Шымкент келбеті

ШЫМКЕНТТІК ӘЙГЕРІМ ТЕМІРБЕКОВА ХАЛЫҚАРАЛЫҚ БАЙҚАУДА БАС ЖҮЛДЕНІ ЖЕҢІП АЛДЫ

Парижде өткен халықаралық ән байқауында қазақ қызы топ жарды. Жас әншінің шеберлігін халықаралық төрешілер жоғары бағалады. Конкурсты ұйымдастырушылар қаршадай қыздың кең диапозонды даусына тәнті болды. 

Дүбірлі доданың жеңімпазы Әйгерім Темірбекова Шымкентте тұрады. Кішкентайынан ән айтуға құмар болып өскен қыз Халық әртісі Бибігүл Төлегенованы үлгі тұтып, ұстаздарының айтқандарын қалт етпейді. Өткен жылы Қазақстанның өнерлі жастарына қолдау көрсетіп келе жатқан «Жұлдызға жол» студиясының республикалық байқауына қатысып, жүлдегер атанған болатын. 

Жуырда әнші қыз Парижде өткен «RHYTHMS OF PARIS» халықаралық байқауда өнер көрсетті. Латиф Хамидидің «Бұлбұл» әнін орындап, бас жүлдені жеңіп алды. Әйгерім Темірбекова Т. Тәжібаев атындағы №47 мектеп-гимназияда оқиды. Сондай-ақ саз мектебінде вокал жанры бойынша білім алады. Бұл оның алғашқы жеңісі емес. Талай ән байқауында бағы жанып, олжалы қайтыпты. Десе де, халықаралық ән байқауында толқыныс пен қобалжудың болғанын айтады.
– Классикалық ән додасының ерекшелігі сол, оған Ресей, Испания, Италия, Грузия, Иран мемлекетінен үміткерлер қатысты. Өзіме сенімді болсам да, топ жару оңайға соқпады. Ал франциялықтар өте жылыжүзді, әзілді ұнататын халық екен. Әсіресе операны жоғары бағалайды, – дейді Әйгерім Темірбекова.
Әйгерімнің өнер жолындағы алғашқы ұстазы – анасы Гүлбақыт Жұмағалиева. Қызының бойынан ерекше дарынды байқап, төрт жасынан бастап, арнайы үйірмелерге апарады. Талантты қыздың дауысы ерекше. Оның кәсіби шыңдалуына облыстық опера және балет театрының әртісі Гүлжан Расқалиева тер төгіпті.
– Облыстық мәдениет басқармасына, №1 саз мектебіне, Т. Тәжібаев атындағы №47 мектеп-гимназиясына алғысымды білдіремін,-дейді анасы Гүлбақыт.
Мәңгілік елдің мәртебесі биік бойжеткеннің ендігі мақсаты – Парижде білімін жалғастыру. Сондай-ақ Еуропада қазақ елінің атын шығарып, мәртебесін асқақтату. Арманына қол жеткізу үшін Әйгерім неміс және француз тілі курстарына барып жүр.

Ел Тәуелсіздігінің 25 жылдығына арналған жоба – «Ұлттық музей сенің қалаңда» мәдени саяхаты Шымкент қаласына келді. Қала тұрғындары мен қонақтары Қазақстанның брендіне айналған құнды жәдігерлердің бірегейі «Алтын адамды» тамашалады. Ғасырлар бойы қалпын бұзбаған асыл мирасқа үлкен-кішінің қызығушылығы ерекше. Таңғы сағат 9-да басталған көрме адамға лық толды. Түнгі 12-ге дейін жалғасатын көрмеге келушілердің қатары толастаған жоқ.

ҚР Ұлттық музейінің ғылыми қызметкері Пердехан Мұсырманқұл жоба жайында әңгімелеп, «Алтын адам» ескерткішінің тарихына тоқталды. 

– «Алтын қалған жарқыраған» деп ақиық ақын Мұқағали жырға қосқан «Алтын адам» туралы аңыз да, ақиқат та көп. 1970 жылдары «Алтын адамның» табылуы Қазақстан үшін ғана емес, төрткүл әлем үшін жаңалық болды. Тәуелсіздіктің символы болған жәдігер Алматы маңындағы Есік қорғанынан табылғаны белгілі. Алтын адам ескерткіш – мүсін емес, алтын киімді адам. Ғалымдардың болжамынша, алтын адамға ұқсас қорымдардың саны 40-тай болуы керек деп болжайды. Бірақ қазақ даласындағы талай аласапыран уақыттарда олардың көбі тоналып, жойылып кеткен.

«Алтын адам» киімі 4 мыңға жуық әшекейлермен безендірілген. Әшекейлер барыс, бұлан, таутеке, арқар бейнелерінде жасалған. Ал бас киімнің төбесі шошақ, ұзындығы 70 см шамасында. Мойнында дөңгелек жүзік сияқты алтын алқа, оң қолында екі жүзігі бар. Оң жағында қызыл қынапты ұзын семсер, сол жағында алтын пластиналар жапсырылған қынға салынған темір қанжар – ақинақ, шалбар балағы да алтын тоғалармен безендірілген. Бүгінде «Алтын адам» – Қазақстанның азаттық символына айналды. Оның тұлғасы Алматының бас алаңына орнатылды, төбе бөркіндегі қанатты тұлпарлар бейнесі елтаңбамызға енді. 

– Қазақстанның әр өңірінен, айталық, Шілікті, Аралтөбе секілді қорымдарынан табылған Алтын адамға ұқсас жәдігерлердің саны алтыға жеткен екен. Алайда бұл жәдігерлерді екінші, үшінші Алтын адам деп айтуға болмайды. Елімізде бір ғана Алтын адам бар. Ол Есік қорғанына табылған ханзаданың мүрдесі. Алтын адамның түпнұсқасы және бағалы металдар музейімізде сақталған, – дейді ҚР Ұлттық музейінің ғылыми қызметкері Пердехан Мұсырманқұл. 

