(Жалғасы. Басы газеттің №26-шы санында)
Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев өзінің «Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік» атты Жолдауында еліміздің аграрлық секторы экономиканың жаңа драйвері болуы тиіс деп атап өтті. Бұл ретте ауыл шаруашылығын дамыту, оның ресурстарын, бірінші кезекте жерді, материалдық мүмкіндіктерді, өндірістік қорларды, қажетті ұйымдастырушылық іс-шаралар жүргізу кезінде еңбек ресурстарын дұрыс пайдалануға үлкен үміт жүктеледі.
Кооперация жолында
Қаланың ғалым-практиктерінің ауылшаруашылығы жануарлары мүмкіндігін гендік тұрғыдан зерттеулерін қолдану жөніндегі ұсыныстары қызықты болды («Ғылым, білім және бизнесті дамыту орталығы» ЖШС). Бұл мәселені шешу ең алдымен, генетикалық популяцияның жаңа әдістерін қолдана отырып, жануарлардың генетикалық ресурстарын пайдалану есебінен қарастырылуда.
Ұсынылған технологияның мәні – молекулалық-генетикалық селекция жүргізу үшін ДНК-технологияларын пайдалана отырып, ІҚМ-ң (ірі қара мал) болашақ тұқымдары бойынша генетикалық маркерлер құру болып табылады.
2017 жылдың қаңтарынан бастап ОҚО-да еттің тығыздығын, сүттің ірімшікке жарамдылығын, сүйек негізі және соматотропты гормоны арқылы ІҚМ-ң генотиптерін анықтау бойынша зерттеу жұмыстары жүргізілуде.
Қазіргі уақытта шағын және орта шаруа қожалықтарының мұндай зерттеулер жүргізу мүмкіндіктері жоқ және осының салдарынан ірі қара малдың сапасын және сандық көрсеткіштерін арттыра алмай отыр. Бұл проблеманы заманауи, қымбат жабдықтармен және білікті мамандармен жарақтанған генетикалық селекция ғылыми зертханасымен ынтымақтастық жағдайда олардың базасында ірі ауылшаруашылығы кооперативтерін құру негізінде шешуге болады.
Осындай процесстерді талқылау барысында біздер, кооперативтерді құруға мүдделі адамдарды анықтадық. Кооперация құруға ниет білдірген азаматтарды қалалық әкімдігіне шақырып, олармен кеңесу жұмыстарын жүргіздік. Осы бағытта тәжірибелі кооператив төрағаларының қатысуымен мастер-кластар ұйымдастырылды. Олар осы бағыттағы тәлімді тәжірибелерімен бөлісіп, кооперация құрудың жақсы да, қиын да тұстары туралы әңгімеледі. «Ауыл шаруашылығы кооперативтері туралы» Заң ауыл шаруашылығы кооперативтеріне коммерциялық ұйым болуға мүмкіндік жасайды. Демек бұл оларға кооперативтің таза табысын оның мүшелерімен өндірістік және басқа шарушылық қызметінде теңдей бөлісуге құқық береді. Ауыл шаруашылығы кооперативтеріне арнайы салық тәртібі енгізілді. Ол бойынша бірқатар салық төлемдерін 70 пайызға төмендеткен ерекше тәртіптер бар, ауыл шаруашылығы кооперативтерінің қызмет саласы мен отбасы мүшелерінің құрамы кеңейтілген.
Ізденіс барысында біз жұмысшы тобын құрып, болашақ төрағалармен бірлесіп нақты шаруашылықтар бойынша кооперативтер құру жөнінде концепция жасадық. Кейін олар қалалық әкімдікте бұл тұжырымдамаларды қаржы институттарының өкілдерінің қатысуымен қорғап шықты.
Расын айтсақ, ол кезде бұл жобының қаржы ресурстары, қанша қаражат бөлінетіні, субсидия, несие алу кезінде кооперативтерге жеңілдіктердің болуы, лизинг мүмкіндіктері және тағы басқа мәселелерді анық емес болатын. Материалдық-қаржылық ынталандыру механизмі де дайын болмаған.
Дегенмен, жобалар тіркеліп, кооператив мүшелерін тарту бойынша жұмыстар басталып кеткен болатын. Бұл ретте біз, егер осы кооперативтерге жеке қосалқы шаруашылықтар кірген жағдайда ғана Шымкент қаласының өзінің аграрлық болашағы болатынын жақсы түсіндік.
