Шымкент келбеті

Шырайлы шаһардың төрінде орналасқан Қ.Спатаев атындағы №7 мектеп-лицейі кезінде өңіріміздегі қазақ тілінде оқытатын жалғыз мектеп болған. Биыл осы киелі қара шаңырақта қос қуаныш қатар келіп отыр. 1918 жылы құрылған білім ордасы мен Қарсыбай Спатаевтың туғанына 100 жыл толады. Ғасырлық тарихы бар мектеп мерейлі мерекені ерекше атап өтудің қамына кіріскен...

Сырдария губерниясына мәшһүр мектеп

Бұл мектеп 1918 жылы ашылғанда жалғыз ұстаз болды. Ол кезде мектепте небәрі 22 оқушы дәріс оқитын. Тарих-шежіренің мәліметтеріне үңілсек, сол кездері Сырдария губерниясындағы бірден-бір, аты атырапқа тараған мәшһүр мектеп болған. Ал Сырдария губерниясы үлкен аумақты алып жатты. Оңтүстік Қазақстан облысымен қатар қазіргі Қызылорда, Жамбыл облыстарына тиесілі жерлер осы губернияға қараған. Қазақ тілінде оқытатын жалғыз мектепке бүкіл Оңтүстік өңірінің түпкір-түпкірінен ат сабылтып шәкірттер білім алу жолына түсіп жатты.

Коммунадан – Спатаевқа дейін

Білім ұясына 1921 жылдан бастап №1 Коммуна мектебі деген ат беріледі. Бұл кездері бастауыш мектепте 89 оқушыға 3 ұстаз дәріс берді. Ал 1925 жылы Түркістан өлкесінде Кеңес үкіметін белсенді ұйымдастырушылардың бірі Сұлтанбек Қожановтың есімі берілді. Бұл жолы шәкірттердің саны 104-ке жеткен еді. Олардың ішінде білімге бетбұрыс жасаған 3 қыз болатын. 1926 жылдан бастап мектепті Тәңірберген Отарбаев басқарды. Осы тұста мектепте есімдері күллі Қазақ еліне тараған, Кеңес Одағының батыры атағын алған қайсар ер, қоғам қайраткері Бауыржан Момышұлы мен қазақ әдебиетінің жарық жұлдызы, халқының біртуар азаматы Әбілда Тәжібаев сынды шәкірттер оқыған. Батыр Бауыржан Момышұлы өзінің шығармалары мен естеліктерінде Тәңірберген Отарбаевты тебірене еске алған. Мәдени революция жылдары мектепке Мұсай Әйкенов басшылық жасады. Мектеп ұжымының дамуы мен басқарудың іскерлігі нәтижесінде 1936 жылы 17 адамнан құралған үрмелі аспаптар оркестрі еліміздің сол жылдардағы астанасы Алматы қаласында өнер көрсетіп, Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің 1 хатшысы Мирзоянның қолынан арнайы сыйлық алады. Бұл мектептің елелулі оқиғаларының бірі еді...

...Одан кейін Ұлы Отан соғысы басталады. Қан майданда ерлік көрсеткендердің арасында Шаян елдімекенінің тумасы Қарсыбай Спатаев та бар еді. Жауынгер 1942 жылы соғыста қаза тауып, 1943 жылы Кеңес Одағының батыры атағы беріледі. Осы тұста мектеп ұжымдары Үкіметке өтініш жасап, білім ошағына Қ.Спатаевтың атын беруді сұрайды.

1943 жылы 17 сәуірде мектепке батыр есімі беріліп, майдангердің ерлігін паш ететін мұражай ашылады. Ал 1982 жылы мектептегі ер балалар хоры батыр ерлігін көрсеткен өлкеге барып, батырдың қабіріне туған елдің топырағын салып келді. Кейін Қарсыбай Спатаевқа арнап, көркем фильм де шығарылды.

1963 жылы мектеп қазіргі Республика даңғылы бойындағы 4 қабатты ғимаратқа көшірілді.

Үлгілі ұстаз бен өнегелі шәкірттер мекені

Мектеп тарихында есімдері мәңгі ұмытылмайтын ұстаздар қауымы бар. Атап айтар болсақ, бұл күндері марқұм болған Мәкен Хамитова, Садық Сарбасов, Қатира Тұрғанбаева, Казақ КСР-на еңбегі сіңген ұстаз Т. Қуанышова. 

1970-80 жылдары мектеп кабинеттік жүйеге көшірілді. Бұл кезеңде шәкірттерінен күш-жігерін аямаған ұстаздар қатарынан орыс тілі пәнінен Клара Абдуллаевна, есеп-қисапқа баулыған математика пәнінен Мария Қожагельдиева, Ұлбосын Темирова, Ұлмекен Серханова, тарих-география пәнінен Камила Пірімбетова, Жамила Құрмашеваларды ерекше атауға болады.

«Шәкіртсіз ұстаз – тұл» демекші, осы жылдарда мектеп бітірген шәкірттер ғылым көкжиегінен көрініп, ерен еңбек жеңімпаздары бола білді. Математика ғылымының докторы, академик Өмірбек Жолдасбеков, медицина ғылымының докторы Иманәлі Байдәулетов, Социалистік еңбек ері, ұшқыш Асылбек Жасымбеков, Қазақстан Республикасына еңбегі сіңген артист Ақсақал Қалмырзаев, ауыл шаруашылығы министрінің қызметін атқарған Асылжан Мамытбеков сынды түлектер мектеп мақтанышына айналған. Қазақ эстрадасының жұлдызы, әнші Ақжол Мейірбеков, Бауыржан Исаев және енді танылып жүрген дарынды бұлбұл дауысы бар Мөлдір Бақытжанқызы да мектептен шыққан талантты шәкірттер қатарынан көрінді.

43 жыл мектеппен бірге

Қазір мектепті «ҚР білім беру ісінің құрметті қызметкері», «Ы.Алтынсарин», «Білікті басшы», «Ұлағатты ұстаз» төсбелгілерінің игері Орынкүл Алшынбекова 2006 жылдың қараша айынан бастап басқарып келеді. 

– Алғашқыда ұстаздар аз еді. Мектеп ұжымы педагогикалық институтпен тығыз қарым-қатынаста болған. Ондағы студенттер мен мектептегі шәкірттердің аз болуынан бір мұғалім екі жақта сабақ беретін. Біздің өңірдегі ең алғашқы оқу-ағарту саласындағы кісілердің біразы бізде дәріс оқыды. Ал өзіме келсем, 1975 жылы институтқа оқуға қабылдандым. Сол жылдан бастап осы мектеппен біргемін. 16 жыл оқу ісінің меңгерушісі болып қызмет істедім. 12 жылдан астам уақыттан бері мектеп директорымын, – дейді ұлағатты ұстаз.

Орынкүл Жұмабайқызынан мектептегі ерекше есте қалған оқиғаны баяндап беруін сұрадық:

– 1978 жылы біз IV курста оқып жүргенде ең бір елеулі оқиға – мектептің 60 жылдық мерейтойы өтті. Сол кезде мектеп шәкірттері Бауыржан Момышұлы мен Әбілда Тәжібаев ағаларымыз келді. Бәрі қонақ келді деп мәре-сәре болып жатты. Сонда менің есімде сақталғаны – мектептің табалдырығын аттаған Бауыржан ағамыз табалдырықта тұрып, иіліп сәлем берді. «Бұл мектептің үлкені де, кішісі де менің ұстаздарым, себебі, мен осында білім алдым» деп батыр аталарымыз ризашылығын білдірген болатын. Сондай тұлғалардың көзін көру мен үшін үлкен мәртебе еді. Сол кісілердің өмір жолынан өзімізге өнеге ала бастадық, – деп өткенді еске алып, мамандық таңдауда адаспағанын ұқтырғандай болды.

Айта кетейік, тарихы тереңде, шәкірттері күллі Қазақ даласына әйгілі білім мекенінде бүгінде 2400-дей оқушыға 200-ге жуық мұғалім білім нәрін себеді. Мектеп Шымкенттегі үздік ондықтың қатарында. Елбасының биылғы Жолдауында орта білім беру саласында жаңартылған мазмұнға көшу басталғаны айтылған. Біздің мектеп те сол жаңалыққа ілесіп, білім көкжиегіне ұмтылуда.

Колледжге ұлағатты ұстаз Манап Өтебаевтың есімі берілді.

Өңірімізде ұрпақ тәрбиесі, білім беру және спорт саласының дамуына елеусіз үлес қосқан бірегей тұлғаның туған күні қарсаңында оқу ордасының алдынан ескерткіші ашылды. 

Ескерткіштің ашылу салтанатында болмысы ерек азаматтың ұлт болашағы үшін жасаған еңбектерін замандастары сағынышпен жеткізді. Ұстазбен қызметтес болған жандар аптал азаматтың, әсіресе, нарықтық экономика жылдары сұранысқа сай мамандар даярлаудағы табанды тірліктерін еске алды. Елі үшін туған асыл ердің игі істері жайында айтылған жылы лебіздер легі бұл күн аз болмады. 

– Тәуелсіздік алған жылдыры елімізде барлық сала дағдарысты бастан кешті. Сол секілді кәсіптік білім беру саласында оқу орындарын ыңғайластыру жұмыстары жүрді. Осы жылдарда республикада 1445 мектеп, 56 училище, 30 техникум жабылды. Сонда Қазақстандағы 300-ге жуық техникум арасынан бас көтеріп, мұндай саясатқа қарсы тұрған бірден-бір азамат – Манап Өтебаев болды. Бұл кісінің осындай ерлігінің нәтижесінде техникумдарды жаппай жабу, біріктіру үрдісі тоқтады, – деді ҚР білім және ғылым министрлігі техникалық және кәсіптік, орта білімнен кейінгі білім беру ұйымдарының оқу-әдістемелік қамтамасыз ету басқармасының басшысы Қадырбек Бөрібеков. 

Мерейтой барысында «Манап Өтебаев 80 жыл» тарихи-танымдық халықаралық конференциясы ұйымдастырылып, оған Қазақстанның түкпір-түкпірінен және ТМД елдерінен ғалымдар қатысты.

Биыл мемлекет және қоғам қайраткері Темірбек Жүргеновтің туғанына – 120 жыл. Облыстық саяси қуғын-сүргін құрбандары музейінде ұлт тұлғасының мерейтойына арнап «Халық комиссары – Темірбек» атты іс-шара ұйымдастырылды. Шараға репрессия құрбаны Т. Жүргеновтің туған-туыстары, жоғары оқу орындарының оқытушылары мен студенттері қатысты.

Т. Жүргенов – қазақ ұлтының әдебиеті, өнері және ағартушылық саласының дамуына өлшеусіз үлес қосқан азамат. Ұлт жанашыры 1933-37 жылдар аралығында Қазақстан үкіметінің халық ағарту комиссары қызметінде жүргенде елімізде 7000-ға жуық мектеп ашуға ықпал еткен. Айталық, төрт жыл ішінде 6587 білім ошағын ашса, оның 3751-і қазақ мектебі болған. Оның ғұмырдариясына көз жүгіртсек, халық комиссарының тағдыры оңай болмағандығын аңғаруға болады.

1989 жылы Қызылорда облысы, Жалағаш ауданы, Жаңаталап ауылында дүниеге келген ол жастайына зерек, шыншыл, білімқұмар болады. Әкесі Қара ұлының зеректігін байқап, орысша ілім алғандығын қалайды. 1909 жылы Аламесек орыс-қазақ бастауыш мектебіне береді, сосын ұстаздық білімін Перовскідегі (қазіргі Қызылорда) Суханский атындағы училищеде жалғастырады. 1917 жылы Уфадағы жер шаруашылығы училищесіне түскенімен, елдегі қоғамдық-саяси өмірге араласып кеткендіктен оқуын бітіруге мүмкіндігі болмайды. 