Елбасымыз Н. Назарбаевтың жарлығымен ҚР Ұлттық музейі 2014 жылы 2 шілдеде ашылған болатын. Құнды жәдігерлерімізді дәріптейтін мекеме 2 жылдан бері халыққа қызмет етіп келеді. Музей Орта Азияда баламасы жоқ, архитектуралық құрылымы бойынша әлемдегі ондыққа кіреді.
– Алғашқыда мәдени саяхатты ұйымдастырғанда, халық қалай қабылдайды деп қобалжыдық. Бірақ жобамызға аймақтардағы тұрғындардың қызығушылығы жоғары болады. Әсіресе Шымкентте еңкейген қарттан, еңбектеген балаға дейін көрмеден табылды. Еліміздегі телеарналардың жаңалықтарынан көрген балалардың белсенділігі тіпті таңғалдырды. 5 жастағы Марғұлан таңертең көрмеге атасымен келсе, кешке әжесімен «Алтын адамды» бірге тамашалады. Тіпті қарияларымыздың таңданысында шек жоқ. Тәуелсіздік жылдары мемлекеттік нышанға айналған «Алтын адамды» жақыннан көріп, серпіліп қалды, – дейді ҚР Ұлттық музейінің қызметкері Әсия Қаражігітова.

Көрмеде шымкенттіктер Алтын адамды тамашалап, мәдени құндылығымыздың қыр-сырына қанықты. Кітаптан ғана парақтайтын тарихқа өздері куә болды.
Халықаралық «Алаш» сыйлығының иегері, жазушы Мархабат Байғұт мұндай «Алтын адамның» басқа ұлтта жоқ екенін айтып, «тарихи оқиға» деп баға берді. Көрмеге келушілер музей қызметкерлеріне сауалдар қойып, естелікке суретке түсті. Мәдени саяхат Шымкентке дейін Орал, Ақтөбе, Атырау, Ақтау қалаларында ұйымдастырылған болатын. Жыл соңына дейін «Алтын адам» жәдігері еліміздегі облыстар мен қалаларды аралайды.

Қазақстан Тәуелсіздігінің 25 жылдығына орай «Шалқар термесі-2016» аймақтық байқауы өтті. Ш. Қалдаяқов атындағы облыстық филармонияда өткен шараны облыстық мәдениет басқармасы мен облыстық мәдениет және халық шығармашылығы орталығы ұйымдастырды.

Шараға Оңтүстік Қазақ-стан, Алматы және Жамбыл облыстарынан 16 үміткер қатысты. Қатысушылар мәдени мұрамызды дәріптеп, терме-толғауларды орындады. Олар көрермендер назарына қоғам қайраткері, ақын, Қазақстан Жазушылар және Журналистер одақтарының мүшесі Шалқар Әбішевтің термелерін ұсынды. Екінші кезеңде көпшілік Майлықожа, Шәкәрім, Ақтамбердінің термелерін тыңдап, сусындады. Байқауда жас ұрпақ тәрбиесі, адамгершілік қасиеттер, отбасы құндылықтары, туған жерге сүйіспеншілік терменің басты тақырыбы болды.
Байқау қорытындысында ордабасылық Кеңес Әшірбаев бас жүлдені жеңіп алды. Бірінші орынға қызылордалық термеші Нұрболат Темірбаев, ал екінші орынға Жамбылдың жүйрігі Ербосын Қасымбеков лайық деп танылды. Ал үшінші орынды Отырар ауданынан келген Руслан Ахымбеков және шымкенттік Ақжол Өсербай өзара бөлісті.

Бейнелеу өнері мұражайында «Шырайлы Шымкент-2016» туристік жәрмеңкесі өтті. Ұлттық қолөнер туындыларының көрмесін Шымкент қаласы әкімдігі ұйымдастырды. Өңірімізге белгілі шеберлер өз еңбектерін келушілер назарына ұсынды.

Бүгінгі күні шеберлердің қолөнер бұйымдары өз маңыздылығын жоғалтпаған. Халық арасында үлкен сұранысқа ие. Туристік жәрмеңкеде бейнелеу және өнердің әртүрлі жанрлары кеңінен қамтылды. Олар жоғары сапасымен қатар, көркемдігімен де ерекшеленді. Хас шеберлер бұйымдарды дайындауда қазіргі заманғы түрлі материалдар мен өзіндік технологияларды тиімді ұштастырған. Келушілерді №34 «Ақжелкен» бөбекжай-балабақшасының шебері Құралай Жолдасқызы дайындаған ұлттық үлгідегі ойыншықтар таңғалдырды. Балалардың сүйікті кейіпкерлері Әли мен Аяның бейнесі, ертегі кейіпкерлері Алдаркөсе, Тазша бала таза табиғи матадан тігіліп, жасалған. Тоқыма түрінде әзірленген ойыншықтар да бар. Шебердің айтуынша, кейіпкердің түр-әлпетін бейнелеу кез келгеннің қолынан келмейді. Әзірге қолөнер туындылары тек балабақшада жасалады. Белгілі қолөнерші Мұхтархан Атахан ағаштан, теріден жасалған бұйымдарын Тәуелсіздігіміздің 25 жылдығына арнапты. Мұхтарханның айтуынша, ағаштан түрлі бұйымдарды жасауды бала кезінен бастаған. Қызығушылықпен басталған іс кейін жеке кәсіпке айналған.

