы қандай?» деп сұрап едік. 

– Бұл музейдің бар екенін білмейтін де адамдар бар екен. Келгенде олардың Отанға деген, тарихымызға деген қызығушылығы оянады. Студенттер мен оқушылар топырлап, шулап келеді де, экскурсияны бастағаннан сілтідей тына қалады. Тарихты жеткізе білсеңіз, бала да тыңдай біледі ғой. Келуші көрермен де әртүрлі. Әсіресе, шетелден келгендер әр эскпонаттың түбінде терең ойға батып тұрады, – дейді. Бір айта кетерлігі, бүгінде музейде орыс, ағылшын тілдерінде де экскурсия жүргізіледі. 

Екінші кино залында репрессия тақырыбындағы фильмдерді көруге болады. – Қорымызда әзірге «Ашаршылық» (2 серия), «АЛЖИР» (3 серия), «Қазақ қалай қырылды?» (қысқаметражды), Әлихан Бөкейхановтың фильмі, Желтоқсан жайлы, «Зауал», «Зұлмат» іспетті он шақты кино бар, – дейді Дариға Жарқынбайқызы. 

Біз музейден кетуге ыңғайланғанда «Оңтүстік Қазақстан политехникалық колледжінің» «Электрик» мамандығының 1 курс студенттері Экспозиция залынан кино залына қарай өтіп, тамашалауға отырып жатты. Болашақ техника мамандарының тарихқа деген қызығушылығы сырт қарағанда көз сүйсінтеді екен!..

«Киелі Қазығұрт» қоғамдық қорының ұйытқы болуымен жыл сайын дәстүрлі түрде өткізілетін «Алтын қазық» марапаты биыл 3 адамға тапсырылды. Олар – Светлана Назарбаева («Дәуір» баспасының директоры), Сайлаугүл Барақова (Экс-сенатор, «Білім саласының үздігі) және Рәшкүл Оспанәлиева (кәсіпкер, меценат). Үшеуі де, ел дамуы мен өркендеуіне сүбелі үлес қосып жүр.

Төраға Байдулла Қонысбек алдымен қор мен оның атқаратын қызметіне тоқталды. 

– «Киелі Қазығұрт» – елді ынтымақ-бірлікке, достыққа шақыратын қордың бірі. Өйткені, «Киелі Қазығұрт» деген атауыдың өзі үлкен жауапкершілік пен ауқымды міндеттер жүктейді. Құрылғанына 20 жылдан астам уақыт болды. Сол жылдардың ішінде алға қойған мақсаты – Нұқ пайғамбардың кемесі Қазығұртқа тоқтағанын, сөйтіп, бүткіл адамзаттың тіршілігі осы жерден өсіп-өніп, тараған деген ақиқаты басым аңызды бүкіл әлемге насихаттау. Қолымыздан келгенше соны насихаттап келеміз. Бұл туралы бірнеше деректі фильм, мультфилм түсірдік, кітаптар шығардық. Жалпы бұл мәселеге келгенде біздің мақсатымыз даңғыл, – деді Байдулла Қонысбек. 

Осыған дейін «Алтын қазық» сыйлығы 28 адамға тапсырылған екен. Олардың ішінде елімізге белгілі, Отан үшін аянбай тер төккен тұлғалар баршылық. Мәселен, бұл құрметке Асқар Мырзахметов, Бекет Тұрғараев сынды атпал азаматтардың аты аталады. 

Алқалы басқосуда жазушы, халықаралық «Алаш» сыйлығының лауреаты Мархабат Байғұт Мемлекет басшысы Н.Назарбаевтың «Рухани жаңғыру: болашаққа бағдар» атты мақаласындағы мәселелер осы қоғамдық қордың жұмысымен ұштасып жатқанын айтты. 

– Елбасының мақаласында «Туған жер» бағдарламасы туралы керемет айтылған. «Қазақстанның қасиетті орындарын көркейту үшін жергілікті әкімдіктер мен қоғамдық ұйымдар не істеу керек?» деген мәселені нақты көрсетіп берген. Сол «Туған жер» жобасының аясында «Киелі Қазығұрт» қоры да үлкен жұмыстар атқарып келеді. «Алтын қазық» белгісі киелі жерлерді насихаттау үшін түрлі саладағы қоғам және мемлекет қайраткерлеріне беріліп келе жатыр, – деді өз сөзінде М.Байғұт. 

«Алтын қазық» иегерлері де сөз сөйлеп, қор төрағасы мен мүшелеріне өз алғыстарын білдірді.

«Қарасу» шағынауданындағы «Отбасы аллеясында» «Үш ұрпақтың» кездесуі өтті. «Алтын той», «Күміс той» иелері мен жаңадан отау тіккен жас жұбайларға неке куәлігі тапсырылды. «Жасыл Қазақстан ЭКО» жобасы аясында «KAZSPACE» Инженерлік-Ғарыш мектебі ұйымдастырған бұл шараның жастарға берер өнегесі мол.