Одан кейін Жүргенов 1918 Торғайдағы кеңестер съезін шақыру бюросының мүшесі, 1919 жылы Ырғыз уезі Кенжеғара болысы революциялық комитетінің төрағасы қызметіне тағайындалған. 1920 жылы БК(б)П қатарына өтіп, Ырғыз уездік революциялық комитетінің, уездік жұмысшы, солдат және шаруа депутаттары атқару комитетінің төрағасы болып сайланған. 1921-1923 жылдары Орынборда жұмысшы факультетінде оқиды. 1923 жылы Ташкенттегі Орта Азия мемлекеттік университетінің құқық факультетіне оқуға жіберіледі. Осында оқып жүріп, ол Қазақ АКСР-інің Түркістан Республикасындағы толық өкілетті өкілі болып, 1926 жылы Ташкенттің Қазақ педагогикалық институтының директоры болып тағайындалады.

Темірбек Жүргенов қазақ ұлты мәдениетінің дамуына өлшеусіз үлес қосты. Айталық, мәдениет пен өнер саласы мамандарын даярлауға көп көңіл бөлді және Қазақстанда алғашқы музыка театрын (қазіргі Қазақ опера және балет театры) ұйымдастыруға үлкен үлес қосты. 

Көсем сөз шеберінің сол уақыттары «Шолпан» журналы, «Ақжол» газеттерінде ұлт, ел тағдырына қатысты көптеген сыни мақалалары жарық көрген. 

– Темірбек Жүргеновтың өміртарихынан келтірген бұл деректер халқы үшін еткен еңбегінің бір бөлігі ғана. Музейде Ташкент қаласындағы мұражайдан «Шолпан» журналының көшірмесін алдырттық. Онда қайраткердің төте жазуымен жарияланған мақалалары жарық көрген. Мақаланы қазақ тіліне аударып, мұражай қоры тағы бір құнды дүниемен толықтырылды,– деді шара барасында облыстық саяси қуғын-сүргін құрбандары музейінің қызметкері Нұрсұлу Мархабайқызы. 

Бүгінде мемлекет қайраткерінің өмірі мен халқы үшін еткен еңбектерін жинақтаған «Темірбек Жүргенов» атты 2 томдық кітап жарық көрген. Қазір 3-ші томы дайынaдық үстінде. Бұл кітаптың жарық көруіне атсалысқан, ТМД елдеріндегі архивтердегі құжаттарды көтерген – меценат, Т. Жүргеновтың немере інісі Шахарбек Усманов атты азамат.

– Мұндай шаралар ұлт зиялыларының мерейтойлық еске алу кештерінде ғана өтпесе дейміз. Болашақ ұрпаққа еңбектері, ерлігі, өрлігі жайындағы насихат жұмыстары көптеп жүргізілсе деген тілек бар. Атамыздың еңбектері әлі де көптеген зерттеулерді қажет етеді, – деді шарада сөз алған Ш. Усманов. 

Шараға Темірбек Жүргеновтың інісінің қызы – Марита Қуанова Қызылорда қаласынан арнайы келді.

– Әжеміз Кәмпит Демесінова соңғы демі қалғанша ұлын күтумен болды. Репрессия науқанында Темірбектен кейін бауырлары – Ысқақ, Ысмақан, Кәпназар, Пірназар да атылып кетті. Олардың жазығы не еді? – деп көзіне жас алды. Марита Усманова: «Темірбек атамыз нағыз тіл жанашыры болған. «Бүкіл дүниежүзілік мәдениетке өз ана тілімізді жақсы білгенде, соны үйренгенде ғана жетуге болады», – деген. Айналайын жастар. Тілдің мәртебесін биік ұстаңдар» деген ақылын жеткізді. 

1937 жылы Темірбек Жүргенов жазықсыз атылды. Жары Дәмеш те «Халық жауының» әйелі деп ұсталып, 18 жыл ғұмырын Алжир түрмесінде өткізген. 

Кеш барысында қайраткердің өмірін М. Әуезов атындағы «Театр және эстрадалық шығырмашылық» факультетінің студенттері сахналады, сосын режиссер Қ. Омаровтың «Темірбек Жүргенов» атты бейнефильмі көрсетілді.

Өңірімізде «Н.Назарбаев: дәуір, тұлға, қоғам» атты көшпелі кешен көрмесі өз жұмысын бастады. Оны Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті - Елбасы кітапханасы ұйымдастырып отыр.

Мемлекет басшысының тәуелсіз Қазақстан елінің қалыптасуындағы шешуші рөлін жан-жақты көрсету мақсатында ұйымдастырылған көрмеде тұрғындар назарына Елбасы кітапханасының архив, кітап, музей қорларынан алынған материалдар ұсынылады. Астанадағы Елбасы музейінен 800-ге жуық түпнұсқа қолжазба, суреттер және жеке заттар жеткізіліп отыр. Алғаш рет Оңтүстікте жұмысын бастаған көшпелі көрме мамыр айына дейін жалғасатын болады.

Көрменің ашылу салтанатына Қазақстан Республикасы Президенті Кеңсесінің бастығы – ҚР Тұңғыш Президенті – Елбасы кітапханасының директоры Махмұт Қасымбеков пен облыс әкімі Жансейіт Түймебаев, мәдениет және спорт министрлігінің жауапты хатшысы Қуатжан Уәлиев және облыс зиялылары мен жастары, БАҚ өкілдері қатысты.

Махмұт Қасымбеков көрмені шырайлы Шымкент қаласында өткізу кездейсоқ емес екенін атап өтті.

– Бүгін аяулы Алматыдан кейін көрмені шырайлы Шымкент қаласында ашқалы отырмыз. Әрине, бұл кездейсоқ емес. Себебі, Оңтүстік Қазақстан облысының еліміздің әлеуметтік және экономикалық дамуындағы рөлі аса зор. Екіншіден, бұл өңір – халқымыздың мәдениеті мен салт-дәстүрінің кеніші, ана тіліміз бен ұлттық құндылықтарымыздың қаймағы бұзылмаған ордасы. Сондықтан Шымкент баршамыз үшін әрі ыстық, әрі жүрегімізге жақын. Көрменің аясында киелі Түркістан қаласында кездесулер және облыстың бірнеше оқу орындарында семинарлар мен конференциялар ұйымдастырылатын болады. Сондықтан, бұл көрме облыстың мәдени және рухани өмірінде елеулі оқиға болады деп үміттенеміз, – деді М.Қасымбеков.

Көшпелі кешен көрмесі «Көшбасшы жолы», «Көшбасшы феномені», «Әлем таныған, Көшбасшы», «Елбасы мәртебесі – ел мәртебесі» атты төрт бөлімнен құралған. Ұйымдастырушылардың айтуынша, Оңтүстік жұртшылығына Н.Ә. Назарбаевтың өзге елдің басшыларынан берілген жоғары мемлекеттік наградалары, қазақстандық авторлар және мемлекет басшылары тарту еткен қолтаңбасы бар кітаптар, Елбасының шет тілдеріне аударылған кітаптары алғаш рет ұсынылып отыр.

Мазмұны мен деңгейі тұрғысынан аса маңызды іс-шараның Оңтүстік өңірінде өтуі үлкен мәртебе, әрі зор мақтаныш екенін айтқан облыс әкімі кешенді жылжымалы көрменің ашылуымен құттықтап, сәттілік тіледі.

– Мемлекет басшысы Қазақстан тарихындағы шешуші кезеңде еркіндік пен тәуелсіздікті аңсаған халықтың асыл арманын орындады. Қысқа мерзім ішінде еліміз жүз жылға татыйтын ғажайып даму кезеңін артқа тастады. Еліміз әлеуметтік-экономикалық тұрғыда айрықша өркендеп, халқымыздың әл-ауқаты жақсарды. Бұл көрмеде қонақтар Ұлт Көшбасшысының осынау тағылымы мол еңбектерімен де таныса алады. Демек, бұл шараның тұрғындарға, әсіресе, еліміздің жастарына берері мол, – деді Жансейіт Қансейітұлы.

Жоба аясында халықаралық ғылыми конференция, аймақтық кәсіби сессия, шолу және тақырыптық экскурсиялар өтеді. Сондай-ақ, «Түркістан» концерт залында Президент оркестрінің концерті ұйымдастырылады деп күтілуде.

Көрнекті қоғам қайраткері, дипломат Нәзір Төреқұловтың туғанына биыл – 125 жыл. Ағартушы-ғалым, елші, лингвист, публицист, қазақтан шыққан тұңғыш баспагердің қысқа ғұмырында ұлтына, оның болашағына сіңірген еңбегі орасан. Қызыл империя құрбанына айналған азамат 45 жыл өмірінде қазақ халқының ғана емес, күллі түркі тілдес елдердің руханияты мен мәдениетінің дамуына өлшеусіз үлес қосқан.

Төреқұлов Совет Үкіметі кезеңінде саяси тұрғыда ақталған жоқ. Сондықтан оның ұлт үшін жасаған ерен еңбектері еліміз тәуелсіздік алғанға дейін зерттелмей, көлеңкеде қалып қойды. Алаш азаматының күреске толы ғұмыры жайында облыстық саяси қуғын-сүргін музейіндегі деректермен танысып қайттық. 

Нәзір Төреқұлов Түркістан қаласының іргесіндегі Қандөз ауылында кәсіпкердің отбасында дүниеге келіп, балалық шағы Қоқанда өтеді. Әкесі Төреқұл жұмыс бабымен Қоқанға қоныс аударып, Нәзір өз ортасына сәйкес білім алады. Алдымен медреседе, сосын орыс-түздік мектебінде білім алады. Кейін сауда училищесін тәмамдап, 1914-1916 жылдары Мәскеудегі сауда институтының экономика факультетінде оқуын жалғастырады. Ол өз замандастары арасында озық ойлы, биік, зиялы азамат болды. Төреқұлов Мәскеудегі оқуын тастап, әкенің сауда саласын жалғастырады деген үмітін үзіп, патшаның 1916 жылғы жарлығы бойынша қара жұмысқа алынып, батыс майданға аттанады. 1918 жылы большевиктер жағына шығып, саяси қызмет жолының өсуі күрт өрлейді. Түркістандағы атты әскер саяси басқармасының бастығы, Түркістан компартиясының хатшысы, Түркістан Орталық Атқару комитетінің төрағасы болып сайланады. 1922 жылы Мәскеу Орталық комитетінің қарауына шақырылып, КСРО халықтары орталық баспасы басқармасының төрағасы, кейін араб жерінде КСРО-ның өкілетті өкілі болып тағайындалады.

Алаш азаматы сегіз тілді меңгерген, сегіз жыл елшілікте тапжылмай қызмет еткен бірден-бір тұлға, ол түрлі елдердің тарихы, мәдениеті, экономикасы, өнерін жетік білген. Оны қай тақырыпқа салса да жүйрік болған. Ізденімпаз, білімпаз, еңбекқорлығымен қатар, өзінің көзі жетіп, көңілі сенген мәселелерді іске асыруда тартынбаған, қиындықтан қорықпайтын кемел қасиеттерімен ерекшеленген. 

Қызыл империяның қылышынан қан тамып тұрған заманда Нәзір Төреқұлов Құрбан айтты үш күн демалыс деп жариялауға, жексенбіні жұмаға ауыстыруға күш салғандығын айтпай кетуге болмас.

Латын әліпбиі жүйесін алғаш түзген

Өткен ғасырдың 20 жылдары қазақ зиялылары арасында араб тілін алып тастап, латын қарпіндегі қазақ әліпбиін енгізуде тартысты кезең жүрді. Түрлі басқосулар, газет беттерінде мақалалар жарияланып, екіге жарылған зиялылар өз пікірлерін дәлелдеп бақты. Осы тұста латын графикасы негізінде әліпби жүйесін алғаш түзген дарынды дипломат Нәзір Төреқұлов еді. Ол 1924 жылы Мәскеу қаласында «Жаңа әліпби туралы» өзінің жаңа жобасын көрсетеді. Жобада 28 әріпке 28 дыбыс арнаған. Осыдан кейін Төреқұлов жасаған қазақтың жаңа әліпбиі қолданысқа енді. 

– Қазақ ұлтын сауаттандыруға үлкен күш салған ағартушының публицистік, журналистік қыры толық зерттелген жоқ. Сол кезеңде қазақ, өзбек газет-журналдарда жарық көрген саяси өзекті мақалалары, аудармалары болашақ зерттеушілердің назарын аударуды қажет етеді, – дейді облыстық саяси қуғын-сүргін құрбандары музейінің директоры Батырғазы Серғазиев. 

