Шымкент келбеті

Ұлттың болмысын өзгелерден ерекше көрсететін, танытатын ұлттық киімдеріміздің құны неге төмендеді? Ұлттық киімдеріміздің заманауи үлгіде тігілген түрлерін күнделікті өмірде неліктен кимейміз? Шапан киген қария немесе қамзол киген қыз-келіншекті көшеде кездестіреміз бе? Облыстық әдеп-ғұрып және салт-дәстүр орталығында өткен семинар-тренигте осы сауалдарға мамандар жан-жақты жауап іздеуге тырысты.

Төл өнерімізді дәріптейтін жоба басталды

Мемлекет басшысы Н. Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласында ұлттық бірегейлікті сақтау мақсатында ата-бабаларымыздан қалған құнды дүниелерді насихаттау айтылған болатын. Осы мақсатта құндылықтарымызды дәріптеу, шеберлеріміздің еңбегін көрсету, халқымыздың тарихы мен ой-дүниесінің қайталанбас көрінісі бар екендігін жастарға жеткізу мақсатында «Ұлттық киім – ұрпаққа мұра» атты жаңа жоба басталды. 

– Қадірлі қонақты, ел ағаларын сыйлау, қадір тұту мақсатында иығына шапан жауып, ілтипатымызды білдіреміз. Соңғы уақытта ол тойдың ғана сәні. Құрметті азаматтарға тілек барысында ғана жабамыз, сосын сөмкеге салынады не сандықтың түбіне кетеді. Соншалықты қасиетінен айырылғандығы сол, шапан бес-алты тойды айналып өзіңе қайта келеді. Шараны ұйымдастырудағы мақсат кәсіпкерлер, шеберлер, тігінші, дизайнерлермен бірлесе отырып, ұлттық киімге деген қоғамдық сананы өзгерту. Қайтсек құндылықты жаңғыртамыз, күнделікті заман ағымына қарай өзгертуге болатын тұстары бар ма? Халыққа жаңаша бір дүниелер ұсынуды сіздермен ақылдаса отырып шешсек, – деді өңірдегі қоғамдық сананы жаңғырту бағдарламасын жүзеге асыру жөніндегі жобалық кеңестің жетекшісі Бақытжан Әшірбеков.

Ұйымдастырушылардың айтуынша, жобаның қорытындысы келесі жылдың қазан айында шығарылады. Оған дейін жоба аясында түрлі басқосулар, насихат және дәріптеу шаралары, ұлттық киімдер фестивалі өтеді. Семинарға қатысқан қолөнер шеберлері, дизайнерлер, тігін шеберханаларының өкілдері мен ұлттық киім мен тұрмыстық заттарымызды кәсіпке айналдырған азаматтар «қазақ қоғамында қазына-байлығымызды бағалау неге төмен?» деген сауалға айтар өз пайымдарын жеткізді.

Қазақтың киімі өзімізде емес, өзге елде бағалы...

Болат Білісбеков Шымкенттегі танымал қолөнерші. Отбасымен қазақтың қолөнер бұйымдарын дәріптеп, шет мемлекеттерге танытып жүрген азамат. Әлемнің түкпір-түкпірінде болған қолөнерші елімізде ұлттық дүниелеріміздің бағаланбайтындығын атап өтті. 

– Ауғанстан, Малайзия секілді елдерде әлемдік деңгейдегі көрмеге қатыстық. Сонда шетелдіктер ұлттық киімімізге таңғалып, бізге құрмет көрсетті. Малайзияда өткен көрмеде «Әлем жастары қолөнерден қол үзіп қалды. Солардың арасында қазақ жастары бұл дәстүрді сақтап қалыпты» деп жоғары бағалады. Ал елімізде бұл саланы дамытуға бетбұрыс байқалмайды. Қолдан жасаған дүниелерімізді елге көрсетіп, насихаттауға билік тарапынан қолдау көрсетілсе екен, – деген ойын жеткізді. 

Жуырда ғана шымкенттік фототілші қолөнер шеберінің бұйымдарын суретке түсіріп, Нью-Иорк қаласында өтетін көрмеге алып кеткен. Маман қазіргі таңда ұлттық байлықты дәріптеуде ақын, суретші, қолөнерші бірлесіп, жұмыс істесе ғана тығырықтан шығатындығын атап өтті. 

– Бір үміт бар. Мүмкін бір-біріміздің жұмысымызды насихаттап, қолдау көрсету арқылы қазынамызды қайтарармыз, – дейді өзі.