Иә, 50 жыл бір шаңырақ астында тұрып, өмір өткелдерінен қол ұстасып өтіп келе жатқан ата-әжелерімізге де неке куәлігі тапсырылды. Шымкент қаласы Жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар бөлімінің АХАТ секторының меңгерушісі Ақбота Қарнақбаеваның айтуынша, бұл шараның мақсаты жастарға алдыңғы буынның өнегелі өмірін үлгі ету, ұзақ жылдар бойы бірге тату-тәтті өмір сүрудің жолын нұсқау. 

Жүздері бал-бұл жанған жастар, жанарынан мейірім шуағы төгілген ата-әжелер неке қию куәлігін алып, жүзігін бір-бірінің қолдарына таққанда бұл мекен бейне бір ғажайып баққа айналғандай әсер берді. 

«Алтын той» иелері Қалдарбек Батыров пен Күлдархан Әкімова қарапайым ғана отбасы. Бірі шопыр, бірі тігінші болып зейнеткерлікке шыққан қазыналы қарттар осы күндеріне тәубе етеді. 

– Өмір бойы бәрі тамаша, оңай болды деп айта алмаймыз. Ауыр кезеңдер де басымыздан өтті. Бірақ, ондай қиын кездерде бір-бірімізді демедік, түсіністік таныттық. Ең бастысы, отбасында сыйластық, ынтымақ керек, – дейді олар. 

Неке қию куәлігін алған 9 жұп аллеяның ішіне кіріп, ағаш көшеттерін екті. Бұл жәй ағаштар емес, жібек талдардың көшеті. Киіз үйдің бір бөлшегі кереге бейнесінде дөңгеленіп, қиғаштанып егілген көшеттер өскенде әдемі жасыл желекке айналары сөзсіз.

ОҢТҮСТІКҚАЗАҚСТАНДЫҚ ЖАУЫНГЕРДІҢ СҮЙЕГІ ТУҒАН ЖЕРГЕ ЖЕТКІЗІЛДІ

Оңтүстікқазақстандық үшінші майдангердің сүйегі туған жерге жеткізілді. Екінші дүниежүзілік соғысқа қатысып, ерлікпен қаза тапқан Сайрам ауданының тумасы Пірәлі Ахмамбековтің сүйегі Ресейдің Курск облысынан табылды.

Қаза тапқан белгісіз батыр жайлы мәлімет «Айғақ» телеарнасына келіп түскен. Өңір басшысы Жансейіт Түймебаевтың қолдауымен телеарна журналистері шұғыл зерттеу жұмыстарын жүргізді. Ресей жерінен табылған майдангер Пірәлі Ахмамбековтың Сайрам ауданынан туыстары табылып, оларға хабар жіберілді.

Мамыр айының 1-5 күндері Қазақстанның Құрметті журналисі, облыстық мәслихаттың депутаты Дулат Әбіш «Айғақ» телеарнасының шығармашылық тобымен Ресейдің Курск облысы, Поныри ауданына аттанды. Онда батыр сүйегін табыстау қаралы митингісі өтті.

Шара барысында, соғысқа аттанып, қапыда көз жұмған аға сержанттың медальоны қазақстандық делегацияға салтанатты түрде табысталды.

Осындай игі іске қолдау танытқандардың қатарында ҚР Ресей Федерациясындағы төтенше және өкілетті елші Иманғали Тасмағамбетов те бар. Елші Ресейге барған делегация мүшелерін арнайы қабылдап, елге сәлемін жолдады. 

ҰОС-да хабарсыз кеткен майдангер Сайрам ауданы, Шапырашты ауылының тумасы. Жауынгер туған жеріне жерленіп, бұдан кейінгі шара «Даңқ» мемориалында жалғасты. Оңтүстік жұртшылығы батырды бір минут үнсіздікпен еске алып, құрмет көрсетті. 

– Отанын қорғау үшін қолына қару алған майдангерлердің тағдыры әрқилы. Олар туралы тарих ұл-қыздарымызды батылдыққа, батырлыққа баулуға тиіс. Жыл өткен сайын батыр бабаларға деген сый-құрмет артпаса, кеміген емес. Сүйегі елге жеткізілген ағамыздың жаны жәннатта, топырағы торқа болсын. Іс-шараға атсалысып, белсенділік танытып жүрген облыстық мәслихаттың депутаты Дулат Әбіш ағамызға облыс әкімдігі атынан алғысымызды білдіреміз, – деді облыстық ішкі саясат басқармасының басшысы Болатбек Төлеген. 