Қазақтың тұңғыш дипломаты

Нәзір Төреқұлов қазақ, өзбек, тәжік, татар, башқұрт, қырғыз, әзірбайжан, ағылшын, араб тілін меңгерген және білімін іске жарата білген үлкен ғалым. «Түрік халықтары кіндік баспасының» бас редакторы қызметін атқарғанда 12 тілде кітап ұйымдастырып, басып шығарғаны тарихтан белгілі. 

Алаш перзенті 1928-1936 жылдар аралығында елшілік қызметте болды. Полиглот-азамат араб тілін білмесе де небәрі 36 жасында Хиджаздағы (Сауд Арабия) КСРО-ның өкілетті уәкілі болып тағайындалады. Ол кезде мұндай жауапты қызметке жас адамның тағайындалуы дипломатиялық тәжірибеде өте сирек кездесетін. Аз-кем уақытта елші араб тілін үйреніп алғаны соншалықты, аудармашылар қызметінен мүлдем бас тартады. «Өйтпесем, бірдеңе айтсам, басқаша аударылады да, әңгіменің мәні айдалада қалады» деп жазады. Оның араб тілін меңгеруі еуропалық дипломаттар арасында абыройы тіптен асқақтатады.

Нәзірдің арқасында Кеңес Одағы араб және мұсылман елдеріне танымал болады. Сауд Арабия мемлекетінің негізін қалаушы Абдель-Азиз аль-Саудпен және оның ұлы әмір Файсалмен өте тығыз байланыс орнатып, достық қарым-қатынасы арта түседі. Нәзірдің өмірін зерттеуші ғалымдардың дерегіне сүйенсек, ол дипломатиялық қызмет атқара жүріп, өзінің қазақ, мұсылман екендігін еш ұмытпаған. Сол қиын заманда мұсылмандық бес парызды орындап, қажылықты да жасаған әрі Совет Одағындағы мұсылмандардың Мекке-Мадинаға қажылық жасауын қолдаған. 

Кеңес Одағының басшылары Н. Төреқұловты Сауад Арабиясына елші етіп тағайындау арқылы оның әлемдік тұлғаға айналуына жол ашқанын өздері де байқамай қалады. Сол кезеңде ол әлемдегі ең беделді, абыройлы, дипломатия басшыларымен, елшілік қызметінің көрнекті қайраткерлерімен тіл табысып, қоян-қолтық араласып кетуі, олардың құрметіне бөленуі, шетелдік елшіліктер корпусының жетекшісі биігіне көтерілуі кеңестік большевиктік үкіметке ұнаған жоқ. Нәтижесінде ішінара түркі халықтары үшін жасап жатқан жемісті елшілік қызметін шұғыл үздіртіп, Кеңес Одағына қайта шақыртып алады. 1936 жылы Түркия мемлекетінің мүддесі үшін астыртын жұмыс жүргізген деп жалған айып тағып, 1937 жылдың 3 қарашасында «халық жауы» ретінде атылды. 

Алаш азаматының қазақ халқы үшін жасаған еңбектерінің әлі күнге дейін толық зерттелмеуінің сыры бар. Зерттеуші-ғалымдар мұны Нәзір сыртта қызмет еткендіктен ол жайлы құнды деректер Ресей, Өзбекстан, Сауд Арабиясы секілді елдердің мұрағатында сақталғандығымен түсіндіреді. Биыл Нәзір Төреқұловтың 125 жылдық мерейтойына орай ұйымдастырылған «Алаштың асыл перзенті» атты ғылыми-тәжірибелік конференцияда ТМД, шет мемлекеттерден шақырылған ғалымдар мұрағаттарында жатқан азды-көпті деректерімен бөліскен.

Жуырда облыстық саяси қуғын-сүргін құрбандары музейі Н. Төреқұловтың 125 жылдық мерейтойына орай «Ұлтын сүйген ұлы тұлға» атты іс-шара өткізді. Онда ағартушы туралы түсірілген фильмнің тұсауы кесілді. Сондай-ақ, аудан-қалалардағы кітапханаларға Төреқұловтың кітаптары тарту етілді. Шара барысында дипломат-ғалымның өз қолымен салған суреттерін келушілер тамашалауға мүмкіндік алды.

Пікір

Қуаныш АЙТАХАНОВ, қоғам қайраткері:

– Нәзір Төреқұлов Кеңес Одағының Сауд Арабиясындағы өкілетті елші қызметіне тағайындалған. Осы қызметке тағайындағанда сенім грамотасын тапсыру рәсімі Меккедегі Қағбаның қарсысында Ораза айы кезінде Қадір түні орындалған. Бұл дегеніміз, Сауд Арабиясының карольдігі және оның бекзадасы Файсалдың Нәзір ағамызға деген құрметі.

Мекемтас МЫРЗАХМЕТОВ,
филология ғылымдарының докторы:

– Ұлтжанды азамат салт-дәстүрге ыждаһаттылықпен қарап, жақсысын алуға тырысқан. Жыл сайынғы мұсылмандардың Құрбан айт мерекесін үш күн демалыс деп жариялады, жұманы демалыс болсын деп ұсыныс тастады. Халықтың дәстүрін сақтау үшін, өзінің қалпын сақтау үшін – осылай істей алды. Бұл – Нәзір Төреқұловтың ерлігі.

Батырғазы СЕРҒАЗИЕВ,
облыстық саяси қуғын-сүргін
құрбандары музейінің директоры:

– Алаш ардақтыларының арасында әдебиетке, өнерге жақын азаматтардың өмірі, шығармашылығы, халқы үшін жасаған еңбектері, 1937-38 жылдары басынан кешкен нәубеттері кеңірек зерттеліп-ұсынылды. Ал саяси тұлғалар, соның ішінде Нәзір Төреқұловтың еңбектері көлеңкеде қалып қойды. Оның өмірі мен еңбектері зерттелмеді, тарихқа, оқулықтарға енбеді, тіпті есімі де аталмады. Тек тәуелсіздік алған соң Елбасы саяси қуғын-сүргін құрбандарын жаппай ақтауға жарлық шығарды. Содан кейін ғана сең жүріп, ғалымдар тарихын түгендеп, архивтерге барды, іздене бастады. 

Алаш азаматының 125 жылдық мерейтойын халықаралық деңгейде ұйымдастырылуының нәтижесінде «Алаштың асыл перзенті» атты жинақ құрастырылды. Онда 100-ге жуық ғалымдардың еңбектері жинақталған. Бұдан бөлек, конференция аясында алты кітап шығардық. Кітапта Нәзір Төреқұлов жайында архивтегі ең соңғы деректер, өзбек тіліндегі шығармалары, материалдар жинағы және облыс әкімдігі қолдауымен «Нәзірдің жарық жұлдызы» деген фильм түсірдік. Мұнда ағартушының елшілікке дейінші өмірі қамтылған. 

Осы тұста айтарым, Нәзір Төреқұлов жайында зерттеуді қажет ететін деректер өте көп. Айталық, алаш азаматы керемет суретші болған. Қазіргі таңда, оның суреттері мұражайда сақтаулы. Өзбекстан архиві біз үшін ашылған жоқ. Конференцияға келген өзіміздің үлкен академик-ғалымдар қолқа салып, ТМД, шет елдегі архивтерге шығуға ұсыныстар айттық.

Біз ұзына бойы тарихы­мыз­да Ұлы далада небір қиындық­тарды басымыз­дан кешірген, сұрапыл соғыстарды, жойқын жор­туылдарды өткерген; сан рет қирап, сан рет бой түзеген; “та­рих­тың тағдырлы көші” дей­тін ұзақ жолда жақсыны да, жаманды да көрген; салтанатты да өмір сүрген, хандары алтын сарайларда да тұрған, алтын тақта да отырған, іргелес елдермен бейбіт өмір сүре де білген елміз.

Тауқыметті соншама көп кешкен, тағдыры аянышты – езіліп-егілген, жа­бығып жапа шеккен, тарығып-зарық­қан халық жер бетінде екеу болса, со­ның біреуі – қазақ. Сондай сұмдық­тар­дың кесірінен қазақ кезінде атамекенін тастап, тоз-тоз болып жан сауғалауға да мәжбүр болды.

Орысқа бодан болған үш ғасырдың ішінде тарихымыз, ар-ожданымыз табан­­ға тапталды. Алқакөл-сұламаға ұшыра­дық. Кеңпейіл, аңқау қазақтың мал-жаны тәркіленіп, ашаршылыққа душар болды. Зұлматтың құрығына түсті. Өзгенің та­ри­хын өзімізге теліп оқыдық. Хандарымыз бен билеріміз, бектеріміз бен батыр­ла­ры­мыз әжуаға, күлкіге, мазаққа айналды. Та­рихымыз саясаттың құралына айналды. Сана, дәстүр күйреді. Халық жадынан ай­рылды. Шыбын жаны шырқырады. Ұлт ретінде жер бетінен жойылып кете жаз­дадық. Қазақтың: «Қаратаудың басы­нан көш келеді», деп зарлағаны, Қаз­туған жыраудың: «Қайран да менің Еділім» деп қабырғасы сөгілгені; үш жүздің басын қоса алмай, қала сала алмай, көшіп-қон­ған жұртын орнық­ты­рып ел ете алмай Абылайдың пұшай­ман болғаны; Бұқар жыраудың жер тіреп күңіренгені; «Еділді келіп алғаны – етекке қолды салғаны, Жайықты келіп алғаны – жағаға қолды салғаны», «Әдіра қалғыр Үш Қиян» деп Мұрат ақынның күйзелгені; «Бас-басына би болған өңкей қиқым, Мінеки, бұзған жоқ па елдің сиқын», деп Абайдың қабыр­ғасы қайысатыны осы тұс еді.

Даламызды да, өзімізді де көрмеген батыстың ғалымдары қазақты жер бе­тін­дегі жабайы халықтың қатарына қосты. Олар өркениеттің Шығыстан бастал­ған­ды­ғын, Еуропа қалың ұйқыда жатқанда бұл өңірде салтанатты тірші­лік болған­ды­ғын, керек болса, ер қана­ты жылқыны да қолға үйретіп, ер-то­қым салып, жүген­деп, өмір сүрудің құра­лына айнал­дыр­ған­ды­ғын біле тұра, мойындағылары келмеді. Өркениеттің жалғасын, тұтас бір дәуірін жасаған ата-тегіміз – ғұндарды да, оның көсемі Еділ (Аттила) патшаны да; көк Тәңірі мен қара жердің ортасын­дағы бү­кіл адам баласын билеген, дүниенің төрт бұрышын аузына қарат­қан, сөйтіп азды-көп, кедейді бай қыл­ған, тату елге жақ­сы­лық қылған, асыл мұралар қалдырған Қа­ғанат қаһарман­дарын да жабайыға санады.

Ойыңа түссе зығырданыңды қайна­та­тын, пұшайман қылып сергелдеңге сала­тын, досың түгілі жауыңа да тілемейтін осындай қорлықты, сұмдықты басымыз­дан кешкен, тарихқа есесі кеткен елміз.

«Дәуір алмасып жатқанда өмір сүр­ме», – дейді екен қытайлар. Бүгінгі ұр­пақ­тың өмірі дәуір мен дәуір, ғасыр мен ғасыр алмасып, заман өзгеріп жатқан тұсқа тура келді. Біз осы күнге арып-ашып, жадап-жүдеп, шаршап-шалдығып, талықсып, сеңдей соғылысып, тентек қойдай теңселіп, ақылымыздан, жады­мыздан, санамыздан айырыла жаздап жеттік.

Құдайға шүкір, Алла көзіміздің жа­сын көріп, тілегімізді беріп, басымыздан бақ тайған, қан жылаған зар заманымыз артта қалып, жаңа дәуірдің, жаңа заманның есігін аштық.