Бұл кезеңде жобаның даму Тұжырымдамасына қол қойылып, содан кейін Шымкент қаласын жерді аймақтарға бөлу жөніндегі ұсыныстар әзірленді.
Мәселен, кооператив мүшелері ауылшаруашылық кооперативіне, соның ішінде қызмет көрсететін (өткізу, қайта өңдеу, жабдықтау және т. б.) кірген жағдайда, өздерінің заңды және экономикалық дербестігін, яғни жердің, ауылшаруашылығы техникасының және т. б. меншік иелері болып қала береді. Бұл ретте ауылшаруашылығы тауарын өндірушілерінің өнімдерін кепілді түрде тұрақты өткізіп отыру факторы сатылған (өңдеу зауытына немесе нарыққа делдалсыз өткізу). Ішкі тарифтерді пайдалану кезінде шикізатты жеткізу, тасымалдау шығындары айтарлықтай қысқарып келген. Әсіресе, кооператив құрылтайшыларының жалпы жиналысында шешімдерді талқылау және қабылдау кезінде дауыс беру құқығы, сондай-ақ кооператив мамандарынан ақпараттық-консультациялық көмек алу мүмкіндігі.
Біз бастапқыда-ақ кооператив қызметтерінің түрлерін анықтап алғанбыз. Олар мыналарға бөлінеді:
– өндірістік – өндіру, ауылшаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу, сондай-ақ жерді бірлесіп өңдеу, ауылшаруашылығы техникасын пайдалану;
– өткізуші – кооператив мүшелерінің өнімдерін дайындау, сақтау және өткізу, сонымен қатар, жинау, сақтау, сұрыптау, кептіру және шикізатты жас немесе қайта өңделген күйде көтерме немесе бөлшек саудада сату және тасымалдау;
– қайта өңдеу – ауылшаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу және жеке сауда желісін құру мүмкіндігімен оны көтерме немесе бөлшек саудада сату;
– жабдықтау – кооператив мүшелерін техникамен, жанар-жағар маймен, тұқыммен, тыңайтқыштармен, улы химикаттармен, жемшөппен, қосалқы бөлшектермен, құрылыс және т. б. қамтамасыз ету;
– сервистік – өздерінің мүшелерін агрохимиялық қызметпен, сумен қамтамасыз ету, электрмен жабдықтау, техникасын жөндеу, телефондандыру, асыл тұқымды және селекциялық және т. б. қызметтермен қамтамасыз ету бойынша қызмет көрсету.
Сонымен қатар, ауылшаруашылық өндірісінің қызмет көрсетуші кооперативтен айрықша ерекшеліктері анықталды.
Мақсаттары материалдық-техникалық базасының ресурстарын бірлесе өндіру болып табылатын ауылшаруашылық өндірістік кооперативтерінің құрылтайшылары – ауылшаруашылығы тауарын өндірушілер берген ауылшаруашылық кооперативі ретінде пай жарнасының өз мүлкін, жер, а/ш техникасын, ғимараты және басқа.
Сонымен қатар, ауылшаруашылық өндірістік кооператив құрылтайшылары – бұл мақсаттары материалдық-техникалық базасының ресурстарын бірлесе өндіру болып табылатын ауылшаруашылық кооперативтеріне – жер, а/ш техникасын, ғимарат және басқа да өз мүлктерін пай жарнасы ретінде берген ауылшаруашылығы тауарын өндірушілер.
Қызмет көрсетуші кооперативтердің құрылтайшылары – ауылшаруашылығы тауарларын өндірушілер – өздерінің заңды және шаруашылық мәртебесін сақтайды, яғни өздерінің жерлері, а/ш техникаларын және басқа да мүліктерін біріктірмейді. Негізгі мақсат – олармен бірге бірлесіп құрылған кооперация нысанын (мал сою цехы, сүт қабылдау пункті, ТСМ) пайдалану.
Бұл ретте кооператив мүліктерін қалыптастырудың нақты көздері айқындалған. Олар өз (пай жарналары, субсидиялар, ерікті, біржолғы жарналар мен жәрдем жинау, тауарды сатудан және көрсетілген қызметтерден түскен түсім, дивидендтер), сондай-ақ қарыз қаражаты (несиелер) болып табылады. Бұл ретте, мүліктік құрамға жылжымалы және жылжымайтын құралдар, ақша, бағалы қағаздар, сондай-ақ заңнамамен тиым салынбаған басқа да нысандар кіруі мүмкін.