Сондай-ақ делегация мүшелері сұрапыл соғыста жер қойнауында қалған батырдың естеліктерін ертеңгі ұрпағына тапсырды. Өзіндік тарихы бар мұра білім ордасында таныстырылып, мектеп мұражайына қойылды. 

– Кешегі қиын-қыстау, Отан қорғау кезінде қазақстандықтар да қаһармандықтың ерен үлгісін көрсетті. Сондай ерлеріміздің бірі – Пірәлі Ахмамбетовтің сүйегі елге алып келінді – деді ОҚО Дін істері жөніндегі басқарма басшысы Батырбек Жалмұрзаев. 

Естелік – ертеңгі күнге жарқын үлгі. Ердің ерлігін насихаттау парыз бен міндет. Осылайша жауынгер атамекен топырағымен қайта қауышты. 

– Дулат Әбіш мырза бастаған топ жауынгердің жәдігерлерін әкеліп тапсырды. Ол кісінің аты мектеп тақтасына жазылған. Әкелінген заттардың барлығы музейге қойылды. Бұл жас ұрпаққа үлкен тәрбие болары сөзсіз, – дейді №71 Қаратай батыр орта мектебінінің директоры Бекжігіт Абуканиев. 

Батыр бабалардың қанымен, жанкешті ерлігімен келген Жеңістің құнын жас ұрпаққа ұғындырудың жарқын мысалындай осынау өнегелі іске бастамашы болған Дулат Әбіштің азаматтық әрекетіне жерлестері дән риза.

Жеңіс мерекесінің қарсаңында Ұлы Отан соғысының ардагері жайлы материал жазуға тапсырма алдым. Қалалық ардагерлер кеңесі төрағасының берген бағытымен ҰОС ардагері Әдіһам Шілтерхеновпен сұхбаттаспақпын. Хабарластық. Даусы бәсеңдеу естілгенімен, қарт майдангер сұхбатқа қарсылық білдірмеді. Қаламыздағы «Шапағат» шағынауданында тұратын қарияның үйіне ат басын бұрдық.

Ә дегеннен:

– Соғысқа қалай және қай жылы аттандыңыз, ата? – дедім ойымда ешнәрсе жоқ.

– ...

Атам үнсіз. Соғысты еске алғысы жоқ. Келіні Мәриямға кітаптарын алдыртты. Менің кейіпкерім қан майданда кескілескен жаумен күресіп қана қоймай, сол соғыс арпалысын, өрілген өмір күрестерін қағаз бетіне бедерлеген жазушы да екен. Қалам мен қаруды қатар ұстаған майдангер қаламгерлер Бауыржан Момышұлы, Баубек Бұлқышев, Жұбан Молдағалиев, Әзілхан Нұршайықов, Қасым Аманжоловтардың аты аспандап, қазақ даласына кең жайылған кезеңдерде Әдіһам Шілтерханов есім-сойының естілмеуінің өзіндік сыры бар болып шықты. Атамыз соғыстан оралған соң Бәйдібек ауданында қарапайым мұғалімдіктен кеңшардың бас агрономы, ұжымшар төрағасы қызметтеріне дейін өскен. 12 жыл ұжымшарға төрағалық еткен соң, аудандық тұрмыс қажетін өтеу комбинатының директоры қызметін атқарып, 40 жылдық лайықты еңбек өтілінен кейін абыроймен зейнетке шыққан. Міне, кейіпкеріміздің шығармашылықпен, зерттеумен айналысқан кезі – осы тұс. 40 жастан кейін жазуға белсене кіріскен ұлы Абайдай Әдіһам Шілтерханов та 60-тан кейін шығармашылық жұмысқа ден қойған. Әдетте базбіреулер зейнеткерлікке шыққан соң жан тыныштығын ойлап, қол қусырып отырады. Ал Әдіһам атамыз кемелденген қарттық кезеңінде қолына қалам алып, жазуды жанына серік етіп, «Аталы сөздерін» жарыққа шығарды. «Үш бәйтерек», «Ақжалдың ақыры», «Саттар Ерубаев», «Дала мен дана» кітаптары және «Ордабасы» баспасынан шығармаларының үш томдығы жарық көрді.Ұзын саны 15 кітаптың авторы атанды. Өлке тарихы мен әдебиетіндегі көптеген тың деректерді тапты. Сөйтіп, аз ғана уақыттың ішінде ол кісінің зердесінен шыққан дүниелер халқы сүйіп оқитын кітапқа айналып, көпшілік жаттап алып, кәдесіне жаратып жүрген аталы сөздері ел аралап кеткені қашан!. Әдебиет сүйер, сөз қадірін білер қауым оған жақсы пікірін әлдеқашан беріп қойған. Ойшыл қария өзінің шығармашылығы мен зерттеулері жайында таңды таңға ұрып айта берер-ау, бірақ, оған уақыт һәм қазіргі ахуалы мұрсат бермейді. Айтуға ауыр болса да, алдымен соғыс жайын сөз етуге тура келіп тұр.