Сөйтіп, көз алдымызда демде жер де, ел де, адам да, заман да өзгерді. Күл-тал­қа­ны шығып, быт-шыт болып қираған өндіріс ошақтары қайта тірілді, жаңа арнаға түсті. Ел есін жиды, етегін жапты, еңсесін көтерді. Халықтың көңілі орны­ғып, жаңа заманның кәсіп-тіршілігіне көшті. Ызы-қиқы, адам баласы түсініп бол­майтын неше түрлі мехнат-қиын­дық­тар ұмыт болды. Жылқы мінезді халық емеспіз бе, енді бүгін сол құбыжықтарды басымыздан кешпегендей, көзімізбен көрмегендей болып отырмыз. Демде-ақ бәрін де ұмыттық. Ұлы далада шым-шы­тырық, қым-қиғаш, астасқан алуан заман­ның ел басынан өткені де, талай дәурен сүргені де рас, бірақ ХХ ғасыр­дың аяғында көзіміз көрген, өзіміз ара­ласқан бүгінгідей ғажайып шындықты қазақ халқы бұрын-соңды басынан кешкен емес.

Сенесіз бе, сенбейсіз бе? Осы байтақ далада бұрын-соңды болмаған бүтіндей жаңа мемлекет – Тәуелсіз Қазақстан елі көш түзеді. Осы Ұлы көшті Н.Ә.Назарбаев бастады. Арғы-бергі заманда осындай ұлан-ғайыр мемлекет орнатып, халқы­ның көңіліндегісін тауып, көкейін­дегісін істеген Назарбаевтай кісіні Ұлы даланың тарихы білген емес.

Н.Назарбаев ел тізгінін алмағайып, аумалы-төкпелі, ең қиын кезеңде қолына алды. Тарихтың да, тағдырдың да сыны­нан абыроймен өтіп, халқын да қыл кө­пір­ден, жанып тұрған өрттен аман алып шықты. Азаматтың теңдесі жоқ осы қа­һар­мандығын, даналығын кейінгі ұрпақ­тың келешекке аңыз етіп жеткізетін­ді­гінде еш күмән жоқ. Тарихқа есесі кеткен халқымыздың бүгінгі тағдыры туралы ойлау – Президентіміз туралы ойлаумен сабақтас. Бағы тайған қазақтың есесін қайтарып, қабырғалы ел етіп, осыншама құдіретті жасап беріп отырған Елбасының кемеңгерлігі туралы қалай айтсақ та жарасады.

Н.Назарбаев – түп атасынан, арғы тегінен батырлық үзілмеген, қазақ та­рихында қолбасшылығымен, билігімен, шешендігімен өшпестей із қалдырған қайраткерлердің ұрпағы. Бабалары – еңсегей бойлы Есімханның туын ұстаған қолбасшы Қарасай батыр, Қарасайұлы Көшек батыр, Назарбай би. Әкесі Әбіш пен анасы Әлжанның тұла бойы тұң­ғы­шы, әулиеге түнеп жүріп, Құдайдан тілеп алған баласы.

Болашақ Президентті алғаш рет 1957 жылы көрдім. Қаскелеңдегі Абай атын­дағы қазақ орта мектебінде педпрак­ти­кадан өткенімде Нұрсұлтан оныншы кластың оқушысы еді. Жүзі жайнап, екі көзі оттай жанып, жарқ-жұрқ етіп, ай маң­дайы жарқырап, бәйге атындай ты­пыр­шып отыратын. Ішіне сыймай жүр­ген бір құдірет бардай көрінетін. Қажыр­лы, еңселі болатын. Тұрғыластарының ара­сы­нан иығы озық тұратын. Намыс­шыл болатын. Момынға болысып, жұрт­қа көмектесіп жүретін.

Болат кездік қын түбінде жатпайды дегендей, Нұрсұлтан жастайынан қы­нап­тан суырылған қылышқа ұқсады, әуел бастан-ақ мұзжарғыш кемедей қай ортаға барса да сыйып, сіңіп жүре берді.

Орта мектепті үздік бітірді. Бала жастан елгезек болып өсті. Ерте тұрды, кеш жатты. Отбасының ауыртпалығын әке-шешесімен бірге көтерісті. Жатпай-тұрмай ата-анасына қолғабыс тигізді.

Асылы, ықылым заманнан бері қоғам­дық өмірде қалыптасқан белгілі бір құбылыс – кесек, біртуар тұлғалардың жара­тылысы ерекше болып, көпшілік ортада құдай берген қадір-қасиетімен бала кезден танылатындығы. Сөйтіп, жа­сы­нан көзге ілігіп, қай істе де мақсат­кер­лік мінез-болмысымен дараланып, шоқтығы биік тұратындығы.

Өзі қатарлы балалар ауылын қимай жүргенде Қаскелеңге тиіп тұрған әсем Алма­тыға емес, ол кезде жер түбіндей көрінетін Арқадағы Қарағандыға, оның да өзіне емес, жанындағы ол кезде атын біреу естіп, біреу естімеген Теміртау қала­сына, онда да оқуға емес, жұмысқа тар­тып кеткенін, кейіннен өзге де қазақ­стандық жастармен Днепродзер­жинскі­ге аттанғанын, келгеннен кейін Қазақ­стан Магниткасының маңдайалды металлургі атанғанын да, сонда жүріп көзге түсіп, әуелі комбинаттың, одан қаланың, одан облыстың басшылығында болғанын да, қылшылдаған қырықтағы жасына жаңа жеткенде республикалық деңгейдегі лауа­зымды қызметке – Орталық Коми­теттің хатшылығына шақырылғанын да, мұнан соң көп ұзамай сол кезде Кеңес Одағын­да­ғы ең жас Совмин Төрағасы болып бе­кі­тілгенін де бүгінде халық жақсы біледі.

Бесіктегі баланың бек боларын кім біледі,

Қарындағы баланың хан боларын кім біледі,

– дегендей, ол кезде Нұрсұлтанның Прези­дент боларын кім болжады дейсіз. Бірақ табиғатынан жалындап тұрған жас­тың түбі бір жерді жарып шығатынын жұрт сезетін еді.

Нұрсұлтан уақыт тынысын ерте сезді. Қазақ жастары атын естісе де затын біл­мейтін бүкілодақтық екпінді құрылысқа жазылды. Өз жолын, даңғылын тапты. Ортасынан оза шауып, көшбасшылыққа ұмтылды. Көкірек көзі ерте ашылды. Сан­далмамен күн кешкен, қызыл төңке­ріс, қызыл зұлмат, кіші тәркілеу, ұлы тәркілеу, ашаршылық тозағынан өткен қазағына күзетші болайын деді, ел қатарына қосудың қамын жеді.

Темір қорытты. Домнаның пешіне қай­нап-пісті, жарғақ құлағы жастыққа тимей жастайынан жарқырап көзге түсті. Деге­ніне жетті. Әруақ қолдап, бақ дарып, таққа мінді. Сөйтіп, заты қазақтың рухын ас­панға көтерді, ел-жұртын да өрге жетеледі.

Нұрсұлтан Әбішұлы неге жетсе де – моншақтаған терін сұқ саусағымен сыпы­рып, от шашқан домна пешінің қызуына қақталып жүріп жетті. Жоғары­ға, билік иерархиясына сүйреген, қол­тығынан деме­ген жанашыры болған жоқ. Өзінің жүрек отына сенді. Бейнеттен бойын тартпады. Өмірдің ыстық-суығына алмас қылыштай суарылып өсті.

Н.Назарбаев жауапкершілікті мойны­на алып, ел үмітін арқалаған кезде, Қа­зақ­ Советтік Социалистік Республи­ка­сы дейтұғын елде тұратын азамат­тар­дың ішіндегі ең бейшарасы, ең сорлысы қазақтар болатын. «Қазақпын» деп те, «Менің ана тілім – қазақ тілі» деп те айта алмайтынбыз, айтқызбайтын. Мың қазақ отырып, арамызда жалғыз орыс болса бәріміз орысша сөйлейтінбіз. Тіл де, дін де, тарих та, мәдениет те, салт-дәс­түр де, әдет-ғұрып та, ата жолы да – бәрі де мансұқ болды. Мәскеуден кел­ген­дердің ығына жығылдық. Сөзін сөйлеп, жағынуға тырыстық. Қатыгездік, бірін-бірі сыйламастық, жанкештілік, самар­қау­лық, жалқаулық, немқұрайды­лық етек алды. Елдің еңсесі түсті. Өтірік күлді, жалған сөйледі.

Енді, құдайға шүкір, сан ұрпақ аңса­ған, мыңдаған жылдар бойы армандаған тәуелсіздікке қол жеткіздік – ел болдық. Тәуелсіздік алған жылдары мемлекет өзі­нен өзі орнай салғандай, өзінен өзі дами беретіндей дау­ры­ғысып, қалпағы­мыз­ды аспанға лақ­ты­рып, қуаныстық. Есі шық­қан ел не істерін білмей шеруге де шық­ты. Қайсыбірі сол шеруге не үшін шыққандарын да білмеді.

Шынтуайтына келгенде, біз бұрын-соңды қазақ басынан кешпеген бақытты кешіп, солар сезіп-білмеген жауапкер­шілікті мойнымызға алған едік. Бұрын ешқандай тәжірибесі болмаған елде, даму жолының өнегесі болмаған жерде тәуелсіз мемлекет орнатуды қолға алған едік. Бұл адамзат тіршілігіндегі, адам сана­сындағы, оның тәжірибесіндегі қиынның ең қиыны еді. Осы жауапкер­шілікті қалың елдің ішінен суырылып шығып, мойы­нына алған, өз тағдырын елі­нің тағды­ры­мен жалғаған, сөйтіп солардың ылғи үзіле берген үмітін жал­ғаған азаматымыз – халқының ержүрек перзенті Н.Назарбаев болатын.

Тәуелділіктен арылып, тәуелсіздікпен қауышқан тұста, ызы-қиқы кезеңде мен Н.Назарбаевтың елді апатқа ұшыратып алмай, аман алып шығудың айла-әрекет­те­рін іздеп шарқ ұрған, елі үшін төсегі­нен түңіліп, түн ұйқысын төрт бөлген мазасыз күндерінің, ұйқысыз түндерінің куәсі болған, жан тебіренісін де, күйзелі­сін де көрген адаммын. Жан-жақтан анта­ла­ған ке­зеңде жанында болған, ерліг­ін, қайсар­лығын, тәуекелшілдігін көзіммен көрген, елі үшін атқарған ерен еңбектерінің куәсі болған адаммын. Шамам келгенше қолғабыс тигізген нө­керлерінің бірімін.

Тәуелсіздіктің қиын да күрделі жыл­да­ры 5 жыл бойы күні-түні қасында бо­лып, тереңдігін, кемелдігін көрдім. Елім дегенде ен дүниеге сыймай талай тебі­рен­ге­нін, талай ұйқысыз түндер мен тыным­сыз күндерді басынан кешіргенін көзіммен көріп, жүрегіммен сездім.

Арпалысқан, аласапыран кезеңде үйреніскен қалыпты жүйенің астан-кес­те­ңі шығып жатқан, алда не боларын біл­­мей жұрт сасқалақтаған уақытта Н.На­зарбаев именбей қол бастады, тар кезең­нен жол тапты. Алаштың аманатын мой­­нымен көтерді. Азаттыққа қолымыз­ды жеткізіп, мәртебемізді асқақтатты.

Сын сағатында, алмағайып заманда екі өмір, екі дүние, екі дәуір арпалысқа түскен шақта Назарбаев осындай қадамға барды. Керек десеңіз, бәйгеге басын да тікті. Ештеңеден, ешкімнен қаймыққан жоқ. Қалай барды? Неге сенді? Кімге сенді? Бұл арасы ол кезде тек оның өзіне ғана мәлім еді. Ес жиып, етек жапқан кезде ол туралы Н.Назарбаевтың: «мен хал­қымның тәуекеліне сендім» – деп жаз­ғаны да, «…Мен өз халқымның жо­лын­да басымды бәйгеге тіккен адаммын. Маған ары үшін жанын садаға ететін осын­дай текті халыққа, мені ұлым деп, перзентім деп төбесіне көтерген халыққа, арғы-бергідегі қазақ баласының бірде-бірінің пешенесіне бұйырмаған бақыты – толыққанды, тәуелсіз мемлекет құру­дың басында болу бақытын бұйыртқан халыққа қызмет етуден артық ештеңенің керегі жоқ, осы жолда мен бойымдағы бар қайрат-қабілетімді, білім-білігімді аямай жұмсаймын, қандай да тәуекелге барамын…» деп ағынан жарылғаны да жа­дымызда. Қандай да бір шешім қабыл­дағанда да, нендей бір істі бастағанда да Елбасы осылай, үнемі халыққа сеніп, халқына арқа сүйеп келеді. Президентті қол­тығынан демеген де, демейтін де, қол­да­ған да, қолдайтын да – өзінің туған халқы.