Жәрмеңке көрмесін тамашалаушылар өңірге кеңінен таныс этнограф Кендебай Қарабдаловтан құмыра жасаудың қыр-сырын үйренді. Оның сыңсыған сазсырнайы мен кернейінің әсем әуеніне тәнті болды. Бейсбековтердің қайталанбайтын бірегей туындылары да келушілерді бей-жай қалдырмады. Отбасымен ұлттық өнерді дәріптеп келе жатқан шеберлер оюланған киіз, ұлттық нақышпен безендірілген алаша, кілемдерін келушілер назарына ұсынды. Жыл мезгілдерінен жасалған қолөнер коллекцияларының қай-қайсысы да ұлттық нақышқа, салт-дәстүрімізге бай. Қазақстан суретшілер одағының мүшесі Әшірбек Желдібаевтың күмістен жасалған қанжары, 4 метрлік, салмағы 3 келі, 200 грамдық торсығы да келушілерге әсерлі дүние болды. Жәрмеңке көрмеде Арайлым Баракованың шымкестесі де тамашалаушылардың назарынан тыс қалған жоқ. 

«Шырайлы Шымкент-2016» туристік жәрмеңкесінің мақсаты- ішкі туризмнің дамуына ықпал жасап, халқымыздың ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе жатқан асыл қазынасы – қолөнерін, салт-дәстүр мен ұлттық мәдениетті насихаттау, – деген Шымкент қаласы кәсіпкерлік бөлімі басшысының орынбасары Әсет Абдраханов елімізде туризм саласын дамытуға айрықша көңіл бөлініп отырғанын жеткізді. 

Көрмені ұйымдастырушылар – жәрмеңке шеңберінде «Ең үздік қолөнер шебері» номинациясы бойынша конкурс өткізді.
Нәтижесінде «Ең үздік қолөнер» аталымы бойынша Абайхан Рысбаев бірінші орынға ие болды. Қолөнер шеберлері Жұпар Бескенова, Нұржан Қарсыбаев арнайы жүлделерді иеленді.

Шымкент қаласының туристік нысаны «Мегаполис» қонақүйінің арнайы сыйлығы нар қобыз және қыл қобыз жасаушы Дәурен Миншаровқа және Құттықыз Қалмаханға берілді.

Астана қаласында дәстүрлі «Азия жаңғырығы» атауымен өткен Халықаралық фестивалінен «Оңтүстік Цирк» ұжымы күміс жүлдемен оралды.

Цирк жанры бойынша сегіз мемлекет арасында өткен сайыста «Қанат» нөмірін талғампаз көпшіліктің назарына ұсынған Мадина Халилаева, Абылай Көпбаев, Шавкад және Шухрат Сураншиевтер «Оңтүстік Цирк» мекемесінің жоғары табысқа жетуіне сүбелі үлесін қосты.
Өнер фестивалiнің қорытындысы бойынша бас жүлде «Астана циркiне» бұйырса, бірінші орынды Алматы және Ресейдің, екінші орынды Шымкент пен Белорусь, үшінші орынды Голландия және Ефиопия елдерінен келген цирк ұжымы иеленді.

Шымкент тұрғындары мен қонақтары үшін тағы бір игілікті жоба қолға алынып отыр. Яғни, Шымкент қаласының әкімдігі алдағы күндері қала орталығынан Арбат көшесін ұйымдастырмақ. Түрлі өнер адамдарының басын қосатын мәдени демалыс орны жексенбі және мерекелік күндері Асқаров пен Бейбітшілік көшесі аралығында орналасады. Мереке күндері көлік қозғалысы тоқтайды.

Мұндай әйгілі көшені қолға алу идеясы көптен бері сөз болып жүрген-ді. Мінекей, таяу күндері қала орталығынан Шымкенттің өз Арбаты пайда болмақ. Енді қала тұрғындары мен қонақтары жексенбі және мереке күндері суретшілердің көрмесін, кәдесыйлардың алуан түрлерін тамашалай алады. Ал іс-шараның өзі концерттік қойылымдармен үйлесім тауып, көше театрларының әртістері де өз өнерлерін ортаға салмақ. 

Айта кетерлігі, мұндай Арбат көшесі елімізде тек Алматы қаласында ғана бар. Мұнда жоғары сән дүкендері, көркемсурет галереясы, театр, дәмхана мен мейрамханалар да тұрғындарға көтеріңкі көңіл күй сыйлайды. Әншілер классикалық, заманауи әндерді орындаса, жастар арасында флешмоб ұйымдастырылады. Суретшілер достық шарждарын немесе бейнеңізді салып береді.

Астана Қарғабайдың есімі ел арасында азды-көпті танымал болып үлгерді. Оны танытқан «Еуразия» арнасындағы» «X Factor Қазақстан» тележобасы. Есімі ерекші жігіт ән додасында былтыр бағы жанып, жеңімпаз атанды. Астананың айтуынша, 1993 жылдың күзінде Түлкібас ауданының Жиенбай ауылында дүниеге келген оның есімін әкесі Алпысбай қойыпты.

– Әкемнің екі ағасы болған екен. Бірінің есімі – Мейірбек, екіншісі – Астана. Екеуі де ел басына қиын-қыстау күн туғанда қолына қару алып, екінші дүниежүзілік соғысқа аттанады. Өкініштісі сол, майданнан қайта оралмайды. Әкем сол екі ағасының құрметіне, есімдері өшпесін деп мен дүниеге келгенде есімімді азан шақырып, Астана деп қойыпты, – дейді ол. 

Астана ойын баласы кезінде есімінің мән-мағынасын түсінбегенімен, өсе келе мақтан тұтатын болды. Өйткені еліміздің елордасы Ақмолаға ауысып, оған 1998 жылы Астана деген атау берілді. Есімінің бас қаламен байланысатынына кеудесін мақтаныш сезімі кернеп, атын сұрағандарға «Астана» деп күлімдей жауап беретін.

Астананың әнге деген талабын, өнерге деген құштарлығын байқаған ата-анасы 10 жасында Шымкенттегі Жамал Омарова атындағы №1 балалар саз мектебіне жетелеп алып барады. Фортепиано мен вокальдан дәріс алған ол мектеп қабырғасында оқып жүргенде-ақ Греция, Түркия елінде өткен халықаралық ән байқауларында топ жарып, еліміздің атын шығарады. Бірақ 11-сыныпты аяқтағаннан кейін «біз сенің өнер жолың таңдауына қарсы емеспіз. Бірақ ер жігіттің нақты бір мамандығы болуы керек» деген ата-анасының ақылына құлақ асып, М. Әуезов атындағы ОҚМУ-дың «Құрылыс материалдары технологиясы» мамандығына құжат тапсырады. Өзге салада білім алып жүрсе де, ән әлемінен алшақтай қоймаған ол, «X Factor Қазақстан» тележобасында бақ сынауға бел буады.