Бірінші лирикалық шегініс

Әдіһам ақсақал Ленинградтың түбінде Бауыржан Момышұлымен бір дивизия, бір полкта жаумен шайқасқан. Даңқты Панфилов атындағы 8-гвардиялық дивизияның 23-полкының құрамында әлі 18-ге тола қоймаған балаң жігіт те бар еді. Қаһарман жауынгерлер қатарында 900 күн дегенде Ленинград қоршауын жаудан азат етуге қатысты. Сондай сұрапыл сәттердің бірінде, яғни, 1944 жылы аяғынан және басынан оқ тиіп, ауыр жараланады. 

– Соғыста жүргенде Рамазан Елібаев дейтін композитор болатын. Қолында – мылтығы, арқасында – баянын арқалап жүреді. Кездескен адамына «Каталөгің аман болсын!» дейтін. Онысы «басың аман болсын!» дегені. Сол «каталөгімді» аман сақтай алмадым, қарағым. Оқ тесіп өтіп кетті, ішінде қалып қойды. Бастың ішіндегі қай тесігін жыртып кеткенін ешкім біле алмады. Бас тола қан. Бұрқылдап тесіктен ағып тұрады. Горький (қазіргі Нижний Новгород) қаласындағы жүйке аурулары ауруханасы сол кездегі ең мықты госпиталь екен. Сонда арнайы дәрігерлер алдырып, 6 ай емдеп, қатарға қосты. Тесікті үлкейтті, сындырды. Ол кезде денені уақытша жансыздандыратын дәрі-дәрмек деген атымен жоқ. Әр сындырғанда жаныңды көзіңе көрсетеді. Оғын алып, қан-сөлін тазалап, терісін керіп, қайтадан тесігін жауып қойды. Сонымен сүйегі жоқ, терісі бар баспенен 40 жыл жұмыс істедік қой, – деді әр сөзін ақырын түйіндеп айтқан ақсақал. Бүгінде қарияның көз жанары сөне бастаған . Бастың ауыр жаралануының салдары қос шырағына да әсер етпей қоймапты. 

– Ұлы Отан соғысы кезінде И.Сталиннің «Соғыста өлмеген солдат, тіріде жүріп өлуге тиісті емес!» деген бұйрығы болған екен. «Жараланып келгеннен кейін әскери ауруханада қорлықпен көз жұмғандар аз болған жоқ. Сонда өлім мен өмірдің арасында жатқан әрбір солдатты түнде КГБ-ға алып кетеді екен. Ар жағын өзіңіз бағамдай беріңіз, – деді майдангер жаралы күндерді еске алып. 

«Ал енді соғыстан бір эпизод айтып берейін. Колмь дейтін төбенің үстінде орналасқан қаланың түбінде тұрдық. Асты су, айналасы батпақ. Барлық жерге жертаса (окоп) қазып, мина қойып, сым тартып тастаған. Немістермен арамыз тым жақын. Бізге басшылар қалың орманның ішіндегі биік қарағайдың үстінен отыратын орын істеп берген. Үш жігіт немістердің жүрісін, бағытын үш-төрт күн кезекпен бақыладық. Менімен ауысқан бір жігітті немістер байқап қойған екен. Қарағайдың үстінен атып түсірді. Өлі-тірі екенін біле алмай кеттім». Әдіһам ата бұдан кейін соғыс жайын қозғамады. Аяусыз жаншылған қарт жүрегіне жүк түсетіні мәлім ғой. Біз де ол турасында көп сөз суыртпақтамадық. Тек Бауыржан Момышұлымен майдан даласынан оралғаннан кейінгі арақатынасы туралы сұрағанымызда:

– Соғыстан қайтқан соң жұмыстан босамадым. Бауыржанмен араласа алмадым. Тек Оңтүстікке келген бір сапарында ғана жолығып қалып, аз-кем тілдестік, – деді. Сонымен бірге қария қатарының кеміп қалғанын да айтып ауыр күрсінді. – Ең ауыры, жұбайым Балдайдың арамыздан кетіп қалғаны болды, – деді және терең тыныстап. Бес ұл, бір қыздан 40-тан астам немере-шөбере көріп отырған Әдіһам ата әу бастан Үкіметтің қамқорлығына сүйеніп үйренбеген. Бес күндік фәниде барлығына маңдай тер, адал еңбегімен қол жеткізген. «ҰОС ардагерлеріне коммуналдық төлемге аз-кем жеңілдік жасайды. Бірақ, оның өзі мардымсыз. Сондықтан әуелі Құдайдың, одан кейін балалардың қамқорлығындамыз», – деді.