Осының бәрі айтуға ғана жеңіл. Әйт­пе­се тар кезеңде азаматқа елдің тілегін жүзеге асыратын жүрек керек еді. Білек те керек еді, қолдайтын тілек те керек еді. Риясыз жүрек те, тілек те болды. Алла не берсе де оңынан берді. Соның арқасында біз басымыздан кешпеген өмірді кешіп отырмыз, жүріп өтпеген жолға түсіп отырмыз. Назарбаевты қазақтың пешене­сіне берген, халық үшін туған ұлы пер­зенті дейтініміз сондықтан.

Елбасының саясаты алтын ар­қауы, басты өзегі – ел бірлігін сақтау. Мемлекет рәміздерінен бірде-бір кем ұстамайтыны, қайта-қайта аузынан тастамайтыны – елдің ынтымағы мен бірлігі. Билікті қолына алған сәттен бас­тап осыны саясатының туы етіп ұстап келеді.

Бізге ең алдымен ынтымақ, бірлік, елдің тыныштығы керек еді. Ырың-жы­рың­ға жол бермеу керек еді. Бұдан басқа жол жоқ еді. Бабаларымыз бізге мирас етіп кеткен сол жолдан Елбасы ешқашан тай­ған емес. Небір тар жол, тайғақ кешу­ден де, неше түрлі сыннан да, тозақтың оты­нан да, қияметтің қыл көпірінен де бір­лік пен ынтымақтың арқасында аман өтті.

Елбасын әсіре мақтап, аңызға, мифтік кейіпкерге айналдырайын деп отырғаным жоқ, аңызға бергісіз шын­дықты көзі­мізбен көріп, басымыздан кешіп отырған соң айтып отырмын.

Біз бұрын толыққанды мемлекет орнатпаған, жел­біретіп ту тікпеген, астана салмаған, Орда тұрғызбаған ел едік. Құдайға шүкір, Елордалы, Ақордалы, Елбасылы ел болдық, осының бәрін де көрдік, бәріне де куә болдық, мақтаныш сезіміне бөлендік. Елордамыз бүгінде халықаралық қатынас­тардың да астанасына айнала бастады.

Астана салу былай тұрсын, сортаң, қу тақыр даламыз да енді бүгін жайқалған орманға айнала бастады. Байтақ Қазақ­стан­ды орманға, жасыл елге айналдыра­мын деген Елбасының «Жасыл ел» дейтін жобасы «Мәңгі ел» орнатамыз деген байырғы Түркі қағанаты заманын­дағы бабаларымыздың асыл мұратын еске салады. Астананың маңына он жылда 45 мың гектар орман егіліпті. Ол 75 мың гек­тарға жетпекші. «Біз болашақ ұрпаққа ну орманға айналған Қазақ­станды табыс етуіміз керек» – деді Ел­басы. «Жасыл ел» – «Мәңгі ел» ұғым­дары астасып, түбінде еліміздің басты идеологиясына айналатын түрі бар.

Елбасын көп ретте Абылай ханмен са­лыстырып та жатады. Сөз жоқ, Алаштың айбыны болған Абылай халық жадында, ел тарихында мәңгілік қалады. Дана қай­раткер, кемел тұлғаның: «Үш жүздің ба­сын қоссам, қала салсам, сөй­тіп көшіп-қон­ған жұртымды ел етсем» деген арма­ны асқақ болатын. Абылайдың да сол ар­ма­нын жүзеге асырған, аманатқа адал бол­ған адам – тағы да сол Нұрсұлтан На­зарбаев. «Тымақ – төбесінен, ел төре­сі­нен тозады» дейді халық. Құдайға шү­кір, қазақтың тымағы бүтін, төресі төрінде.

Н.Назарбаев ешқашан халқына жал­ған уәде берген жоқ, ақиқаттан айныған емес. Оны халқы бағалады. Астананы көшіргенде де халқы қолдады, қазір де қолдап отыр.

Нұрекең ес біліп, етек жиғалы хал­қым деп тебіреніп, елім деп еміреніп, ұл­тым деп қызмет етіп келеді. Не көрсе де, елімен бірге көріп, бірге жасасып келеді.

Құдайға мың шүкір! Бүгінде дүние жү­зін мойындатқан егеменді еліміз бар. Мемлекеттігіміздің негізін қалап, елі­міз­дің көсегесін көгертіп, әлемге танытып, көрегендікпен өрге сүйреп келе жатқан Көшбасшымыз бар.

Өмір көшкен керуен тәрізді. Бір көш келіп, бір көш кетіп жатады. Сондықтан алдымен мына жалған дүниеде бір-бірімізді қадір­леп, бір-біріміздің тілеуімізді тілеп жүр­ген­нен артық ештеңе жоқ. Алда не бола­рын кім біледі дейсіз, тіршілікте сіз-біз дескенге, сыйласқанға, жүзіміздің жар­қын болғанына ештеңе жетпейді.

Өмір бірқалыпты тұра бермейді. Арқамызды Алатауға сүйегендей болып жүргенде, халықтар достығының кемесі шайқалып, отыз жылдай еліміздің тізгінін ұстаған, аспандағы айымыз, көктегі жұл­дызымыз деп жүрген Димекең құданың құдіретімен бір-ақ сәтте торғайдай топ етіп жерге түсті емес пе? Өмір бойы жақ­сы­лығын көріп келе жатқан талай қазақ сонда Қонаевтан лезде-ақ теріс айналып шық­қан. Жарық­тық Диме­кең­нің басынан бақ, астынан тақ тай­ғанда, көзін сүзіп қайдағы бір сау денеге шыққан сыздауықтай болып Колбин кел­генде: «Бұлттан шыққан күндей болды­ңыз» деп әкесі тірілгендей қуанғандарды да көзіміз көрген.

Қазақтың бағы Колбин кетіп, билікке Назарбаев келген соң ашылды.

Ауыс-түйіс болып жатқанда да, кейін де Орталық Назарбаевқа «Халің қалай?» деген жоқ, қолұшын да берген жоқ. «Сен қалайсың?» деген жанашыр болма­ды. Қып-қызыл өрттің ішінде жалғыз қалды. Жетпейдінің заманы туды. Қамау­ға түскен барысша арпалысты, барыстық мінез танытты. Нендей қиындық бол­мады дейсіз. Сонда да қалың елді, қиямет-қайымнан әупірімдеп аман алып шықты. Ішкі-сыртқы қиындықтармен арпалыса жүріп аса маңызды жобаларды жүзеге асырды, сөйтіп Қазақстанды әлемдік қауымдастықтың қатарына қосты.

Еліміздің талантты да алғыр жас­тарын «Болашақ» бағдарламасы бойын­ша шет­елде оқытып алуға жол ашты. Нәтижеде қазір менталитеттік техноло­гияның құла­ғында ойнайтын ойы ора­лым­ды, ақылы зерек жастар елдің басқа­ру жүйесінде, ғылыми зерттеу институт­тарында, өндіріс ошақтарында білек түріп жұмыс жасауда. Ғарыштық зерттеу комитетінде, «Жол кар­тасында», 30 ин­но­вациялық кешенді өндірісте – топ-менеджерлік – ел ертеңі іс білетін жастардың қолына көшуде.

Адам өмір бойына үйренеді, ұдайы жетіледі. Әрдайым өзін-өзі қамшылау, білімдіден үйрену, білгеніңді үйрету, сол арқылы қоғамды алға сүйреу – Прези­денті­міздің айрықша қасиеті. «Қазақ­стан­ның әлемдегі бәсекеге барынша қабі­летті елу елдің қатарына кіру стра­тегиясы» – ұлт болып, Елбасы болып, өзін-өзі қам­шы­лаудың айрықша көрінісі. 

Діндер шайқалса – әлем шайқалады. Онда дін қасиетіңе емес, қасіретіңе ай­налады. Дүние жүзі дін басшыларын Аста­наға жинап, әлем тыныштығын әлпештеп отырған Президентімізден айналсақ та болады.

Президентіміз есепсіз көп нәрсені істеді. Тәуелсіздігімізді баянды етті. Ауыр әрі абыройлы асудан астық. Дүниедегі қабырғалы елдердің қатарына қосылдық. Халық Президентін жүрегінің төріне көтерді. Осының бәрі айналып келіп, Елбасын – ұлттың құтқарушысы, ұлттың бас иесі етті.

Нұрсұлтан Әбішұлы – ұлттың көш­басшысы. Көріпкелі. Ұлт намысының қамшыгері.

Шынтуайтына келгенде, Нұрсұлтан Назарбаев – тарих толғатып туған ғасыр­дың тұлғасы, елінің жанын ұғатын, хал­қын замана көпірінен аман өткізіп келе жатқан қамқоршы; еліміздің дарынды ұйымдастырушысы, көреген басшысы, нарықтық экономиканың терең білгірі, аңқылдаған ақ көңіл; кекшіл емес, тек­шіл; жікшіл емес, көпшіл; жұртты сендіре де, иландыра да алатын, өз елім менің – өзегім дейтін Азамат.

Назарбаев – әлем мойындаған, жа­һан­ға атағы жеткен, жер жаһанға сөзі өтіп, айтқанын істетіп отырған бүгінгі за­манның лидері; тумысынан кие дарыған қайраткер; табанды күрескер; гуманист, туған халқының Бәйтерегі, Көсемі, Ке­меңгері. Елінің аманатын арқалаған тірегі, алтын діңгегі.

Көк түріктің кіндігінен жаралғандар­дың ішінен озып туғаны да, түркі тектес халықтардың лидері де – Н.Назарбаев. Күні кеше ғана Т.Ердоғанның Назарбаевты «түрік әлемінің лидері» дегені — сол мойындаудың келісті көрінісі.

Бәріміз жақсы білетін Назарбаев, міне, осындай адам.

Қазақтың құлан жортса тұяғы тоза­тын, қыран ұшса қанаты талатын ұлан-ғайыр даласы бар. Ата-бабаларымыз ақ найзаның ұшымен, ақ білектің күшімен қорғап қалған соншама алып далада, мұн­дай алып кеңістікте мемлекет құру қиынның қиыны еді. Бір кезде жығылған Орданы қайта тігу, құлаған туды қайта тіктеу, елдің елінің ғана, ердің ерінің ғана қолынан келетін іс еді. Бізде ондай елдің де барын, бізде ондай ердің де барын мақтаныш етеміз. Елдің аты – Қа­зақ­стан, ердің аты – Нұрсұл­тан. Қазақстан, Астана, Назарбаев дейтін сөздер бір-бірінен бөлінбейтін ұғымға айналды.

Біз бүгін ұлтымыздың абыройына, киесіне айналған Президентіміз үшін мақтана алатын халықпыз. Президентіміз үшін мақтанғанымыз, — елдігіміз үшін мақ­танғанымыз. Ол Алланың қазаққа берген сыйы. Н.Назарбаев – Қазақстанның паспортына, символына айналған адам. Елбасының осыншама жасап жатқан жасампаз еңбегі баянды болсын.
Есейген еліміз, еңселі еріміз аман болсын.

Мырзатай ЖОЛДАСБЕКОВ,
мемлекет және қоғам қайраткері,
ғалым, филология ғылымының
докторы, профессор

Белгілі қоғам қайраткері Қуаныш Айтаханов – 70 жаста. Оңтүстік өңірі ғана емес, Қазақстанның даму тарихында есімі ерекше аталатын тұлғаның жүріп өткен жолы өнегеге толы. Жетпіс жылдық ғұмырында – Қуаныш Айтаханов жастарды, партияны, ауданды да басқарды, Сенаторлыққа көтерілді. Әр аймақта Айтахановтың қалдырған өз қолтаңбасы мен ізі бар.

