Шымкентке белгілі ақын, әдебиеттанушы, қоғам қайраткері Олжас Сүлейменов келді. «Rixos Khadisha Shymkent» қонақүйінде әдебиет классигі журналистермен кездесті. Жылы жүздесу емен-жарқын әңгімемен өрбіді. Саясаткер мемлекетіміз қол жеткізген жетістіктер мен бағындырған белестерді мақтанышпен баяндады. Сондай-ақ, «Невада-Семей» антиядролық қозғалысы мен ЮНЕСКО ұйымының жұмысы жөнінде әңгімелеп, кейінгі жылдары атқарған істері мен алдағы жоспарларына тоқталды. Соңғы уақытта қазақтың көне сөздерін зерттеп жүрген саясаткер зерделі ой теріп жүр. Кездесуде қайраткер ақын журналистермен естелікке суретке түсіп, қолтаңбасын қалдырды. Біз кездесудегі сұрақ-жауаптарды іріктеп, назарларыңызға ұсынып отырмыз.
– Олжас Омарұлы, қалаға соңғы келген кезден бері қандай өзгерістерді байқадыңыз?
– Мен Оңтүстіктей киелі мекенді есімнен шығарған емеспін. Сіздермен жүзбе-жүз дидарласып отырғаныма қуаныштымын. Бұл жолы да керемет әсер алдым. Шымкент келген сайын мені қуантады. Бұл – табиғаты ғана жылы аймақ емес, рухани жағынан өзіне тартып тұрады. Қала оң сипатта өзгеру үстінде, оны басқа өңірден келгендер бірден байқары сөзсіз. Осы жолғы сапарымда «ХимФарм» кәсіпорнында болдым. Шымкентте фармацевтикалық зауыт, менің білуімше, бұрыннан бар. Ондағы жұмысшылар мен инженерлердің қаншалықты кәсіби мамандар екеніне көзім жетті. Халықты дәрі-дәрмекпен қамтамасыз ету – бүгінде Қазақстан жұртын толғандырып отырған проблема. Сіздер сол тығырықтан шығатын жол тауыпсыздар. Фармацевтикалық кластердің, үлкен бір зауыттар кешенінің жұмысын бастауы – сөзімнің дәлелі. Өңірден ірге тасы нық қаланған дәрі-дәрмек өндіруші кәсіпорынның болғанына қуаныштымын.
– Құпия болмаса, облыс әкімі Бейбіт Атамқұловпен кездесуде нені талқыладыңыздар?
– Біз екеуміз көптен таныспыз, әріптес те болдық десем, қателеспеймін. Өйткені ол кезінде дипломат, елші болды. Бейбіт Бәкірұлы Оңтүстік
Қазақстан облысының әкімі боп тағайындалғанда қуандым. Қазір ол өңірдің тыныс-тіршілігін әбден танып біліп алды. Бейбіт Атамқұлов – жігерлі, сенімді және білімді азамат. Оның бұл жауапты қызметтегі алдағы жетістіктері облыс қана емес, республика жұртының сенімін ақтайтынына сенімдімін.
– Олжас Омарұлы, сіз көптеген жылдар бойы ЮНЕСКО-да абыройлы еңбек еттіңіз. Біздің ғасырдың алғашқы жылдарында бастаған жұмысыңызды жалғастырып жатырсыз ба?
– Иә, жалғастырып жатқан жайым бар. Өзіңіз білесіз, өйткені әдебиетте тоқтау, тоқырау деген болмайды. ЮНЕСКО-да бастаған шаруаларымыздың бірі – «Тарихқа дейінгі және тарихтан бұрынғы халықтардың ұлы қоныс аударуы» атты жаһандық жоба. Тарихқа дейін дегеніміз – біздің эрамызға дейінгі төртінші мыңжылдық. Адамзат тарихы жазба тарихымен тығыз байланысты екені дәлелденген. Әрине, адамзат оған дейін де өмір сүрген. Бірақ біз ол кезде не болғанын білмейміз. Алайда, жазба тарихынан бұрын пайда болған ауызекі сөз адамзат баласының тамырын бірнеше ондаған мың жылдарға, яғни полеолит және тас дәуіріне апарады. Ғалымдар бүгінде сөздер этимологиясына үңілуге кірісті. Себебі тарихтың қайнар бұлағы – дәл осы ауызекі сөз бізге көптеген мән-жайды ашып бере алады. Қазақ, герман немесе кез келген ежелгі сөз археологиялық артефактілер мен жазу белгілерінің қай-қайсысын да басып озады. ЮНЕСКО қазір осы жағына мән беріп отыр және бұған дейін біршама шаруа атқарылды. Біз бес рет конференция өткіздік: 2008 жылы Парижде – «Адамның Африкадан пайда болуы», 2011 жылы Нью-Йоркте – «Американың қоныстануы», 2012 жылы Сеулде – «Оңтүстік-шығыс Азияның қоныстануы», 2014 жылы Испанияда – «Еуропаның қоныстануы» деген тақырыптарда. Өткен жылы желтоқсан айында Иерусалимде «Ежелгі алдыңғы Азияның қоныстануы» атты конференция ұйымдастырылды. Биыл қыркүйекте осы басқосудың екінші бөлігі «Шағын Азияның қоныстануы» деген тақырыппен өтеді деп күтілуде. Игі шаралар мұнымен толастамақ емес. Әйтеуір, бір күні «Ұлы қоныс аударулар» атласы пайда болады. Сол кезде бәріміз ата-бабаларымыздың бүгінде бір-бір мемлекетке айналған жерлерге қашан қоныстанғанын, жер шарында қаншалықты ұзақ саяхаттағанын анық білетін боламыз.