– 2014 жылы осы жобаның тікелей эфирге іріктеу кезеңінде сүріндім. Бірақ жігерім мұқалмады. Бір жыл бойы қайта дайындалып, жеңімпаз болуға іштей өз-өзіме серт бердім. Осылайша былтырғы тележобада талай дарынды жастың арасынан суырылып шығып, қызылордалық Ару Әуезова екеуміз финалға шықтық. Ол жүрек толқытар сәт еді. Ән әлемімде бағым жанған күн. Сол кезде белгілі әнші Нағима Есқалиева мен тәлімгерім Нұрберген Махамбетов әрқашан атыма затым сай болу керектігін, ерекше есімімнің екі есе жауапкершілік жүктейтінін айтты. Мен әрқашан өзі есіміме құрметпен қарап, сенім үдесінен шығуға тырысамын, – дейді ол.
6 шілде – Елорда күніне орай ұйымдастырушылардан арнайы шақырту алған ол «Астана» атты жаңа ән жаздырып, бас қалаға жол тартты. Өмірінде бірінші рет табан тіремек. Бұрын тек теледидар мен фотосуреттен көріп жүрген еліміздің жүрегі – Астана қаласы өзгеше әсер қалдырса керек, бізбен бөліскенше асықты.

– Қазақстанның өзге аймақтарында, шетелде болдым. Бірақ Астанаға жол түспепті. Алғаш рет келуім. Жаңарған, жас қаланың кейпін көріп, көңілім толды. Бір-біріне еш ұқсамайтын зәулім ғимараттар, мәдени орындар, ерке Есіл, бәрі ұмытылмастай қуаныш сыйлады. Бұл біздің Тәуелсіздігіміздің жемісі, – дейді жас әнші.
Астана еліміздің бас қаласында армандардың орындалатынына сенеді. Өнер жолында атын қалыптастыру үшін аянбай тер төгу қажеттігін де ұғынады. Талапты, талантты жігітке біз де сәттілік серік болсын деп тілейміз.

Құммен сурет салу өнері ХХ ғасырдың 70 жылдары АҚШ-та бастау алғанымен, біздің елімізге келгеніне көп бола қойған жоқ. Әйнек бетіне құммен түрлі бейнелерді түсіріп, жаңаша өнерді меңгеруге ұмытылып жүрген жастар Шымкентте де бар. Солардың бірі – Мақсат Қосылханов. Ол балалар көркемсурет мектебінде оқушыларға бейнелеу өнерінен дәріс береді. Кейіпкеріміз әріптесі Фархад Достаев екеуі ғаламтордан көргеннен кейін осы өнерге қызығушылықтары артып, іздене бастайды. Тіпті құммен сурет салуға арналған тақтаны да өз қолдарымен жасап шыққан.

– Шыны керек, құрал-жабдықтарын шетелден арнайы алдыртуға қалта көтермейді ғой. Біз оның жолын іздеп, түрлі интернет сайттарды ақтарып, соңында өзіміз қолымыздан жасап шығуды жөн көрдік. Кәдімгі үй құрылысына қажетті материалдардан жасалды. Тақтасын жасауға бар-жоғы 25-30 мың теңге көлемінде ғана шығындалдық, – дейді Мақсат.
Құрал-жабдықтары дайын болғаннан кейін шыны әйнектің бетіне айнытпай сурет салуды меңгереді. Ә. Қастеев атындағы көркемсурет колледжін, кейіннен М. Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінің «Бейнелеу өнері және сызу» мамандығын тәмамдап, оқушыларға сурет салудың қыр-сырын үйретіп жүрген жас ұстазға аса қиын соқпайды.
– Осы өнерді игерем деушілерге ең алдымен шеберлік пен шыдамдылық қажет. Тек әйнек бетіне бейнелерді түсіріп қана қоймай, құмды сезіне білу қабілеті талап етіледі. Негізі өзінің арнайы құмын шетелден алдыртуы керек. Ал біз өзіміздің құмды елеп, жуып, тазалап, кептіріп, пайдаға асырып жүрміз. Бейненің таза әрі дәл шығуы құмға тікелей байланысты, – дейді жас ұстаз.

Бұл өнердің негізін Кэролайн есімді канадалық суретші қалапты. Ол өзен жағасында құмды иіре отырып сурет салады. Сосын астына әйнектен арнайы тақта жасап, түрлі-түсті жарық береді. Осылайша, 1969 жылы алғаш рет «Петя мен көк бөрі» деген кейіпкерлері құмнан салынған мультфильм түсіреді. Еңбегінің бағаланбағанына қарамастан жас суретші алған бетінен қайтпай, төрт-бес жылдан кейін екінші рет «Үйрекке үйленген үкі» атты мультфильм жасайды. Бұл туындысы оның атын әлемге танытады. Жаңалықты америкалық
Ференц Цако есімді суретші естіп, ары қарай жетілдіріп, халықтың көз алдына сурет арқылы кино түсіреді. Шебер суретшінің бірнеше кинолары Канн кинофестивалінде жүлде алады. Әзірге оның ерлігін қайталаған суретші жоқ. Мұндай нәтижеге қол жеткізу үшін еңбек пен ізденісті ұштастыру керек екенін Мақсат жақсы біледі.
– Құммен сурет салудың ұшан-теңіз пайдасы бар. Адамды жақсы нәрсені ойлауға, уақытты бағалауға үйретіп, есте сақтау қабілетін дамытады. Дәрігерлер сал ауруымен ауыратын балаларға құммен сурет салуға кеңес береді. Өйткені, саусаққа тиген құм түйіршіктері бойдағы ұйықтап жатқан қантамырларын іске қосады екен. Жүйке жүйесін тыныштандырып, балаға сенімділік сыйлайды, – дейді Мақсат.