Бала Қуаныш...

Бала Қуаныш мектеп қабырғасында жүргеннің өзінде зерек, білімпаз болып өсті. Пионер ұйымында отряд кеңесінің төрағасы, 6 сыныптан пионерлердің дружина советінің төрағасы болды. Жігері жалын жеткіншектің қаламынан шыққан туындылары аудандық газетте жиі жарияланатын. Бұл қиялы ұшқыр Қуаныштың журналист болам деген арманына қанат бітіріп, болашақ мамандығына таңдау жасап қойған-тын. «Кеңес» атындағы 7 жылдық мектепті үздік бітірген жылы анасы Омарбекова Айжамал Момбек келіні кенеттен қайтыс болып, тағдыр оның жолын өзге арнаға бұрады. Туыстарының «ертерек жоғары білім алып, шаңырағыңа ие болғаның дұрыс» деген ақылын мақұл көрген ол Жамбыл зоотехникалық-малдәрігерлік техникумына түседі. Оны үздік бітіріп, туған өлкеге оралып, веттехник болып қызмет атқарады. 1970 жылы Скрябин атындағы Еңбек Қызыл Ту орденді Мәскеу Ветеринария Академиясын қызыл дипломмен тәмамдайды.

Студенттік шақ...

Қуаныш Айтаханов техникумда, Ветеринария Академиясында үздік оқумен қатар қоғамдық жұмыстарға белсене қатысып, техникум комсомол комитетінің бюро мүшесі, хатшысы, аудандық комсомол комитеті құқы бар Академия комсомол комитетінің бюро мүшесі, хатшысының орынбасары қызметтерін атқарып, студент жастардың көшбасшысы қатарында жүрді. Академияның комсомол комитетінде идеология саласы мен шетел студенттерімен жұмыс істейтін секторға басшылық жасады.

Алғырлық, білімге құштарлық, еңбекқорлық студентті сол кездің өзінде биік белестерге жеткізді. Ол үздік оқумен қатар ғылыми жұмыстарымен айналысып, 1967 жылы Мәскеу қаласының Жданов аудандық партия комитеті бюросынның шешімен КПСС-қа мүше болып өтті. Ол кезде КПСС қатарына студент-жастардың өтуі өте қиын болатын. Академияда комсомол комитетіндегі белсенді қызметтері үшін Мәскеу қаласы комсомол комитетінің грамотасымен марапатталды. Ол оқып жүргенде Мәскеуде оқитын қазақтардың басын қосып, «Арман» деген ұйым құруға атсалысты. Мұндағы мақсат – әр түрлі іс-шаралар ұйымдастырып, Мәскеудегі қазақстандық жастардың басын қосып тұру еді.

Ғани Мұратбаевтың рухын тірілтті

Айтаханов жетекшілік жасайтын «Арман» ұйымы небәрі 24 жасында жастардың коммунистік интернационалын басқарып жүріп, 1925 жылы Мәскеуде қайтыс болған қазақ халқының аяулы перзенті Ғани Мұратбаевтың жерленген жерін іздеуге кіріседі. Аласапыран заманда көз жұмған жастар көсемінің рухына тәу етіп, басына ескерткіш орнатсақ деген ойда болады. Ол кезде Ғани Мұратбаевпен қызметтес болған адамдардың, комсомол ардагерлердің қатары аз еді. Соларды тауып, зиратқа келгенде тіпті төмпешік те жоқ, тегістеліп кеткенін көреді. Көрнекті қайраткердің ұмыт қалдырылуы жанына батқан жастар ақылдаса келе тиісті орындарға хабарласып, мәселе көтереді.
Қазақстан комсомолы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы Өзбекәлі Жәнібековтің алдына жеткен мәселеден нәтиже шығып, 1971 жылы Ғани Мұратбаевтың басына ескерткіш қойылады.

Мәскеуде өткен той

Есімі елге танымал Қуаныш Айтахановтың жары Айман Мағзиқызымен танысып, тойының Мәскеуде өтуінің қызықты тарихы бар. 

– Құдай қосқан қосағым Айманмен 1967 жылы таныстық, оқуға Павлодардан келіпті. Көпбалалы отбасында тәрбиеленген. Ол 1 курсқа келгенде, мен 2 курста оқитынмын. Содан төрт жылдай бірге оқып жүріп, үйлендік. Мәскеуде төрт жыл жүріп, бір-бірімізді терең зерттеп, түсінісіп, соңы үлкен махаббат сезіміне ұласып, ауылға келдік. Айманның туған күні 1 мамыр, сол туған күнге қарсы сыйлық ретінде той жасадық. Тойдан кейін 2 мамыр күні Мәскеуге ұшып кеттік. 

Мәскеуде бірге оқыған курстастарымыз, жора-жолдастарымыз той жасаңдар деп қолқалайды. Тіпті өздері тойдың ақшасын да жинап қойыпты. Ал енді той жасайтын орын таба алсақшы. Бүкіл Мәскеу бойынша бірде-бір асхана не мейрамхана қуанышымызды атап өтуге келіспейді. Мұның да өзіндік себебі бар. Сол жылы 22 сәуірде Лениннің 100 жылдығы бүкіл Одақ бойынша үлкен мерекеге ұласқан болатын. Бұл мерекеге әлем елдерінің басшылары мен коммунистік қозғалыстың басшылары жиналған. Соған байланысты Мәскеу қалалық атқару комитеті Лениннің 100 жылдығын мерекелеудің алды-артында Мәскеудің асханалары мен мейрамханаларында басқадай жиын-тойлар өткізілмесін деген шешім шығарған. 

Сонымен не керек, Мәскеумен шекаралас, шамамен алты шақырымдай жерде Люберецк деген қала бар еді, сол жерде бір асхананы жалдап, тойымызды сонда өткіздік, – деп өткенін жымия еске алды.

Туған өлкеге қызмет

1970-1973 жылдар Қуаныш Айтаханұлы бұрынғы Алғабас ауданының ХХІІ-партсъезд атындағы кеңшардың бас мал дәрігері болып қызмет атқарды. 1973 жылы наурызында Шымкент облыстық партия комитетіне нұсқаушы, осы жылдың маусым айында Шымкент облыстық комсомол комитетінің ІІ-хатшысы болып сайланады, ал 1983 жылы Алматы жоғары партия мектебін политолог мамандығы бойынша үздік бітіреді. 1975 жылы партия хатшысы Қазығұрт аудандық партия комитетінің 2 хатшысы болып сайланғанда 28 жастағы жігіт еді. Айтахановтың тәуелсіздік жылдарға дейін дейін Шардара, Қазығұрт, Арыс аудандарын басқарудағы еңбегінің өзі бір дастан.

1991 жылы Коммунистік партия тараған кезде ол Арыс қалалық кеңесінің төрағасы, Арыс қаласының бірінші әкімі болып қызмет атқарды. Қуаныш Айтахан-ұлы Хрущевтің солақай саясаты кезінде 1962 жылы тарап кеткен Арыс ауданын 26 жыл өткеннен кейін 1988 жылы қайта құрып, оның әлеуметтік, экономикалық, мәдени-тұрмыстық жағдайын көтеруге үлкен үлес қосты. Арыста жүргенде ел басқарудың қазақы рәсімін қайта жаңғыртуға барынша күш салып, ауыл биі, төбе би деген сияқты институттар енгізеді. 1993 жылы аудан әкімі облыс әкімінің орынбасары қызметіне тағайындалады.

Сергек сенатор

1990 жылы наурыз айында өткен 12-ші шақырылған Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің сайлауында Қ.Айтаханов Арыс ауданы сайлау округі бойынша Жоғарғы Кеңеске депутат болып сайланады. Бұл сайлау республика тарихындағы алғашқы баламалы сайлау болды. 12-ші шақырылған Қазақ ССР жоғарғы кеңесінің депутаттық корпусының жұмыс істеп, өмір сүрген уақытының өзі тарихи кезең болды. Республикадағы күрмеуі көп, күрделі оқиғалар осы кезеңмен тұспа-тұс келді. Атап айтқанда, Жоғарғы Кеңес Одақ құрамындағы Қазақстанның Егемендігі декларациясын қабылдады. Содан кейін араға бір жыл екі айға жетер-жетпес уақыт салып, 1991 жылы 16 желтоқсанда «ҚР Тәуелсіздігі туралы» Конституциялық Заңды қабылдау да осы Жоғарғы Кеңестің еншісіне тиді. 1993 жылы Қазақстанның тұңғыш Конституциясы қабылданды. 

Қуаныш Айтаханұлы бастаған бір топ Жоғарғы Кеңес депутаттарының бастамасымен, тікелей араласуымен Оңтүстік Қазақстан облысы Шардара, Арыс, Отырар, Түркістан, Созақ аудандары Арал теңізінің экологиялық апатты аймақ болып қабылданған заңға енгізіліп, бұл аудандар апат алдындағы аймақ болып айқындалып, нәтижеде бұл өңірдің тұрғындарының еңбекақы мен зейнетақысына 20% қосымша үстеме қосылды, зейнеткерлікке шығу жасының 5 жылға қысқартылды және т.б. көптеген әлеуметтік жеңілдіктерге ие болды. 

1990 жылы білікті әрі тәжірибелі азамат Созақ, 1999-2003 жылдары Сайрам, 2003-2005 жылдары өзінің туып-өскен тарихи отаны Отырар аудандарының әкімі болып қызмет етеді. 

Қуаныш Айтаханұлы 2005 жылдың тамыз айында Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының депутаты болып сайланып, 2011 жылдың тамызында Парламент Сенатының депутаты болып қайта сайланды. 

Қ.Айтаханов палатаның және палаталардың бірлескен отырыстарында заң жобаларын талқылау барысында Үкімет басшысы мен мүшелеріне 176 рет сұрақ қойып, 142 заң жобалары бойынша сөз сөйлеп, өз ұсыныстарын айтты. 34 рет заң жобалары мен Парламенттің тыңдауларында, дөңгелек үстелдерде баяндамашы болды.

Қуаныш Айтаханұлы жұбайы Айман Мағзиқызы екеуі үш ұл-қыз тәрбиелеп, олардан немерелер сүйіп отырған үлгілі отбасы. Қызы Айгүл – тұрмыста, дәрігер, 4 перзенттің анасы. Үлкен ұлы Ерлан – Мәскеу мемлекеттік университетін бітірген, экономист, экономика ғылымдарының кандидаты, Отырар ауданының әкімі. Екінші ұлы Нұрлан – заңгер, Лондон қаласында халықаралық құқық компаниясында жұмыс істейді. Балдай тәтті немерелері университет, мектептерде оқиды, балабақшада тәрбиеленуде.

Елге аянбай еңбек еткен Қуаныш Айтаханов жүріп өткен жолын тарызылай қарағанда жүрек тыныштығын сезінеді. Өйткені, оның қалдырған ізі тарихтың үлкен белестерінде, халқының жүрегінде мәңгілік сайрап тұр.

Биыл «Нұр Отан» партиясының құрылғанына 18 жыл толды.

Мемлекет басшысы Н.Назарбаев «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласының 2 бағытында «Біз жаңғыру жолында бабалардан мирас болып, қанымызға сіңген, бүгінде тамырымызда бүлкілдеп жатқан ізгі қасиеттерді қайта түлетуіміз керек» деген болатын. Елбасының осы сөздері қазіргі таңда өшкенімізді жандырып, жоғалтқанымызды түгендеп беретін бағдарламаға айналды.

Мақалада айтылған «Туған жер», «Қазақстаның қасиетті рухани құндылықтары», «Қазақстанның киелі жерлерінің географиясы», «Қазақстандағы 100 жаңа есім» жобалары арқылы тарихи, мәдени, мұраларымызға қайта зерттеу жұмыстары жүргізіліп, ел есінде қалған ерлердің есімі қағазға түсіп, халық арасында кеңінен насихатталуда.