Екінші лирикалық шегініс

Әдіһам ата бірнеше кітабын ұсынды. Сөмкеме қуана-қуана салып алдым. Содан бері «Әдіһам әлемі» еріксіз баурап алды. Белгілі журналист ағамыз Жанболат Аупбаевша айтқанда, менің көз алдымда «Ашылмаған арал» ашылды. Оның «Аталы сөздерінің» өзі не тұрады?! Әрбір сөзін оқисың да, ойға шомып кетесің.

«Тұлпар туған биенің,
Шабысына мін тақпа.
Жарлысың деп жігіттің,
Табысына мін тақпа». Автор дәл қазіргі заман келбетіндегі әлеуметтік құбылысты бір ауыз сөзбен сипаттап отырғандай. Мұндай қанатты ойлар мен нақыл сөздер аталған кітапқа көптеп топтастырылған.

Баубек Бұлқышев атындағы сыйлықтың лауреаты Аян Нысаналы Әдіһам Шілтерханов шығармаларының қос томдығына жазылған «Дарын дарағы» атты алғысөзінде былай дейді: 

«Әдебиетші Ә.Шілтерхановтың кеудесі – алтын көмбе. Ол қыршын жазушы Саттар Ерубаев, саңлақ суреткер Мұхтар Әуезов туралы айтқанда да, тың рухы әлем ашып, қаламгерлік қайрат танытады. Сіз құй сеніңіз, құй сенбеңіз, бірақ, ол ешкімді де бей жай қалдырмайды. Шабыт шуағымен жылытып, жүректерге шындық шоғын түсіреді. Бәлкім, бүгінгі оқырманға да сол керек шығар». 

Ә.Шілтерханов қазақ әдебиетіндегі ашылмаған сыр сандық – Саттар Ерубаевтың жазылмаған өмірбаянын жазып, қалыпқа келтірген. 

Қызметтегі жалынды жылдарында ауыл шаруашылығы саласында жүргенімен, болмысы – әдебиетші кейіпкеріміз ел басқарып, жұртпен араласпаса, осыншалықты көп білер ме еді, жоқ па?! Саттар өмірінің түрлі қырларын ашқан адамдарды да сол қызметте жүрген жылдары жолықтырады. Саттардың кіндік қаны тамған жерге барып, ағайын-туғаны, құрбы-құрдастарымен, оны жөргегінен білетін адамдармен сөйлеседі. Ол оқыған Ленинградтың мұрағаттарын да ақтарады. Саттар туралы әдебиет оқулықтарында мынадай қасаң дерек бар. «Саттар Ерубаев жастай жетім қалып, балалар үйінде тәрбиеленді. Комсомол органдарында жұмыс істеді». Кей жерлерде «теміржолшылар мектебінде оқыды» – деп те жазылады. Бұл көпе-көрнеу бұрмалау. 

Саттар жетім емес, ата-анасының бауырында өскен, комсомол органдарында бір күн де жұмыс істемеген. Теміржолшылар мектебінің табалдырығын да аттамаған. Бұл деректерге жазушы Саттардың туыстары мен бірге оқыған жолдастарымен сөйлескен кезінде қаныққан. Бір ғажабы, Саттардың шығармашылығы өз өмірі туралы дерекке тұнып тұр. 

– Мен өзімше Саттардың тұлғасын айқындадым, қайталанбас ерекше талант екенін, қазақта бір-ақ Саттар барын дәлелдедім деп ойлаймын. Оған неге өз дәрежесінде құрмет көрсетілмейді, насихатталмайды, бұл енді бөлек әңгіме, – деді Ә.Шілтерханов. 

Бұдан бөлек қаламгердің әдеби айналымға қосқан еңбектері көп. 

Жақында 300 жыл толатын «Ақтабан шұбырынды алқакөл сұламадан» туған «Елім-ай» дейтін әннің тарихын, «Алпамыс батыр» жырының тек қазаққа ғана тиесілі төлтумасы екенін тарихи тың деректермен дәлелдеді. Жазушының «Мұңлық-Зарлық», «Қамбар батыр», «Мәделі қожа» этнографиялық зерттеулерінде де қазаққа тиесіліні «шекпен жауып, өзіне қайтарады».