Санаулы минуттың ішінде көз ілеспес жылдамдықпен, құммен қайталанбас туындылар жасайтын Мақсат қаладағы аула клубтарының да шәкірттерін осы өнерге баулып жүр. Олар қалалық, облыстық іс-шараларда өнер көрсетіп, көпшіліктің ықыласына бөленуде.
Ендігі мақсаты – ел Тәуелсіздігінің 25 жылдығына арнап, маңызды деген оқиғаларды құммен өрнектеп, бейнебаян түсіру. Осылайша, ең қастерлі мерекеге тарту-сый жасамақ.

Дәурен Серғазин – Астана Жастар театрының актері. 2002-2006 жылдары Т.Жүргенов атындағы Қазақ Ұлттық Өнер академиясының Н.Жақыпбай шеберханасында «драма және кино актері» мамандығында білім алған. Өнерсүйер қауымға театрдағы рөлдерінен бөлек, «Алдар көсе», «Жаужүрек мың бала», «Ауыл сақшысы», «Қарашаңырақ» кинофильмдері арқылы да жақсы таныс. Жуырда Дәуренмен сұхбаттасудың сәті түскен еді.

– Өнерге, театрға не үшін келдіңіз?

– Ауылда өстім. Қойылым көрмегенбіз. Театрдың не екенін де білмейміз. Жоғары сыныпта киноға түссем, туған-туыстарым мені теледидардан тамашаласа деген арман пайда болды. Сол арманның жетегімен Т. Жүргенов атындағы Өнер академиясына құжат тапсырдым. Ұстазымыз Нұрқанат Жақыпбайдың шеберханасына түстім. Сондай-ақ, Мұрат Әбзелбаев, Тасболат Омарұлы, Райхан Айтқожанова, Жұмат Жабағин, Айжан Жамшитова сынды мықты оқытушылардан дәріс алдық. Бірте-бірте театрға ғашық бола бастадым. Ауырдым десем де болады. Студенттік кезде Мұхтар Әуезов, Ғабит Мүсірепов театрынан шықпайтынбыз. Қазір өмірімді театрсыз елестете алмаймын.

– Академияны бітіргеннен кейін курстастарыңызбен бөлініп кетпей театр аштыңыздар. Бұл сіздердің ұйымшылдықтарыңыздан ба, әлде ұстаздарыңыз мықты болды ма?

– Бәрі ұстазға байланысты. Үйдің іргетасы мықты қаланса ғана түзу шығады ғой. Нұрқанат аға шеберханасына қабылдағаннан кейін бар уақытын бізге сарп етті. Оның үстіне біздің курсқа мықты, жанып тұрған қыз-жігіттер жиналды. Бір-бірімізді жақсы түсіндік, бір-бірімізге ұқсамадық. «Бәріміз жан-жаққа тарыдай шашырап кетпей, бір театрда қызмет етсек» деген ниет, арман болды. Осылайша, арманымыз шындыққа айналып, бүгінде бәріміз бір театрда тер төгіп келеміз. Қанша қиындық көрсек те мойымадық. Жалақы аз деп ауыртпалықтан қашпадық. Аллаға шүкір, барлық қиындықты бірте-бірте еңсерудеміз. Қазір біздің ұжымда төрт буын қызмет етеді. Бәрі де Нұрқанат ағайдан тәлім-тәрбие алғандар. Ең алғашқы буын біз болсақ, төртінші буын биыл академияны тәмамдайтын түлектер.

– Актерлардың арасында көшбасшы бар ма?

– Студент кезімнен Нұрқанат ағайдың қасында көмекшімін. Сондықтан ағаймыз басқа жаққа кеткенде сахнадағы дайындықта мен көшбасшымын. Ал спорттық шараларда басқа біреу көшбасшы. Мерекелік іс-шараларда бас қосатын кезде басқаның айтқанына құлақ түреміз. Осылайша бір-бірімізді алмастырып, толықтырып отырамыз. Мейірім, жылылық көп болғаннан шығар, ұрыс-керіс, талас-тартыс, ауыр нәрсе айтып, бір-біріміздің көңілімізге қаяу салу деген нәрсе бізде болмайды.

– Кей қойылымдарда цирктің әртістері жасайтын трюктерді көрдік. Мұны арнайы мамандар жасай ма? Әлде бұл театрдың әртістерінің де қолынан келетін өнер ме?

– Қазір көрермендерді таңғалдыру қиын. Өйткені әлем көрерменнің қолында. Кез келген ақпаратты ғаламтордан оңай табады. Бізде цирк мамандары жоқ. Қиын трюктердің бәрін жасайтын өзіміздің әртістер. Залға жиналамыз да ойға сыйымсыз нәрселер жасауға тырысамыз. Билеттің ақшасын, көрерменнің уақытын ақтауымыз керек. Күнделікті таңертең би сабағы жүреді. Сенесіз бе, отызға келгенімде артқа қарай сальто жасауды меңгердім. Ешкім үйреткен жоқ. Өзіңнен кейінгі жас буынға қарап, жаңа дүниелерді жасауға тырысады екенсің. Олар білмеген нәрсені сен көрсетесің. Актерлік шеберліктен бөлек, ішкі жан-дүниеге, пластикаға, әнге көп мән береміз.

– Жалпы, қазақ театрында қандай күрмеуі қиын мәселелер бар, сізді не мазалайды?