Қазіргі таңда жастар арасында ұлттық ойындарымыз бен салт-дәстүрлерімізге деген қызығушылық жоғары. Мәселен, «Рухани жаңғыру» аясында еліміздің бірқатар мектептерінде асық үйірмелері, сыныптары ашылған. 

Президент өз мақаласында «Біз заманауи мәдениетіміздің қандай өкілдері әлемдік аренаға жол тартуы керектігін анықтап алуымыз керек. Ұлттық мәдениетіміздің озық үлгілерін іріктеп алғаннан кейін шетелдерде оларды таныстыру рәсімдерін өткіземіз» деп ұлттық мәдениетіміздің маңыздылығын атап өтті. Сондықтан, бүгіннен бастап құнды дүниелерімізді түгендеп, оны сақтап жолдарын қарастыруымыз керек. Бұл бастаманың ерекше үлгісін – Экспо-2017 Халықаралық көрмесінен көрдік. Онда әлемнің жүзден астам еліне қазақтың мәдениеті кеңінен таныстырылды. Келген қонақтар киіз үйде отырып, ет жеп, қымыздан дәм татты. Көкпарымызды тамашалап, салт-дәстүрімізді сақтады. Аз уақыттың ішінде қанат жайған әсем Астанамызға таңдай қақты. 

Шымкенттің 2020 жылы ТМД-ның мәдени астанасы атанғаны да бекер емес. Көне қала – руханият пен мәдениеттің ордасына айналып келеді. Қаладағы көркемсурет галереясы, әзіл-сықақ және сатира театры, цирк, көрме орталығы осының дәлелі. Ал әдет-ғұрып және салт-дәстүр орталығы мен тарихи-өлкетану мұражайы нағыз мәдениет ордасына айналған. Алдағы уақытта күнгей халқы да шетелдіктерге Шымқаланың шырайын ғана емес, мәдени мұрасын да жан-жақты таныстыратын болады. Мемлекет басшысы Н.Назарбаевтың тағы бір ерекше тоқталғаны – ұлттық код. Ұлттық код – қазақылығымыздың айғағы. Тек қазақ халқына тиесілі әдет-ғұрып, жер-тас, суы жалпы алғанда әрбір дүниесі санамыздың түкпірінде жатуы тиіс. Ал олардың қайта жаңғырып, әрқашан менмұндалап тұруы үшін жоғарыда айтып өткен бастамаларға ерекше мән беру керек. Бұл технологиялық жаһандануда, мәдениеттер тоғысқан заманында өзіміздің текті, таза болмысымызды сақтап қалатын кодымыз болады. 

«Нұр Отан» партиясы да Елбасы мақаласында ұсынған тың жобаларды жүзеге асыру жұмыстарын қарқынды жүргізуде. Жуырда Н.Назарбаев «Нұр Отан» партиясының кеңейтілген отырысында «Биыл «Нұр Отан» партиясының құрылғанына 18 жыл болады. Бұл адам өмірінің өлшеміндегі алғашқы кәмелеттік жас болып саналатынын білесіздер. Осы уақыттың ішінде партиямыз шынығып, шыңдалып, еліміздегі ең үлкен саяси күшке айналғаны белгілі. Құрылған күннен бастап барлық елдік істердің басы-қасында болып келе жатыр» деген болатын. 

Қазір партияның бастамасымен еліміздің бүкіл аймақтарында мәдени мұраларды қалпына келтіру, ұлттық құндылықтарды насихаттау, «Рухани жаңғыруды» талқылауға арналған іс-шаралар өткізілуде. «Нұр Отан» партиясы Шымкент қалалық филиалы латын қарпіне көшу, ұлттық код, салт-дәстүрлер төңірегенде түрлі жиындар ұйымдастырып, тұрғындарды толғандырған мәселелерді шешуге атсалысып келеді. Мәселен, қаладағы 11 шағынауданның істен шыққан су құбырларын қалпына келтіруге қол ұшын созды. Сонымен қатар, түрлі топтағы мүгедектердің дәрі-дәрмектерін алып беруге, аулалардағы жөндеу жұмыстарын жүргізуге мұрындық болуда. 

Тағы бір ерекше атап өтер жайт, «Нұр Отан» партиясы бұқаралық спортты дамыту арқылы, салауатты ұрпақ қалыптастыруға ерекше көңіл бөлуде. Н.Назарбаев «Спорт – елдің мерейін асырып, абыройын тасытатын сала» деген. Ал бұқаралық спортта кең тараған және ең көп ұйымдастырылатын ойын түрі – футбол. Осыған орай, «Нұр Отан» партиясы ОҚО футбол мектебімен бірлесіп жыл сайын дәстүрлі түрде халықаралық, облыстық турнирлерді өткізіп келеді. Оған көршілес Өзбекстан, Қырғызстан, Түркіменстан және еліміздің түкпір-түкпірінен келген талантты спортшылар қатысады. Олар Шымкентке келіп, тек доп қуалап қана қоймай, қаламыздың көрікті жерлерін аралап, қазақ халқының тарихынан сыр шертетін орындарға саяхат жасайды. 

Қалай десек те, «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағдарламасы алдағы мақсаттарымызды айқындап, беткеұстар бағытымызды көрсетіп берді. Енді жоғарыда айтып өткеніміздей ұлттық болмысымызды сақтай отырып, жаңа заманға бейімделуіміз қажет. Сонда ғана, санасы жаңғырған, болашағына сенімді, тәуелсіздігі мәңгілік елге айналамыз.

Ермек ДАРМЕНОВ,
«Нұр Отан» партиясы Абай аудандық филиалының төрағасы,
Шымкент қалалық мәслихатының депутаты

Шымкентке қазақ халқының қаһарман ұлы, даңқты қолбасшы Б.Момышұлының келіні, этнограф, жазушы Зейнеп Ахметова келді. Сәрсенбінің сәтті күнінде түске дейін Әдет-ғұрып және салт-дәстүр орталығында, түстен кейін облыстық Жастар ресурстық орталығында Оңтүстік жұртшылығының қабырғалы қаламгермен «Ел боламын десең...» атты жүздесу кеші өтті.

Қос кездесуде де қазақтың тал бесіктен жер бесікке дейінгі салт-дәстүр, әдет-ғұрпына қатысты құнды әңгіме айтылды. «Кімге кім келін болмай жатыр?!» деп бастады әңгімесін Зейнеп Ахметова. 

Апамыз өзін Момышұлының келіні деп таныстырғанымен, шынтуайтында қара сөздің қайнарынан қанып ішкен мықты жазушы. Қазақтың салт-дәстүрін жоқтап жүрген белгілі жазушы. Ендеше, сөз тізгінін Зейнеп апамыздың өзіне берсек.

«Үлкеннің алдында үндемегеннен ұтылған жерім жоқ»

Мені қанша мақтаса да, оған үйренген адаммын. Өйткені, оның бәрі атаға арналған. Егер мен атаның келіні болмасам, соншалықты мақтау естімес пе едім?! Менікі «күріштің арқасында күрмек су ішіпті» дегеннің кері. Әйтпесе менен де басқа небір атақты адамдардың келіні бар. Соларды кім біліп жатыр? Бүкіл Алты алашқа ортақ азамат болғандықтан, Қазақстанның қай түкпіріне барсаң да, «біздің Баукең!» деп атаны ардақтаған исі қазақтың жүрегінен, көңілінен таралып жатқан мейірім, шапағаттың ұшқындары да маған тиген. Әйтпесе кімге кім келін болмай жатыр? Бірақ елдің бәрінің келінін бүкіл халық біле бермейді. Осы орайда бір әңгіме есіме түсіп отыр. Бір үлкен кісі орысшалау, тікбақайлау келініне «Шуақты күндерді» апарып беріпті де: – Мә, мынаны оқы! Баукеңнің келініндей келін бол! – депті. Сөйтсе, жаңағы келіні: – Баукеңнің келініндей келін болу үшін, Баукеңдей қайыната керек! – деп айтатын көрінеді. Ата секілді қалыпқа сыймайтын, ноқтаға басы түспеген адамның қолына су құйып, шай қайнатып беру де оңай емес. Ата екі жағы бірдей қайралған қанжар секілді, былай тайсаң, кесіп түседі, былай тайсаң, осып түседі. Бел ортадан тең жүріп, таразының басына салуға ол кезде менің өмірлік тәжірибем, көрген-білгенім онша жете бермейтін. Өйткені, екі мүшелге де толмаған кезім еді. Ең жақсы әдісім, әйтеуір, үндемей құтылатынмын. Кейде өтің жарылып кете жаздайтын кездер де болады. Бірақ үндемей қоясың. Сондықтан да көндіккен шығармын. Әсілі мен үлкеннің алдында үндемегеннен ұтылған жерім жоқ. Жастардың құлағына алтын сырға. Мен құймақұлақ болдым. Әрбір сөзін қағып алатынмын. Асүйге кіре салып, атаның айтқандарын ұмытып қалмайын деп, дәптерді суыра сап, жазып-жазып тартпаға қайта салып қоямын. Сол дәптерлердің сырты қазір май-май. «Ұрпағына керек, немерелеріне керек!» деп түрте бердім. Өйткені атаны баласына әке, немерелеріне ата, қарапайым адам ретінде ешкім жазбаған болатын. Атаны бір көруді армандаған адам қаншама?! Бір көргенін ұлықтай, баласының баласына айтып жүрген адамдар қаншама?! Оған қарағанда мен ертелі-кеш қасында болдым. Күнде айқайын, оқта-текте мақтауын естіп, маңдайлы келін болдым ғой, Құдайға шүкір! Біреуге «Зәке», біреуге жеңеше, енді біреуге апа, әже болып, сый-құрметке ие болып жүрсем, осының барлығы тек қана атаның қасиетті әруағының арқасы. Атаны ардақтаған осы отырған халықтың арқасы.

«Келін ененің мектебінен өтуі керек!»

Бір әулеттің бірлігі, ынтымағы, бақытты өмір сүруі, ұрпағының әдемі өсуі тек осы ене мен келінге байланысты. Мен ылғи да айтамын: «Кез келген әйел ене бола алады, бірақ ана болу екінің бірінің қолынан келмейді». Келінді келген адам ретінде емес, ендігі жерде сол әулеттің ұрпағын өсіретін тұлға, өзінің өкшебасары ретінде қараса, бәрі дұрыс болады. Келінін жамандайтын енелерге: «Сенің не еңбегің сіңді? Оны туған жоқсың, түн ұйқыңды төрт бөлмедің, ақ сүтіңді бермедің, оқытпадың, тәрбиелемедің, дап-дайын күйінде қолыңа ұстата салды. Бір адамды – бір әлем дейтін болсақ, дайын бір әлемге еге бола алмасаң, кімсің?!» – деймін. Ал шынында ол келін анасынан тәрбие алмаған, уызына жарымаған бала болса, онда ол ененің соры. Тәрбиелеп болам дегенше, шашы ағарады. Келіндерге: «Сүйіп қосылсаң, жастыққа басың бірге түскен жігітті өмірге келтіріп, азамат етіп, асырап, баққан әйелді осы үшін қадірлеуің керек!» – деймін. Бұл – менің қарапайым ғана ережелерім. Ененің мектебінен өтпеген келін – келін емес. Қазіргі еншісін алғысы келіп, бөлек тұрғысы келетін келіндер ертеңгі күні өзінің бала-шағасы үй болғанда көресіні көреді. Сондықтан айналып кетейін келіндерге айтарым, қиын болсын, жеңіл болсын, қалай болғанда да, енелердің мектебінен өту керек! 