Өз өнімімізді сатып алайық

Әлеуметтік желіге «ұлттық киімдерімізді күнделікті киер ме едіңіз?» деген сауал тастадық. Сауалға үн қатқандар саны аз болмады. Басым бөлігінің ниеті болғанымен, қалтасы көтермейтіндігін айтты. Өйткені, сәнгерлердің қолынан шыққан бұйымдар тым қымбат.

Бұған шымкенттік сәнгерлердің айтар өз уәжі бар. «Тұмар», «Қазақ фэйшн» сән үйлерінің өкілдері «Мата өзімізде өндірілмейді. Жақсы мата үшін Қытай, мен Қырғызстанға тәуелдіміз. Екіншіден, нарық заманында көз майыңды тауысып, қол күшімен жасаған дүниелеріңізді алпауыт екі ел көшірмесін арзан бағамен шығарып үлгереді» дегенді алға тартты.

Сәнгерлер бүгінде тігін саласында мамандар жетіспейтіндігі қолбайлау болуда дейді. Тігінші, пішуші, кесуші секілді маман дайындайтын оқу орындары аз болғандықтан өздері үйретуге мәжбүр. 

Мата демекші Оңтүстікте 2020 жылға таман мата өндіретін зауыт ашылады. Бүгінде, Бәйдібек ауданында Сұлтанбек Бакиров есімді азамат жібек құртын өсіріп, жібек алу кәсібін бастап кеткен. Қазір 25 гектарға тұт ағашын егіп, жібектен тоқыған шәлілерін халыққа ұсынуда. Кәсіпкер тұт ағашын егуді 1000 гектарға жеткізсек, өз матамыз шығатындығын, сонда халыққа арзан киімдер ұсына алатындығына бек сенімді.

Ұлттық киімді күнделікті киіп жүреді

«Ұлттық киімдерімізді күнделікті өмірде киіп жүруге болады», деп пікір айтатындардың бірі «Қазақстан» РТРК АҚ ОҚО филиалы директорының орынбасары Гүлсара Сапарқызы. 1992 жылдардан бері оюлы қамзолын киіп келеді. Одан бері дүкендерден ұнағанын сатып алса, гардеробында тігіншілерге арнайы тіктірген түрлері де бар. 

– 1992 жылы әріптесім Анар Аспанмен Алматыға бардық. Жәрмеңке деген ұғымның енді пайда болған кезеңі. Сонда жәрмеңкеде ұлттық киімдерді көріп, қатты қызықтым. Камзолдың бірден үшеуін сатып алдым. 1993 жылдардан бастап 2003 жылға дейін қазақы өрнектегі сол қамзолдарды киіп теледидарда салт-дәстүр, қыз-келіншектерге арналған бағдарламаларды жүргіздім, – дейді Гүлсара Сапарқызы.

Журналистика саласында еңбек ететін кейіпкеріміз ұлттық киімдерді тіктіру қымбат екендігін мойындайды. Соңғы зерлі тастармен тіктірген қамзолы 100 мың теңгеге бағаланған. «Мұны тіктіргенше бренд фирмалардан неге пальто не плащ алмайсың» деп ақыл қосқандар да болған. Дегенмен, патриоттық сезім басым болар, қазақы киімге жиі бүйрегі бұрады.

Түйін: Ұлттық киімді бағалауда Гүлсара апай секілді сөзбен емес, іспен көрсетсе игі болар. Қазір қазақтың ұлттық киімін дәріптеп жүрген кәсіпқой бокшылар Қанат Ислам, Генадий Голвкин бар. Рингке шыққан сайын оюлы шапаны мен қалпағын тастамайды. «Бәрекелді!» дейсің іштей. 

«Бағасы қымбат» деген сылтау ғана секілді. Бренд киіммен жүруде ақшаны аямайтын қарапайым ғана адамдар көп арамызда. Қымбат костюм мен галстук таққан қадірменді, абыройлы азаматтар да жеткілікті. Оларды аталы сөзі үшін жиын-тойларда қадірменді қонақ етіп, жылы тілектерін жеткізуге шақырады. Мүмкін олар жібек шапан не болмаса киімінің бір шеті оюланған костюммен шықса, талай адамға ой салар ма еді. 

Расында, сала мамандарына тығырықтан шығар талай жол ұсынғанымен ұлттық сана өзгермей, мәселе шешілмейді.

«Сыртқы келбетің – ішкі ақиқатың» деген даналық бар. Адамның сыртқы көрінісі өзі туралы ақпараттың жартысын айшықтайтыны анық. Сыртқы келбет-көрініс ең алдымен киім кию мәдениетінен, өзін-өзі ұстау әдебі мен қимыл-қозғалысынан сыр шертіп тұрады. Демек, киген киіміміздің, сән мен  талғамның үйлесімділігіадамның бітім-болмысынан хабар береді.