ТОБЫҚТАЙ ТҮЙІН

Айтып-айтпай не керек, бүгінгі өскелең ұрпақ Әдіһам Шілтерханов хақында, оның майдандағы жанқиярлық қайталанбас ерлігі, әдебиет пен тарихқа қосқан сүбелі еңбегі жайында білуі тиіс. Құмның қойнауында халқымыздың өткеніне қатысты талай дүние жатқанын меңзеп, «Құмға ғашық қария» деп жазды журналист Бейсенкүл Нарымбетова апайымыз. Ал ақын Нармахан Бегалиев бір сұхбатында Әдіһам Шілтерханов туралы: «Шаруашылықта көп өмірін өткізіп алды әрі өзін-өзі көрсетуге көп ұмтылмайтын адам. Әдіхам өте қарапайым жазады, қарапайым жаза отырып көп нәрсені аңғартады», – деген екен. Ал белгілі журналист Нұртөре Жүсіпке осындағы бір жігіттер «Оқитын бірдеңе табыла ма?» дегенінде жазушының үш томдығын апарып беріпті. Сонда Нұртөре: «Мен мынандай жазушыны осы кезге дейін неге білмегенмін? Туындылары керемет екен ғой», – деген көрінеді. Қысқасы, әр қазақтың үйінде, үнінде, жүрегінде Әдіһам Шілтерханов есімі жатталып, туындылары кітап сөресінде тұрса, одан әркім өзіне жаңа бір әлем, тың арал ашып, соның кеңістігінен кемел дүниелер табары анық.

Келешек ұрпақтың бейбіт өмір сүруі үшін аянбай қан мен терін төге білген Ұлы Отан соғысының ардагерлері, ержүрек, батыл ағаларымыз өңірімізде баршылық. Өзі өмірден өткенімен өсиеті сақталып қалған абзал жанды ағаларымыздың бірі – Қаныбек Патсаев.
Әр адам – бір әлем. Мұны бәріміз білсек те, бір-бірімізге, тарихымызға, өмірден озған аға-бауырларымызға көбіне атүсті көз салып, жан дүниесіне тереңірек үңілмей жататынымыз анық. Шын мәнінде оған барлай қарап, мән бере үңілсеңіз, өнеге мен ұқсауға татитын үлгі боларлық ағаларымыздың өмір жолы ғажап-ақ.

Патсаев Қаныбек Сағындықұлы 1920 жылы 17 маусымда Оңтүстік Қазақстан облысының бұрынғы Қызылқұм ауданындағы Шардара ауылында шаруа отбасында дүниеге келген. Әкесі Сағындықта 17 ұл-қыз болыпты. Олардың көбі кішкентайынан шетінеп, тек Қаныбек ағамыз бен оның қарындасы 

Қалияш қана қалыпты.Қаныбек кішкентайынан өзімен қатарлас балалардан зеріктігімен, алғырлығымен және білімге құштарлығымен 

ерекшеленген. Анасы Есенқыз үй шаруасына ұқыпты, өте қонақжай жан болған. Асты талғаммен дайындайтын әйелдің қолынан дәм татуға әркімде құштар болғандықтан, сол үйден қонақ үзілмеген екен.

Алайда ел басына күн туған қиын-қыстау, ашаршылық және зорлық-зобалаң кезеңінде туған халқы үшін талай пайдалы істерді жүзеге асыра алатын мыңдағын адам құрбандыққа шалынды. Бұл зардап осы отбасығы да ауыр тиді. Қаныбек ағамыз аштан өлмес үшін Қызылқұм ауданы Арыс қаласындағы жетімдер үйін мекендеді. 1939 жылы Шымкентегі Сатпаев атындағы орта мектепті тәмамдап, Қызылқұм ауданындағы Ленин атындағы орта мектепке мүғалім болып орналасып, сырттай Шымкенттегі Мемлекеттік мүғалімдер институтын 1941 жылы аяқтаған. Ол өзінің саналы ғұмырын білімін жетілдіруге, өскелең ұрпаққа білім беруге, елдің жағдайын жақсартуға арнаған кісі.

Қазіргі тәуелсіз көрші, ағайын және достық мемлекетермен өміріміз, тағдырымыз және еліміз бір болған кеңес дәуірі де тарихта қалды. «15 ел кеңес одағы болып арайлы болашаққа бастайтын қоғамды құрамыз» – деген ұрандарды алға қойып жүрген елдердің қатарында қазақ халқы да еңбегін аянбады.

Барлығы ойлағандай бола бермейді, ешнәрсе ұмытылмайды! Барды жоқ, жақсылықты жаман ететін, тіршілікті жалмап жұтатын зұлым одақтас елдерге – Ұлы Отан соғысы ретінде келді. Сол қанды кезеңде 1942 жылы Қаныбек ағамыз да Кеңес әскерінің қатарына шақырылып, Шыршық соғыс комиссариатында офицерлер дайындайтын училищені бітірген соң, майданға аттанды. Әскер қатарында Степной, Воронеж, Бірінші және Екінші Украина майдандарының кұрамында атқыштар батальоны командирінің аға адьютанты лауазымын атқарды. 

Ардагерлер біледі, соғыста өз-өзіңді мықты ұстау үшін дене күші, мергендік қасиет, ең бастысы өте қаутты рух керек. Соғыс әркімді өз орнына қойды: батыр, ержүрек сарбаз құрметке ие болса, қорқақтар мен екіжүзділер абырой мен беделін жоғалтты.