«Қыздарда жігіт қызығатын ешнәрсе қалмады»

Соңғы уақыттары көп қолданылатын заманауи деген сөзді мүлде ұнатпаймын. Заманауи боламыз деп қыздарымыз көйлекті тастап, шалбар киіп кетті. Көрінген жерге еркекшора болып киінеді. Тіпті, қазір қыздарда жігіт қызығатын ешнәрсе қалған жоқ. Бәрі ашық-шашық. Бұрын ұзың жең, бүрмелі етек көйлек киетін қыздарға жігіттер қызығатын: «Шіркін-ай, білегін ұстар ма еді?» – деп. Бәрі құпиялы болып тұратын. Қазір буылтық-суылтығымен бәрі көрініп тұрады. Арығы да, семізі де тылтитып шалбарын киіп алады. Мен ондай қыздың қасында келе жатқан жігіттерге таңғаламын. «Өзі сияқты еркекшорадан қалай намыстанбайды екен?!» деп қаламын. Сол құрғыр шалбар дегеннің де өзінің киілетін жері бар. Ал қыздардың талғамсыздығы соншалық, тойға да, театрға да, мешітке де, өлім-жітімге де киеді. Әр нәрсенің өзінің орны бар ғой. Бұрын біздің қазақтығымыздың исін сақтап отыратын ауыл дейтінбіз. Құдай-ау, қазір сол ауылымыз да көйлекті жақтырмайтын болды. Өткенде ауылға барсам, алды кебежедей, арты тегенедей болып, үп-үлкен апалар шалбар киіп жүр. Иә, бұл да – заманның киімі. Дегенмен өзіміздің ұлттық қасиетімізді сақтауымыз керек.

«Баланың тұсауын ала жіп және пышақпен кескен»

Рухани жаңғыру, өркендеу, дәстүрдің жаңғыруы деп жиі айтып жүрміз. Дәстүр десе, тек беташар, тұсау кесу, бесікке саларды ғана айтамыз. Ал халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан этикасы, үлгі-өнегесі қайда қалды? Осы бірді-екілі дәстүрді спектакль қылып көрсетеді. Онда да ата-баба дәстүрімен жымдастырып, әдемілеп көрсетсе мақұл ғой. Өткенде бір үлкен кісі немересінің тұсаукесеріне шақырды. Сонда бір баланың тұсауын үш адам кесті. Біреуі ала жіппен, біреуі тоқ ішекпен, біреуі шөппен. Сонда ана баласын кімге тартсын деп тұр? Түсінбейсің. Қазір көпшілік ала жіптің мән-мағынасын ұғына бермейді. «Кісінің ала жібін аттамасын» деп кесіп жатырмыз деп ойлайды. Ұрлық жасамасын деп қана тұсау кесу деген ойға сыймайды. Ала жіп – тіршіліктің нышаны деуге болады. Өйткені бір Құдай ғана жалғыз, қалғанының бәрі екіден, ер мен әйел, ыстық пен суық, қара мен жарық, қыс пен жаз, ары қарай кете береді. Ақ жібін әдейі көбірек қылады. «Жақсылық болғанда, асып-тасып кетпесін, қиындықтар болғанда, басылмасын, екеуіне де тең өссін» деп пышақпен кеседі. Қазір кейбіреулер қайшымен кесіп жүр. Одан баланың өмірі қайшыланып қалады. Қит етсе, әжелерге кестіреді. Қазақ әже түгіл, жайбасар, сылбыр жүретін адамға тұсау кескізбеген. Әжелер баланы бесікке салады. Қырқынан шығартады. Бірақ тұсауды әжелерге кескізбейді. Әжелер ала жіпті баланың аяғына орап байлап береді. Қыз баланыкін аяқ-қолы балғадай, істеп жүрген тірлігін тыңғылықты бітіретін, өзі жүргек, пысық, ел аузында әдемі аты бар, сондай келіншектерге кескізеді. Ұл баланың тұсауын ел алдында жүрген, қолынан іс келетін көрнекті жігіттерге кескізеді. Ал тоқ ішекпен кесу қосымша ғана. Өйтетіні «іші-сырты майлы, бай, берекелі болсын» деген мағына. Ал шөппен кесетін себебі, туған жерінде көк шөптей тамыр тартып, желкілдеп өссін, өнсін деген мағына. Ал негізі ала жіппен кесу керек. Осындай нәрселерді білмей тұрып, әркім жамбасынан бір ұрып, салт-дәстүрімізді бұрмалай берсе, онда не қалады?!

«Нәрестенің кіндігі мен жолдасын жерге көму керек»

Қазақта «Тасын ала берсе, тау да таусылады» дейтін сөз бар. Біз бір күнде құрығамыз жоқ. Ақырын, көзге көрінбестен, ұлттық қадір-қасиетімізден аулақтап қалдық. Оған бірлі-жарым мысал келтірейін. Қазақ «бала кіндік шешеге тартады» дейді. Бала туылғаннан соң қолымен ұстап, кіндігін кескен адамның саусақтары арқылы белгілі бір қасиеттері балаға берілетін болған. Ол рас. Әке-шешесіне тартпаса да, кіндік шешесіне тартатыны сондықтан. 70 жыл бодандықта болған кезде бұл қазақтың кіндігін кеспеді? Ойлап қараңызшы. Кеңес өкіметінің кезінде қазақ дәрігерлері, акушерлері өте аз болды. Қазақ шыр етіп дүниеге келгенде еститін сөзі орыстың сөзі болды. Кіндігін кесетін, тағы да солар болды. Содан кейін кіндік қайда кетті? Кеңес өкіметінің кезінде баланың кіндігі түспей перзентханадан шықпайтынбыз. Сонда ана кіндікті ит жеді ме, мысық жеді ме? Қазақтың кіндігі жерге көмілмей қалды ғой. Халқымызда «Ит – тойған жеріне, ер – туған жеріне» дейтін мақал бар. Бұл кіндігі жерге көмілгендіктен, қайтып айналып өзінің туған жерін тауып отырған. Ал иттің кіндігі жерге көмілмейді, сол үшін де тойған жерінде жүре береді. Біз қазір итке ұқсап бара жатырмыз. Қай жерде қарнымыз тояды, сол жерге кете береміз. Ал қазақ кіндікті жерге көмді ғой. Көмгенде де, ер баланың кіндігін табалдырықтың астына (босағасына ие болсын деп) көмді. «Табалдырықты баспа» дейтін ырым осыдан шыққан. Қыз баланың кіндігін оттың басына (от басының алтын қазық, берекесі, ағайын-туыстың ұйытқысы болсын деп) көмген. Сондықтан әжелеріміз «Оттың басын баспа, түкірме, таза ұста!» дейтін сөздер осыдан шыққан. 

Жетпіс жыл Кеңес өкіметінің кезінде, 25 жыл Тәуелсіздік жылдарында бір қазақ баласының жолдасын сұрап көрді ме? Ол қайда кетті? Қоқысқа тасталды ма? Ол шетелге алтынға сатылды. Одан боянатын әсемдік заттары шығарылды. Осыны бірде-бір адам сұрамады. Ойлап қарасақ, дәрігерлердің не әкесінің құны бар?! Тоғыз ай, тоғыз күн көтерген ана баласының жолдасын да жерге көмуі керек. Қазақтар баласының жолдасын жуып, аққа орап, алты қырды асырып барып, елін-жерін қорғайтын азамат болсын деп таза жерге апарып көмген. Ал біз күні бүгінге дейін осыны жоқтай алмай отырмыз. Бұның барлығы біздің ұлттық кодымызбен байланысты. Білесіздер ме, ата-бабаларымыздың қолында керемет қару-жарағы да болған жоқ. Найза, шоқпар, қылыш, семсермен мына ұлан-ғайыр жерді бізге қалай жеткізді? Өйткені, кіндігі жерге жабысқан болатын. Құдайға шүкір, қазір босанған келіншектерді перзентханадан баланың кіндігі түспей-ақ, бір-екі күнде шығаратын болды. Қазақ кейінгі ұрпағы осы елге, жерге ие болсын десе, осы кіндіктен бастауы керек!

ТОБЫҚТАЙ ТҮЙІН. Зейнеп апамен өткен екі сағаттық кездесуде жиналған көпшілік барынша рухани байып қайтты. Әр айтқан әңгімесі әсерлі, астары терең, мазмұнға бай, қазақ үшін құнды. Әттең, газет беті оның әрқайсысын теріп жазуға аздық етеді. 

Жиын соңында көзі қарақты оқырман қаламгердің «Шуақты күндер», «Бабалар аманаты» кітаптарына қол жеткізіп, автордың өзінен қолтаңба алу бақытына ие болды. Айтқандай, З.Ахметова өзінің ойлы оқырмандарына осы күздің соңына дейін нәрестенің дүние есігін ашқан сәтінен ер жеткенге дейінгі кезеңіне қатысты салт-дәстүрді толғайтын «Күретамыр» атты кітабын тарту етпек. Тағылымды салт-дәстүрімізге қатыстының барлығын автордың аталған кітаптарынан оқып-білуге болады.

«Күш атасы – Қажымұқан» анимациялық фильмінің тұсаукесері елордадағы Оңтүстік Қазақстан облысы күндері аясында өткен маңызды шаралардың қатарынан көрінді. Астана қалалық «Оқушылар сарайына» көрермен лық толды.

Оқиға желісі шаңыраққа сәбидің келуімен басталады. Алдымен кішкентай ғана қызыл шақаның картинасымен шатастырып, артынша алып ұлдың туғанын көрсетіп, көрерменді бір күлдіреді. Содан кейін балаға есімін бергелі отырған жігіт әкесін көргенде әдепсіздік танытқаны үшін кешірім сұрайды. Қабағы қатулы атасы немересін қолына алғанда жадырап сала береді де «Мұқан» деп ат қояды.

Әр кадр санаулы секундқа созылғанымен, көрерменнің есінде қаларлықтай әсерлі. Бұдан кейін немересіне сүт тасып бәйек болған әжейдің абдырағаны, кішкентай ғана қомағай сәбидің кекірік атқаны, иттің аузындағы сүйекті тартқанда үйшігімен қоса сүйреп әкелетін күштілігі, бәрі-бәрі баланың бал қылығымен бірге оның тасыған күшінен хабар беріп отырады. 

Мұқандайын алып күшпен бірге ауырдың астымен, жеңілдің үстімен жүріп, өзгенің еңбегін иеленіп кететін қулық та өсіп келе жатқанын картина авторлары жақсы көрсете алған. Ер жеткен Мұқан қыстың қаһарына дес бермей, әлсіреген атын арбаға салып, өзі сүйреп әкелгені, балшыққа батып қалған байдың бұқасын бір-ақ жұлқып тартып шығарғанын досы «біз Мұқан екеуміз жасадық» деп, жарияға жар салып, елді таңғалдырып жатады. Бұл көрініс көрерменді күлкіге қарық қылғанымен, аз ғана секундта терең ой салып кетеді.

Жігіт Мұқан күшімен көзге түсе бастағанда оны үлкен қалаларға шақырушылар көбейеді. Сондай сапардың бірінде алаңға байқаусыз шығуы бір мықтымен белдесуге дөп келеді. Күш сынасудан бас тартпаған намысты қазақ балуанының жеңісті кездесулері сол сәттер басталады.

Заманауи 2D форматта жасалған анимациялық фильм Елбасы Н. Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: Рухани жаңғыру» мақаласында көрсетілген «Туған жер» бағдарламасын жүзеге асыру мақсатында облыс әкімі Ж. Түймебаевтың тапсырысымен түсірілген. Фильм Шымкент қаласындағы «САҚ» киностудиясында әзірленді. Көрсетілім режиссері – Батырхан Дәуренбков және сценарий авторы, продюссері – Бақытжан Құлжабаев. Бас оператор – Фурхат Саипов, композиторы – Руслан Шынықұлов.

Анимациялық фильм – өскелең ұрпаққа қазақ халқының тарихындағы тұңғыш кәсіпқой балуан, күш атасы Қажымұқан Мұңайтпасовты насихаттау арқылы спортқа деген қызығушылығын арттырып, адалдыққа, намысшылдыққа, отансүйгіштікке үндейді. Салауатты өмір салтын ұстануға, қазақша күреспен айналысуға, қазақ батырларымен мақтанып, тарихқа тереңірек бойлауға шақырады.

Балуан бабамыз Қажымұқан Мұңайтпасовтың Саракикимен күресін суреттейді. Сонымен қатар, ел аралап өнер көрсетіп, содан түскен қаржыға әскери ұшақ жасатып, ІІ дүниежүзілік соғыста Отанды қорғау жолында солай үлес қосқаны кеңінен насихатталады.