Бүрмелі көйлек нәзіктікті еселейді

Алдымен, сән әлемінің жұлдыздары ұсынған трендтерге тоқталсақ, әйел жанының нәзіктігін еселей түсетін оюлы, өрнектеліп тоқылған шілтерлі маталар биылғы жылы да сәннен қалмайды. Әр адамның талғамына қарай матаның барлық түрін биылғы киімдерден кездестіруге болады. Демек, «мына мата былтырғы сән еді» деп қам жемейсіз. Есесіне, бүрмелі және желбезектермен сәнделген киім үлгілері 2017 жылдың басты тренді екенін естен шығармаңыз.
Balmain, Fendi, Max Mara, Sportmax, Uma Wang, Elisabetta Franchi, Salvatore Ferragamo сынды танымал брендтердің ұсынған киім үлгілерінде 2017 жылдың иесі Тауық екені ескеріліп отыр. Олар ұсынған нәзікжандылардың әрбір киімінен, сөмке, аяқ киім, тіпті әшекей бұйымдарынан да геометриялық пішіндер, толқынды желбезектер, қысқа кезбе жолақтарды кездестіресіз. Шашбаулы, шашақты сәндік элементтер де жылдың ерекше үлгісі ретінде танылады.

Ыңғайлы киім – ең сәнді киім

Шымкенттегі ОҚМПИ-дің «Ақбаян» студенттік сән театры әлемдік сән индустриясы талаптарына сәйкес параметрдегі қыз-жігіттермен жұмыс істейді. Киім сән үлгілерін көрсету өнерінің жан-жақты қыр-сырларын үйретеді. Өнер адамдары үшін сахналық мимика, сахналық дефиле, жұмыс траекторияларын шыңдайды. Сән театрының жетекшісі – Ш. Қалдаяқов атындағы облыстық филармониясының дизайнері Марат Ерімбетов (суретте).
Қала тұрғындарының тыныс-тіршілігі мен табиғатына жайлы, танымына жақын сән үлгісі туралы жергілікті маманның кеңесін де тыңдап қайттық.
– Сән әлемінде «қатып қалған қағида» болмайды. «Биыл осы сән болып» жатыр деп кез келген киімді кию арқылы адамдар тартымдылығын арттырмайды. Керісінше, өзінің қаншалықты талғамсыз екенінен хабар береді. Сондықтан, әрқашан тек өзіңізге жарасымды, күнделікті өмірде атқаратын жұмысыңызға ыңғайлы, қимыл-қозғалысыңызға кедергі келтірмейтін киім үлгісін таңдаңыз. Сізге жарасып тұрған киімнен артық тренд жоқ, – дейді ол.

Киім түсін қалай таңдайсыз?

Әйтсе де, Марат Нәлжігітұлы түс таңдау да үлкен жауапкершілік екенін айтады.
– Салыстырмалы түрде, биыл әлемде барлық ашық түсті киімдерді бір-бірімен үйлестіріп кию сән. Бірақ, ұлттық болмысты ескерсек, мұндай түстер біздің жасөспірімдерге ғана жарасуы мүмкін. Себебі, олар – жас, ойы ұшқыр, қиялы әр алуан, мінезі құбылмалы, әсершіл, сезімшіл. Ал 30-40 жас аралығындағы қыз-келіншектер қызыл туфли, жасыл белдемше, сары жейде, көк кастюм киіп алса, қоғам оны қалай қабылдайды? Сәнді деп таңдаған киімді киіп, өзіңізді жүрген ортаңызда ыңғайсыз сезініп қалмаңыз. Тіпті, қазақ халқының жігіттері 25 жастан асқан соң қып-қызыл, сап-сары түсті киімдерді кимейді, – дейді дизайнер.
Әйтсе де, киім түстерін ұтымды пайдаланудың мүмкіндігі көп. Жергілікті маман жазиралы кең далада жаздың күні жасыл, аспан көк, жарқырап тұрған күнмен үндесетін ашық түсті киімдерді таңдауға кеңес береді. Ал күз, қыс маусымына қарай жапырақтың түсі сарғайып, жер қоңыр тартады. Бұл жақта қыс мезгілі ақ көрпе жамылған даланың кейпін кимейді. Жауын-шашынды, лайлы, азды-көп қардың болатыны да рас. Дегенмен, қызғылт сары, от түсті, қара, қоңыр, қою көк, қою жасыл, сұр түстерді «кір көтеретін» деп таңдау үлкен қателік. Қара – классика. Қоңыр – ұстамдылық, терең ойлылықты айқындайды. Қою көк – тұнып тұрған құпия мен қайраттылықтан хабар берсе, қою жасыл түсті – өте салмақты, кең, өте талғампаз әрі жауапкершілігі жоғары адамдар таңдайды екен.
– Оның үстіне, Мұхаммед пайғамбардың сүйікті түсіне айналған жасыл түс биылғы жылдың үздік таңдауына айланып отыр. 2017 жылы сәнді түстердің бірі алтын түсті маталар болмақ. Бұл екі түсті өзімнің сәндік коллекцияма да қосатын боламын, – дейді дизайнер.
Әр түсті өзіңіз туралы хабар беруге ұтымды пайдаланыңыз.