– Бізде шетелге гастрольдік сапарға шығу, фестивальдерге қатысу өте аз. Былайша айтқанда, өз қойылымдарымызды өзіміз көріп, өзіміздің қазанда ғана қайнап жатырмыз. Шетелдің театрларын аз көреміз. Олар келсе Алматы мен Астанаға ғана келеді. Басқа дамыған театрды көрмегеннен кейін өзің де қай жаққа өсеріңді, талпынарыңды білмейсің. Сосын бізде жас режиссерлерді оқыту аз. Актер шеберлігінен берген ұстаз ертең саған режиссерліктен де дәріс беруі мүмкін. Өзіміздің академияның магистратурасына тапсырып түсе алмадым. Мен сияқты талапты жас режиссерлар, актерлар өте көп. Оларды екі-үш жылға шетелге оқуға жіберу керек. Өкінішке қарай, ақсақалдарымыз, өнер майталмандары өмірден озып жатыр. Олардың орнын оқымаған, білімсіз жастар баспас үшін шетелде оқытуға, тәжірибе алмасуға жоғарғы жақ көңіл бөлу керек.
Содан кейін адам бір жерде жұмыс істеген соң өзінің жанұясын асырай алатындай жалақы алу керек. Мысалы, біз күні-түні театрдамыз. Айына 20 қойылым қоямыз. Ал бірақ алып жатқан жалақымыз тиын-тебен ғана. Көп актерлар отбасын асыру үшін тойға шығады, басқа жұмыстармен айналысады. Осылайша, театрға көңіл аз бөлініп, образды жоғары деңгейде алып шыға алмай қалуы мүмкін. Сондықтан әлеуметтік жағынан көптеп көңіл бөлінсе екен.

– Режиссер ретінде бақ сынап жүргеніңізді білеміз. Сіздің қойған қойылымдарыңызды көрермен қалай қабылдады? Алдағы уақытта сізден тағы қандай туындылар күтеміз?

М.Левидің «Жер мен көктің арасы» (ауд. М.Матамова), сосын Қанат Жүнісовтың «Алғашқы махаббатын» сахналадым. Біріншісін жылы қабылдағанымен, «Алғашқы махаббатқа» сын айтқандар көп болды. Біз бұл қойылымды нәбары 25 күнде дайындап шығардық. Және бұл фестивальге қатысуға арналмаған. Қойылымды көрген адам қайта айналып келмейтін оқушы кезіне, балалық шағына саяхат жасап, сағынышпен еске алары анық. Режиссер болғаныммен барлық дүние менікі деп айта алмаймын. Көп образды ақылдасып отырып шығарамыз. «Өмірде осындай кісілер бар, образды осылардан алсақ қайтеді» деп бірге талқылап, шешеміз. «Мен режиссермін, менің айтқанымды істейсіңдер» деген қатып қалған қағида жоқ. Әр актер рөлінің режиссері. Мен тек соларды біріктіріп, керек жерін алып қалып, керек емес жерін қысқартып отырамын. Менің көргенім, үйренгенім, оқығаным бәрі Нұрқанат ағайдың мектебі. Басқа ешқандай жерден режиссураны оқыған емеспін. Студент кезден сол кісінің қол астында үйреніп келе жатырмын. Менің мақсатым – сол кісінің ұстанған бағытын ары қарай жалғастыру. Алдағы уақытта Мұхтар Әуезовтың «Қаракөзін» әлі ешкім қоя алмаған тұрғыда қойғым келеді. Бірақ оған әлі дайын емеспін. Қашан келетінім де белгісіз. Маған қойылым қою – өте үлкен қорқыныш. Сол қорқынышты әрең жеңіп барып қоямын.

– Егер сізді Шымкенттің театрына жұмысқа шақырса, келер ме едіңіз?

– Әрине, халықтың адамы болғаннан кейін бізге барлық өңірдің халқы, Қазақстанның кез келген жері ыстық, жылы, жақын. Оңтүстікке екінші рет ат басын бұруым. Алғаш осыдан сегіз жыл бұрын, театр ашылғанда келген болатынбыз. Бұл жақтағы театрда достарымыз бар. Мұнда өнер академиясын бітірген қыз-жігіттер жұмыс істейді. Үнемі фестивальдерде, іссапарларда арқа-жарқа боп кездесіп, бас қосып тұрамыз. О баста театр ашқанда өз театрымызды алға шығарайық деген мақсат тұрды. Әлі де сол мақсат жолында еңбектеніп жатырмыз. Жас актерларды тәрбиелеудеміз. Бұл менің азаматтық парызым. Жастар театрына жаныммен берілгем. Өз баламдай қараймын. Әзір бұл театрдан кететін ойым жоқ. Ал егер екі театрдың әртістері бір-бірімен, тәжірибе алмасу мақсатында шығармашылық байланыс орнатуға шақырса, қуанамын. Бірақ біздің театрлар әлі ол деңгейге жете алған жоқ.

– Сынға қаншалықты мән бересіз?

– Актерлік шеберлігіме байланысты әлі көп сын ести қойған жоқпын. Ал режиссерлікке аяқ басқаннан кейін сынның астында қалдым. Біреу жаны ашып айтады. Біреу жақсы болсын деп айтады. Қатты сынап, көңілге тигендер де болды. Ол да дұрыс. Кейде айналаңдағылар мақтап, дандайсып кеткенде, «аспаннан жерге түсіп», сырт көзбен қарайсың. Нұрқанат ағайдың мектебінен шыққаннан кейін сынды өте жақсы қабылдаймыз. Студент кезден бері біздің әрбір жетістігімізге, кемшілігімізге куә. Кейде қатты айтып, жер етеді, кейде мақтап, аспандатып жібереді. Қыр-сырынан әбден өткенбіз. Сынның аты сын. Керегін саралап, екшеп аламыз.

– Әр қойылымды қойған сайын бір образдан шығу қанша уақытыңызды алады?