Қаныбек Сағындықұлы соғыста екі рет жараланды – 1943 жылдың 13 қазан және сол жылдың 7 желтоқсанында. Жараланғанға дейін үш күн бұрын соғыста көрсеткен ерең ерлігі үшін «Қызыл Жұлдыз» орденімен марапатталған. Алған жарақатқа қарамастан ағамыз елге қайтуға мүмкіндігі бола тұра, қатыгез фашисттік жаудың қабырғасын қайыстыру үшін майданға қайта оралды. 1944 жылы 30 қыркүйекте айқас кезінде көрсеткен батылдығы мен тапқырлығы үшін екінші рет «Қызыл Жұлдыз» орденімен марапатталды. 

Айбынды Кеңес әскері қанды шайқаста жаудың екпінін ғана тоқтатып қоймай, өздері қарсы шабуылға шығып,жауды өз жерінен тықсыра қуып шыққаны бәрімізге мәлім. Сол әскердің қатарында ағамыз Венгрияны, Румынияны, Чехословакияны фашисттерден азат етті. Өз ержүректігінің, батылдығының, ерлігінің арқасында сол кезде тек генералдарға берілетін награда «Александр Невский» орденімен марапатталды. Сол шайқаста Венгрияның Клюж қаласында аяғынан жарақаттанып, госпителде емделген соң, ұрысқа қайта кірісті.Соғысты жаяу әскерде «капитан» шенінде аяқтады. Ағамыздың ерлігін бағалаудағы жалғасы ретінде «Германияны жеңгені үшін» медалімен марапатталды.

1945 жылдың 9 мамыр күні еліміздің батырларының қайсарлықпен шайқас жүргізіп, ерліктің сан үлгісін көрсеткен ардагерлердің күні. Солардың қанымен, ержүректігімен, еңіреп жүріп жауды жеңіп, жеңістің байрақ жалауын көтерген күн – Жеңіс күні. Ұлы Отан соғысы одақтас елдердің батылдығы мен төзімділіктерін мақтап жария ететін, тарихта мәңгі қалатын кезең.

Қаныбек ағамыз күрделі әрі қарама-қайшылығы мол, бірақ өзіндік қызығы бар кезеңде ғұмыр кешті. Оны жетімдер үйінде өмірін сақтау үшін кешкен кезеңі мен Ұлы Отан соғысы ерте есейтті. 20 жасында өзінен ересек бірнеше адамдарға жететін өмір мектебін өтті. 

Соғыс аяқталған кезде, елге қайтпай әскери қызметті жалғастыруға бел буған. Соғыста алғырлығымен ерекше көзге түскені үшін оған Әскери академияға түсуге ұсыныс жасалды. Қандай сарбаз «генерал» болғысы келмейді дегендей, ағамыз әскерде қалатын болып шешім қабылдайды. Қалудың тағы да бір себебі болып, соғыс кезінде Қаныбек ағамыздың украин қызына үйленгені еді. Одан бір ұл дүниеге келген. Есімі – Виктор Патсаев. Қәзіргі таңда Житомерде тұрады, ғылым кандидаты, доцент. Алайда ауылдан әкесі мен анасының ауыр хәлі туралы хабар түскен соң, ауылға қайтатын болып шешеді. Келіншегі Қазақстанға келгісі келмей, қалып қояды. 

Елге оралған соң өмірлік жары Құдай қосқан Құндызай апамызға үйленеді. Ол отағасының абыройын ойлайтын тілекшісі, он баланың – 5 ұл мен 5 қыздың аяулы анасы, немере мен шөберелердің алтын әжесі, ағайын-туғанға орны ерекше сйылы еді. Ағамыз бен апамыз ата дәстүрін ұстанып, көздерінен мейірімі, көңілдерінен ықыласы, бойларынан жанашырлығы сезінеп тұратын жандар болған. 

Ағамыз Қаныбек басына түскен ауыртпалықтарды жеңуге күш тауып, өзінің сүйікті ұстаздық жолын жалғастырды. Балаларға білім бере жүріп, туған тілге, әдебиетке деген құштарлығының арқасында С. Киров атындағы Мемлекеттік университетінде сырттай оқып, бітіріп алды. Өзі сөз саптауы салмақтығы, ойы жинақтығы, білімділігі, шешен сөйлейтіндігінің арқасында үлкен лауазымдарды атқарды. Облыс басшылығы оның абыроймен атқарған жұмысына үлкен сенім артып, 1952-1953 жылдар аралығында Шәуілдер ауданының, 1953-1956 жылдар аралығында Ильич (қазіргі Жетісай), 1956-1958 жылдары Арыс ауданының аудандық депутаттар кеңесінің төрағасы болып жұмыс істеді. Ол тіл маманы болғанымен, совхоз директорлығынан бастап, аудандағы жауапты қызметтерді атқарып жүруіне байланысты, ауыл шаруашылығын игеру қажеттілігін түсініп Ташкенттегі ауыл шаруашылық институтына сырттай түсіп, аяқтап шықты. 