Матаның сапасына мән беріңіз

Франциялық Эдмон де Родшильд «Мен арзан зат сатып алатындай соншалықты бақуатты емеспін» деген. Бұл сөзді салмақтай түсетін қазақтың «Арзанның сорпасы татымас» дегені де бар. Дизайнер Марат Нәлжігітұлы да осы ұстанымнан ауытқымауға кеңес береді.
– «Бағасы арзан» деп таңдаған киім сізді қаншама әлекке салады, – деген ол бір кигенде әдемі болып көрінгенімен бір жуғаннан кейін сыр беретінін алға тартады. – Адам неше түрлі ортада жүреді. Ең берісі, қоқыс маңынан өтіп, көшенің шаң-тозаңын жинап қайтасыз. Ондайда гигиеналық тазалықты сақтау үшін киім міндетті түрде жуылады. Жалпы, киімнің өзі гигиеналық тазалық үшін де қызмет атқаруы керек. Мысалы, тек-жеңнің жинақы әрі жабық болуы тәнді, теріні түрлі ауру-сырқаудан сақтайды. Сонда әр жуғанда жарамдылығы кеми түсетін киім адамды қайта шығындалып жаңасын іздеп сабылуға мәжбүрлейді. Ал сапалы болса, әр маусым келген сайын бірнеше рет пайдалануға жарайды.
Дизайнердің кеңесіне құлақ түрсек, киімнің тігісінің өзі сапалы дүниені таңдауға сеп. Ол саудагердің «жарнамасына» сену тұрмақ, оны мүлде тыңдамай-ақ, өз таңдауыңызды жасауға кеңес береді. Себебі, сіз өзіңізге киім таңдайсыз және ақысын да өзіңіз төлейсіз. Дәл қазіргідей қыстың күндері қалың киім алсаңыз, оның астарын жәй ғана тартып көріңіз. Матаның жіптері ыдырай бастаса, онда сапасыз болғаны. Жіп жиі болған сайын, сапалы мата ыдырамайтын болады. Яғни, мата жіптерінің арасы ашылмайды. Бұл бір. Екінші сынақ, тігіс жібінің мейлінше жібектен болуына мән беріңіз. Үшіншісі, киімнің түтіліп кетпейтінін анықтау үшін қолыңызды сулап, матаны айналдыра сипалап көріңіз. Түтілетін мата сол сәтте-ақ түйінге айнала бастайды. Төртіншіден, матаның шуып кетпейтінін білу үшін оны уысыңызға салып умаждап көріңіз. Ол қыртыстанып қалған соң қайтадан бір-екі сипап көріңіз. Қыртысы жазылмай қалса, міні бар. Қымбат мата мыжылған күйде қалмайды.

Ою-өрнекке сұраныс жоғары

Қазіргі таңда қазақы оюмен өрнектелген киімдерге сұраныс артты. Бұған дейін той-томалаққа ғана киілетін бешпент, нымша, шекпен сияқты ұлттық киімдерді қазір күнделікті киіп жүретін жандар бар. Оларды сауда орындарынан табу да қиын емес. Қазақтың ою-өрнегін жақсы білетін көрші елдердегі ағайындар оны топ-тобымен өндіріп жатыр. Әйтсе де, күнделікті өмірге, кеңсеге жалт-жұлт етіп тұратын киімдер жарамайды. Осы орайда дизайнер көмегіне жүгінетіндер көп-ақ.
– Ұлттық нақыштағы ою-өрнегі бар киім дизайнын тапсырыс берушінің талғамымен санаса отырып жасаймын. Ал менің сызбама қарап, дүниені дәл тігіп шығаратын бас шебер Гүлнәр Құдайқұлованың еңбегі ерекше.