– Қазір заман талабы басқа. Уақыт өте тығыз. Ән айтып, би билеп, сұхбат беріп, комедия, трагедия жанрында ойнап, көрермендермен бірге суретке түсіп, бәріне үлгеріп, бір сөзбен айтқанда әмбебап болуың керек. Сондықтан «бес минуттың ішінде образға кір, бес минуттан кейін образдан шық» деп өзімді дайындаймын. Біздің мамандығымыз да сол, рөлді шынайы ойнау, көрермен сенетіндей етіп алып шығу. Ал театрдан тыс басқа адамға айналасың. Мен өз-өзімді сырттай көп бақылаймын, көп сөйлесемін, көп зерттеймін. Шығармашылығымды, осал жерімді жақсы білемін. Сондықтан кез келген жерде тоқтап, дайын болуға өзімді дағдыландырамын.

– Сіз үшін театр мен кинода ойнаудың қызығы мен махаббаты неде?

– Театрға көбірек күш-қуатыңды сарп етесің. Көбірек уақыт бөлесің. Бір қойылымды бес жүз адам көрсе де жылылық сыйлайды. Көрерменмен тікелей байланыс орнайды. Олар қошемет, қол шапалағы арқылы энергия береді. Ал киноға түскенде ондай қошеметті, ләззатты сезінбейсің. Түсесің де кетесің. Бірақ таспада, тарихта қаласың. Бір көргенде миллиондаған адам көреді.

– Көрермен көңілінен шыққан «Қарашаңырақ» сериалында кіші ұлы Мәдидің рөлін сомдадыңыз. Бұл рөл сізге не берді?

– Шыны керек, қиын рөл болды. Отбасы болғаннан кейін ыдыс-аяқ сылдырламай тұрмайды ғой. Кинодағы дүниелердің бәрі өмірде бар, кейде бастан өтетін жағдайлар ғой. «Қарашаңыраққа» актерлар бекітілгеннен кейін қоғамда қатып қалған қасаң қағидаларды, пікірлерді өзгертейік деген ой болды. Барынша көрерменге, өмірге жақындатуға тырыстық. Телеарнадан берілгеннен кейін көпшілік жылы қабылдады. Театрға келмейтін өзге аймақтағы, ауыл-ауылдағы көрермен бізді осы образ арқылы таныды. Пендешіліктен биік тұруды тағы да еске салды. Әрбір актер театр мен киноны қатар алып жүруі тиіс деп ойлаймын. Осы екі салада көрерменнің ыстық ықыласына бөленсек, қанеки?!

– Әңгімеңізге рахмет!

Сұхбаттасқан
Әйгерім БЕГІМБЕТ

Шымкенттегі «Тұрлан экспедициясы» шағынауданында ерекше этномузей бар. Ерекше дейтініміз, бұл музейдің әр кірпішін Кендебай Қарабдаловтың өзі қалаған. Сыртқы көрінісі қазақтың қоржын тамы секілді салынып, жауын-шашыннан мүжілгендей әсер қалдырады. Ескі заманның естеліктерінен сыр шертіп тұрғандай. Біз барғанда Кендебай аға інісінің ұлы Жанболатпен саз балшықтан түрлі құмыралар мен бұйымдар жасап жатыр екен.

– Мен 1976 жылдары Шымкент педагогикалық институының көркемсурет кафедрасында білім алдым. Еуропаның, бүкіл әлемнің мәдениетін оқытты. Өкініштісі сол, қазақ мәдениеті туралы айтылмайтын, жабық тақырып болатын. Бізді мәдениеті жоқ, көшпенді, жабайы халық деп санайтындары намысыма тиетін, – деп бастады әңгімесін Кендебай аға. – Сосын мен осы мәселені көтеріп, өнертанушы оқытушыларға жиі сұрақ қоятынмын. Ал олар болса, «КСРО-ның білім бағдарламасында жоқ, сондықтан біз айта алмаймыз» деген жауаптарынан танбайтын. «Отырарда туып, оның тарихын жеткізе алмасам, мен кіммін? Тамыры үзілген ағашпын» дедім де, Отырардың көркем графика, құмыра жасау өнерінің технологиясын анықтау үшін ізденіп, ғылыми жұмыс жазамын деп шештім. Ескі қаланың орнын қазып жатқан археологтармен сөйлестім. Кемел Ақышев, Карл Байпақовпен ақылдасып, біраз еңбектер жаздым, суретін салдым
Кендебай Қарабдалов оқу бітіріп, қолына диплом алған соң өзгелер секілді Шымкентте қалмай, көне Отырарды зерттеуге кіріседі. Құмыра жасаушыларды іздестіреді. 1982 жылы археологтар Отырардың оңтүстік-шығыс жақ бетінен құмырашылардың ауылын табады. Жапониядан ғалымдар келеді. Кендебай аға да араларында жүріп, жартысы қираған ұстахананың орны мен аспаптарын ақ қағаз бетіне түсіреді. Үйіне келіп табылған аспаптарға қарап, саз балшықтан, ағаштан, сүйектен қолдан аспап жасайды. Құмыра күйдіретін ошақ салады. Ол ошаққа сегіз сағат от жағып, қыс бойы жағатын отынды бір күнде тауысып тастаған күндері де болыпты. Сонымен он жыл дегенде қателіктерінен сабақ ала жүріп, құмыра жасауды шебер меңгереді. Ұл-қызын осы өнерге баулиды.
1996 жылы Шымкентке көшіп келіп, жеті жыл өткеннен соң, ашық аспан астында қазақ құмырашысының музейі бой көтереді. 2004 жылдан бастап, музейге келген қонақтарға саздан құмыра жасауды үйретіп, қазақ өнерін насихаттап жүр. Бұл этномузей туралы «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша «Республика мәртебесi» атты деректi фильм түсiрiлген. Ол хабар бүкiл әлемге үш тiлде таратылған. Сол себепті болар, ғаламтор арқылы этномузей жайлы деректерге қанығып, АҚШ, Франция, Жапония, Болгария т.б. әлемнің әр елінен іздеп келетіндер бар.