Таңқалдырарлық тарихи параллель дүниелер жетерлік. Мысалы, Қорқыт ата туралы мәліметтерді ежелгі мысырлық жазба деректерінен кездестіреміз. Қорқыт ежелгі Египетте батып бара жатқан күн Құдайы ретінде сипатталады. Ал ол – бізде түрік, әзірбайжан, түркімен және тағы басқа бауырлас халықтардағы сияқты ойшыл қарт. Бұл есім, сөйтсек, бес мың жыл бұрын да аталған екен. Ежелгі жазбаларға сүйенсек, аңыз кейіпкерін жылан шаққан, ақыр соңында ол Ніл өзенінде қайтыс болған. Қызылордадағы Қорқыт ата туралы аңыздар да осыған ұқсайды. Ол Сырдария өзенінің ортасында қобыз тартып отырады екен, сондай бір кезде су жыланы шағып өлтірген.
– Сіздің шығармашылығыңызбен мектепте оқып жүргеннен, оның ішінде «Адамға табын, Жер, енді!» деген поэмаңыз арқылы таныспыз. «Байқоңыр» сөзінің сіз үшін қандай да бір сакралды мағынасы бар ма?
– Әрине. Бірақ поэма жазу кезінде ондай сезім болмады. Тарихи түрде бұл жер сонда өмір сүрген бір бай адамның есімімен аталған. Енді ол бүкіл әлемге белгілі аңыз есімге айналды. Ол, әлбетте, ғарышты бағындырған адамзаттың алғашқы ерлігімен тікелей байланысты. Мен поэманы бір аптада жазып бітірдім. Ол кезде небәрі 25 жаста едім. Бұл кеңес әдебиетінде ғарыш тақырыбында жазылған тұңғыш әрі жалғыз поэма болатын. Оны кейін білдік. Сөйтіп, мені Гагариннің ерлігін басқа мемлекеттерге паш ету мақсатында әлемнің әр түкпіріне жіберді. Поэмамды мамыр айында Колумбия университетінде, маусым айында Сорбонн университетінде оқыдым. Менің шағармашылық биографиямдағы ғарыштық көтерілулер, міне, осындай.
– Соңғы уақытта әлемде болған оқиғаларға байланысты көзқарасыңызды қысқаша білдірсеңіз. Мұның түйіні бар ма? Мемлекеттердің қарама-қайшылықтары түйінін тауып, тығырықтан шығуы мүмкін бе?
– Әрине, осы күні болып жатқан жағдайлар ең маңыздысы да емес қой, ол – адамзат тарихындағы эпизодтардың бірі ғана. Адамзат өзінің тарихында мұндай жағдайлардың мыңдаған, тіпті, миллиондаған түрін өткізген. Қазір ғана бізге ол апокалипсис сияқты көрінеді. Шын мәнінде ол талай мәрте қайталанған. Ал бөліну дәуірі басталды десек, оның жөні басқа. Адамзат баласы тағы жікке жарылуда. Жалғыз Шығыс не Батыс болып емес, ішкі қарама-қайшылықтар да қызу жүріп жатыр. Алып Батыс пен Шығыстың арасында антагонизм үдеп барады. Бірақ ол анау айтқандай шегіне жетпейтін болар. Әлемнің күйреуіне алып келетін шиеленістерге әкеп соқпайды деген сенімдемін. Оның үстіне, қазіргі күні дүниежүзіндегі жағдай күрделі.
Осының бәрін бақылай отырып, бізге елді араздастырып қоймау маңызды. Біз бәріміз қазақстандық екенімізді түсінуіміз керек. Біздің басты құндылығымыз – осы. Бірлікті нығайту – Президент айтқан «Мәңгілік Ел» идеясының айналасына топтасу бағытындағы қажетті қадам. Мұның жай ғана саяси метафора болып қалмай, іс жүзінде көрініс табуы өзімізге байланысты. Кейбір қызба патриоттар: «Біз бәрінен тәуелсіз болуымыз керек!» дейді. Бірақ, бізді бір-бірімізден бөліп-жару мүмкін емес. Бірде-бір ұлт толығымен тәуелсіз бола алмайды – айналамызда көршілер, әр түкпірде біздің туыстарымыз бен жақындарымыз. Егер осыны түсінсек, онда ең көпұлтты мемлекет бөлініп кетпейтініне, қайта іргесі берік күйінде сақталатынына сенуге болады. Және бірінші кезекте бұл мемлекеттің мықты «беломыртқасына» – орталық билікке тікелей қатысты. Біз бәріміз әлемде болып жатқан оқиғаларға қауіптене қараймыз. Әрқайсымыз жиырма бес жылда иеленген Тәуелсіздігімізді жоғалтып алмауға жауапты екенімізді сезінуге тиіспіз. Қуатты мемлекет құру мүмкіндігі бір-ақ рет беріледі, мүмкін жүз емес, мың жылда бір-ақ рет. Және біз осы мүмкіндікті барынша пайдалануымыз керек.
– Әңгімеңізге рахмет!