Ол адамдардың еңбекқорлығы мен дарындылықтарын жоғары бағалайтын. Балаларын қарапайым болуға, адамдарға әрдайым қамқор қолын созуға, әркімнің жан дүниесін түсінуге үйретті. «Егер сен біреуге қол ұшын берсең, оның жан дүниесіндегі өзгерістерді түсіне білесің, онда ол адам дүниеде жақсылық барын сезініп, нұрлана түседі, өмірге құштарлығы артады» – дегенақыл сөздерін айтып жүретін. Ұлдары мен қыздарын ұлағатты да парасатты азаматтар қатарында өсіріп жеткізді. 

Қаныбек Патсаев бар болғаны 64 жыл жасында, 1984 жылы 11 тамызда жалған дүниеден озып, мәңгілікке аттанды. Содан бері 33 жылдың мезеті ағып өтті. Оның Ұлы Отан соғысында жасаған ерлігі, елге сіңірген еңбегі, адал басшылығы, адамдарға деген қамқорлығы, ереңді жұмысы онымен қызметтес, сыйлас, туған-туыс болған қаншама адамдардың есінде қалғаны анық.

Өмір деген жақсылығы мен жамандығы, қайғысы мен қуанышы, қысы мен жазыалмасып жатқан дүние. Шоқ жұлдызды, тәрбиелі, өнегелі отбасыда өскен балалар асқар тау әкелерін үлгі тұтып, оның атын өшірмей, беделмен абыройға кенеліп, әкелеріне лайық болуға әрекеттенуде. Оларда өмір жолдарында адалдықты, әділдікті, адамгершіліктіұстанып, жақсылыққа ұмтылыстарымен ерекшеленеді. Қаныбек Патсаевтың үлкен ұлы Әнапия қазіргі кезде Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік медициналық Академиясының химия кафедрасы меңгерушісі, химия мамандығының профессоры. Одан кейінгі  Махамбет мамандығы агроном, мақта шаруашылығының маманы. Тұрсынай көп жылдар бойы мектеп директоры, кейіннен бала-бақша директоры болып істеп келеді. Мұхтар мамандығы инжинер-құрылысшы, Алматы циркі директорының орынбасары. Роза мамандығы педиатр. Ұлықбек мамандығы заңгер, Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының Арнайы прокурорлар департаментінің бастығы, генерал-майор. Бақытбек мамандығы агроном-гидромелиоратор, мақта шаруашылығының маманы. Клара мамандығы фармацевт, дәріханада қызмет істейді. Жақсыгүл мамандығы фармацевт, дәріхана қызметкері. Сондай-ақ, 33 немересі мен 61 шөбересі тәлім-білім алып, өсіп-өнуде.

Осындай ел ағаларын жиі еске алып, жеткен жетістіктерін, ақыл сөздерін, салауатты да өнегелі өмір жолдарын өсіп келе жатқан ұрпаққа үлгі етіп, қызметтестері мен туған-туыстарының есінде қайта жаңғыртып қою кейінгілердің парызы десуге болады.

Оның соғыстағы ерлігі мен ержүректігі, ел алдындағы адал еңбегі өкімет және билік жағынан жоғары бағаланып, лайықты марапатталды. Ауыл шарушылығын жетілдіруде көрсеткен үлкен жетістіктер үшін ол «Ленин» орденімен және екі рет «Еңбек Қызыл Ту» орденімен, көптеген медальдермен марапатталды. Соған қоса 2016 жылы ағамыз өзі 1975 жылы кірпішін қалаған «Өркенді» ауылында орналасқан «Жауынгерлік даңқ мемориалына» Қаныбек Патсаев аты берілді. Ағымдағы жылдың сәуір айында Қаныбек ағамыздың құрметін, аталған мемориалда ескерткіш ретінде оның мүсіні қойылды.

Қаныбек Патсаевтың ерен еңбегі, өнегелі де салауатты өмір жолы, ұлағатты ісі ұмытылмай, оның ұл мен қыздарының ғылыми жұмыстарында және қызметтерінде жалғасуда. Ұл-қыздарының осы жетістіктері оның ерлігін, батылдығын, адалдығын, адамшылығы мен даңқын қашан да асыра бермек.
Асқар таудай әкенің асыл қасиеттерін ардақ тұтқан Ұлықбек Патсаевтың тағылымға толы әңгімесін тыңдай отырып, қолға қалам алған сәттегі жүрегімізден шыққан жазбамыз, міне, осындай болды.

Нұрғали ЕРЕЖЕПОВ,
ҚР Бас прокурорының аға көмекшісі