Кооператив пайдасын бөлудің негізгі қағидалары нақтыланды. Ең алдымен олар мерзімі өткен борыштарды өтеуге, резервтік және, мүмкін, пайлық қорларды, мүшелердің қосымша пайлық жарналарын және кооперативтің қауымдасқан мүшелерінің пайлық жарналары, дивидендтер және кооперативтік төлемдер төлеуге бағытталуы тиіс.
Заңды тұлғалар мен ауылдық өндірістік кооперативтерді мемлекеттік тіркеу (қайта ұйымдастыру) үшін құжаттар тізімі мен тәртібі нақтыланды.
Бұл, ең алдымен, заңды тұлғаның мемлекеттік (есептік) тіркеуі туралы өтініші, құрылтайшылар тізімі (жеке куәлігінің деректері, үлесі, пай), бюджетке төленгенін растайтын түбіртек немесе құжат. Сонымен қатар, ауылдық өндірістік кооперативтер болып қайта құрылған заңды тұлғалардың құжаттар тізбесі нақтыланды. Бұл заңды тұлғаның мемлекеттік (есептік) тіркеу туралы өтініші, кооператив мүшелерін ауылдық өндірістік кооператив (АӨК) қылып қайта құру туралы жалпы жиналыстың шешімі, өткізу актісі, заңды тұлғаны қайта құру туралы кредиторлардың жазбаша хабардар етілгенін растайтын құжат, бюджетке төленгенін растайтын түбіртек.
Ол кезде бұл жобының қаржы ресурстары, қанша қаражат бөлінетіні, субсидия, несие алу кезінде кооперативтерге жеңілдіктердің болуы, лизинг мүмкіндіктері және тағы басқа мәселелерді анықталмаған болатын. Ауылдық копператив шаруашылығында әлі де материалдық-қаржылық ынталандыру механизімі дайын болмаған. Дегенмен, жобалар тіркеліп, кооператив мүшелерін тарту бойынша жұмыстар басталып кеткен еді.
Айтпақшы, ауылшаруашылығы жануарларына тұқымдық зерттеу әдісін енгізу Шымкент қаласында жаңадан құрылған "Шаңырақ-Сүт" агроөнеркәсіптік кооперативінде басталған. Оның әлеуеті сүт өнімдерін ірімшік өнімі етіп қайта өңдеуге, қуаты тәулігіне 40 тонна түйіршіктелген жем шығаратын жемцехына жинақтауға, голштинофриз тұқымды сүтті табынды Татарстан мен Алтай өлкесінен және Ресей Федерациясынан сатып алуға мүмкіндік береді.
Агронесиелік корпорациясының оң қорытындысы алынды. Өндірісті кеңейту үшін шаруашылыққа егістік жем-шөп алқаптары қажет (қала оның шешімдерінің нұсқаларын аграрлық азық-түлік белдеуінде қарайды), бүгінгі таңда жем-шөп Қазғұрт және Түркістан алқаптарынан алынуда.
Кооперацияның бастапқы даму кезеңі командалық-әкімшілік болашағына қайта келуге болмайтынын бірден көрсеткенін ерекше атап өткім келеді. Кооперация үрдісін дамыту қағидалары және кооперация туралы қабылданған заң оған саналы және кезең-кезеңмен өту барысын қамтамасыз етеді, біз оны басшылыққа алуға тиіспіз. Мемлекеттен бөлінетін қомақты қаражаттың қайтарымы барынша пайдаланылуы тиіс.
Біздің пікірімізше, алдағы уақытта Шымкенттің ірі тауар өндірісін өндіретін кооперативтерді қалпына келтіру жөніндегі ғана емес, сондай-ақ ерікті түрде өздерінің мүдделерін қорғайтын жеке қосалқы шаруашылық құрған жағдайда (жеке қосалқы шаруашылықтардағы) аграрлық болашағы бар. Қалалық аграрлық сегментін кооперациялаудың бастапқы кезеңінде, оның дамыту Тұжырымдамасы және Шымкент қаласын аймақтарға бөлу бойынша ұсыныстар әзірленді.
Тимур БАЙМҰХАНОВ,
Шымкент қаласы әкімінің орынбасары, экономика
ғылымдарының докторы
(Жалғасы бар)