Аманатқа қиянат жасамаған

Мұражайдың ішін асықпай аралап, көп сырға қанық болған соң, жерасты музейінің ішін көруге құмарттық. Ауланың ортасында орын тепкен күмбездің есігінен еніп, баспалдақтармен жер астына аяңдадық. Жерасты музейінің тереңдігі 7 метр, ал ені 4,5 метр екен.
– 2006 жылы жер астында орналасқан ғимараттарды түсімде көрдім. Одан кейін қолыма күрек алып, қазуға кірістім. Тоғыз айда қазып біттім. Алладан «бір құмырсқаның илеуін бұздыра көрмеші» деп тілегем. Таңғаларлығы сол, бөтен нәрсе шықпады. Ата-бабамыздың саздан бұйымдар, музыкалық аспаптар жасау дәстүрін жалғастыруды өзіме аманат ретінде қабылдасам, оны адамдарды өздерінің ар алдындағы тазалығын сақтауға, кісілік қасиеттерінен айырылмауға тәрбие беру орны деп санадым. Жерасты музейін бір көріп шығу арқылы Жаратушы мен Жер-ананың киелілігіне бас иеріңіз сөзсіз, – дейді Кендебай аға.
Музейдің іші төрт бөлмеден тұрады екен. Алғашқы бас сұққанымыз «қыш кітаптар» бөлмесі. Бұл бөлмеде салынған пештің қабырғасы 2000-3000 градуста еріген. Яғни, жер астында салынған осындай пештер домна пешінің қызметін атқара алады. Пештен шыққан жалын мұржа арқылы келесі бөлменің еденін жылытады. Бөлме ішіндегі ауа температурасы +35 градустан аспайтынға ұқсайды. Ал от жағылмаса да қыстың аязды күндері қалыпты 2 градус жылылықты ұстап тұрады екен. Мұнда бұл бөлмеден бөлек, «Рухани тазару немесе махаббат жазығы», яки Алланың адамдарға шексіз сүйіспеншілігін сезіну бөлмесі, ағартушылық бөлме деген бөліктері бар.

Әлемге танылған он ойықты сазсырнай

Кендебай ағаны 1986 жылы он ойықты етіп жасаған сазсырнайы бүкіл әлемге танытты. Қалай дейсіз ғой? Этнограф Асантай Әлiмовтың Отырартөбеден тауып алған, үрмелi музыкалық аспапқа жататын екi тесiктi сазсырнайын көріп, Кендебай ағай Х ғасырға жататын музыкалық аспапты жетiлдiрудi ойлайды. Халықтық музыка аспаптарын зерттеушi Болат Сарыбаевтың жасаған алты ойықты сазсырнайымен таныс болып, оны он ойықты етіп жасауға бел буады. Оған «Отырар уiлдегi» деген ат береді. Қазақтың біртуар перзенттерi Өзбекәлi Жәнiбеков пен Нұрғиса Тiлендиев тұсауын кескен сазсырнай 1988 жылы Мәскеуде өткен бiрiншi дүниежүзiлiк халықаралық фольклор фестивалінде бас жүлденi жеңiп алды. Бұл фестивальге 155 елден 255 ұлт пен ұлыс қатысқан болатын. Сондай-ақ, сол жылы әлемдiк көрмеде «Отырар уілдегі» ЮНЕСКО-ның бас жүлдесiне ие болады.
– Сол фестиваль мен көрмеде көрермендерге сазсырнайда қазақ әуендерiн орындап бердiм. Өзге ұлттың саздарын салдым. Мәскеуге арнайы құралдарымды ала барған болатынмын. Көне музыкалық аспаптың қалай жасалатынын көзбе-көз жасап көрсеттiм. Үніне елтіп, осы аспапты тартуға құмартқандар көп болды. Кейін он ойықты сазсырнайдың үлкейтiлген үлгiсi Шымкенттiң орталық көшелерiнде орнатылды, – дейді өткен күнді сағынышпен еске алған Кендебай аға.
Бұдан бөлек арнайы музыкалық білім алмаса да, қобыз, домбыра, шаңқобыз, баян сынды он бес түрлі аспапта еркін ойнап, ол аспаптарды ағаштан жонып, өзі жасай береді.

«Әке көрген оқ жонар»

Кендебай аға «қолөнерге ептiлiгiм нағашы атам Халық Сержановтан дарыған» деп топшылайды. Ол темiрден, ағаштан, мал мүйiзiнен түйiн түйген танымал ұста болған екен.
Бұл күнде Кендебай ағаның өнерін ұл-қызы жалғастыруда. Үлкен ұлы Ерболат Астанадағы Бейбітшілік және келісім сарайында осы өнерді дәріптесе, ал Шынболат Шымкенттегі физика-математика бағытындағы Назарбаев зияткерлік мектебінде қазақтың дәстүрлі өнерінен дәріс береді. Қызы Гүлназ басқа мамандықты игеріп шықса да, құмыра жасаудың шебері. Атадан мирас болып қалған төл өнерімізді келер ұрпаққа жеткізу басты парызымыз деп біледі олар.
– Мәскеудiң, Санкт-Петербург пен Алматының iрi кiтапханаларында, музейлерінде көз майымды тауысып, талай құжат ақтардым. Бірақ саздан бұйым жасау өнерi қазақтың төл кәсiбi деген деректi кездестірмедім. Бұл әдейi қолдан ұйымдастырған қиянат деп білдім де, көне Отырар, Сауран қалаларының қирандысынан табылған үлгiлер бойынша қазақтың ата кәсібі болғанын дәлелдеп шықтым. 2005 жылы әдiлет органына тiркетiп, авторлық куәлiк алдым қолыма, – дейді құмыра жасау шебері.
Өз қаражатына этномузей ашып, ұлттық өнерді жандандыруға үлес қосып жүрген Кендебай аға бұл күнде «Экспо-2017» көрмесіне қызу дайындыққа кіріскен. Өзгелер секілді айқайлап, дабыраламай-ақ талай істі атқарып жүрген сан қырлы шеберге амандық, сәттілік тілейміз.