«Күлкі арзандап, әзіл-сықақ театрларының билеті қымбаттап кеткен заман-ай!» деп жазды белгілі сықақшы, Қазақстан жазушылар одағының мүшесі, Шона Смаханұлы атындағы әзіл-сықақ байқауының бас жүлдегері, бүгінде республикалық «Ара» газетінің Оңтүстік Қазақстан облысындағы арнаулы тілшісі Мұхтар Шерім. Шынында, теледидар бағдарламаларында және әзіл-сықақ театрларында күлкі тым арзандап кетті. Десек те, күлкінің құдыретін бәріміз түсінеміз. «Күлкі күштілердің қаруы» деп атақты ғалым, сатира теоретигі Темірбек Қожакеев жазып кеткен. Алайда, «Күлкінің құны түсті...» деп сатириктердің бәріне томсырая қарауға болмайды. Күлкінің күштілігі, сонылығы, мықтылығы әлі де өз бабында. Назарларыңызға сатирик Мұхтар Шеріммен болған сұхбатты ұсынамыз.
– Мұхтар аға, сатираға қалай келдіңіз? Кездейсоқ па, әлде бала кезіңізден жазуға пейілді болдыңыз ба?
– Оқырмандармен кездесулердің бәрінде осы сұрақты қояды. Мақтаншақ ақындар бар ғой, «Бесіктен белім шықпай жатып, өлең шығаратынмын» деп жатады. Өз басым, сегізінші сыныптан бастап, бірдеңелер шимайлайтынмын. Шимайымды кеңес заманындағы «Қазақстан пионері» газетіне жіберсем, ол жақтан. «Аса қадірлі Мұхтар бала! Мына дүниеңіз әлі шала...» деген мазмұнда хат келеді. Сол хатты құшақтап жатып ұйықтаймын, сол хатты мектепке апарып достарыма көрсетіп, төбем көкке жетіп, одан әрі асып кеткендей болады. Алғашқы «Әлиманың әлегі» атты әзіл әңгімем Бәйдібек ауданындағы «Алғабас» газетінде жарияланды. Біз ол кезде нағашы жұртта тұратынбыз.
– Бала кезіңізде болсын, жас кезіңізде болсын, күлкілі оқиғалардың ортасында жүретін шығарсыз?
– Ой, қазір де солай, өзім күлкі кейіпкері болып жүремін. Кішкентай кезімде, қыстың күні темірдегі қырауды жалаймын деп тілім жабысып қалған. Жарты сағат ботадай боздап тұрғаным әлі күнге есімнен кетпейді. Мектеп бітіргеннен кейін жаспыз ғой, түнде ауыл қызымен ертеңгі «бешір мәселесі» туралы сөйлесіп тұрып, терең құдыққа түсіп кеткенмін. Қыз менің «жоқ» болып кеткенімнен қорқып, «шайтан алып кетті!» деп айқайлап, тұра қашқан. Студенттік жылдарымда да «қағынып» жүргенмін. Әскери сабақ болатын. Жазда жаттығу кезінде автомат ату үшін жерге жатқанбыз. Полковник ағайымыз аяғымнан теуіп: «Аяғыңды талтайтып жат!» десе, барынша талтайтыппын. Полковник «Сонша талтайтқаны несі?» деп ұрысқаны бар.
«Оңтүстік Қазақстан» газетінде «Қақпан» сын-сықақ бұрышын қайрақтап жүргенмін. Жаман «жигулиім» бар еді, күзде сонымен жүйткіп келе жатсам, жұрттың бәрі маған таңырқай қарайды. Түсінсем, тілім мұздап кетсін. Көшені аралап, редакцияға келсем, бас редакторым Әмірсейіт Әлиев: «Анауың не?» деп сұрады. Қарасам, жигулиімнің төбесінде үш леген құрт тұр. Күзгі қыраумен жабысып қалыпты. Біраз уақыт бұзылып тұрған мәшиненің төбесіне анам қоя салған ғой. Айтпақшы, Сарыағаш ауданындағы тұрмыстық қызмет көрсету комбинатының директорын сынаған «Шатақ шалбардан шықты» фельетоным үшін Әмірсейт Әлиевтен сөгіс ала жаздағаным да бар. Сол күні өзім «свежий глаз» едім. Кезекші Сәділ Кәдеев ағамыз-ау деймін, есімде қалмапты... Ол кісімен қосарланған күні маған рахат. Барлық беттерді өзі оқиды. Мен арқамды кеңге салып, екі қолымды қалтама салып жүремін. Корректор апайларымыз әзілдің түбін түсіретін еді. Сол күні «Қақпан» беттеліп жатқан. Бір апайым «Шатақ шалбардан шықты» тақырыбындағы «шатақ» сөзінің бірінші әрпін өзгертіп, орнына «Т» әрпін қоя салыпты. Газет беттеліп жатқанда, жауапты хатшының орынбасары Нұрлан Кенжеғұлов баспаханаға жетіп келді. Келе салып, газет басуды тоқтатты... Енді... «Шатақ» сөзі өзгеріп кетті ғой! Ертең обкомдағылар оқыса, «бітті Бәтима» болады. Әбекең мені өзіне шақырды. Түсі өрттей түнеріп кеткен. «Тақырыпты осылай қойдың ба?» деп сұрады. Түп нұсқаны көрсеттім... Не керек, газеттер жойылып, бір қатерден аман қалдым.
– Кезінде газеттерде фельетон, памфлет, пародия сияқты сатиралық жанрлар болды. Қазір олар жоқ. Мәселен, өзіңіз осы жанрларға неге қалам тартпайсыз?
– Қазір қоғам өзгерді. Бұрын фельетон жазсаң, кейіпкерің жазаға тартылатын. Қазір фельетонға былқ етпейді. Қайта қызметі өсіп кетеді. «Айқын» газетінің қосымшасы «Ара» газеті шығып келеді. Әр нөмірі сайын менің фельетондарым «Жұмаштың жүгермегі», «Ратқұм МІРЕШ», «Мен ғой», «МұхШЕР» сияқты бүркеншік аттарыммен жариялануда. Тым болмағанда күлкіге қалдырайық, өзгелерді жемқорлықтан сақтандырайық деген ниетпен жазылады. Рас, реcпубликалық, облыстық басылымдар фельетонды түртпейді де...
– Қолына қалам ұстағанның бәрі жазушы немесе ақын емес. Сізге киелі қаламның салмағы қалай сезіледі?
– Менің қолым жеңіл. Бұрын қаламмен жазатын едік. Бүгінде компьютерге пернетақтамен зырылдатамыз. Ойым да, қиялым да жүйрік. Отырамын да «зыррр» еткізіп жаза қоямын. Суын сорғалатып, ағызып-тамызып жазғаныңды кім оқи қойсын?
– Қалай ойлайсыз, Шымкентті күлкі брендіне айналдыруға болады ма?
– Күлкінің отаны Шымкент десек те болады. Кезінде облыстық «Күлкі жәрмеңкесін» ұйымдастырдым. «Шаншардың» «Шаншар» болып қалыптасуына мұрындық болдым, идея тастадым. Ауылда жүрген Жүсіп пен Уәлиді Алматыға жетектеп апарып, «Тамашаға» қатыстырдым. Одан кейін сап түзеген «Шымкент шоу», «Алдараспан», «Нысана» дейсің бе, бәрінен де Шымкент күлкісі естіледі. Демек, Шымкент күлкісі – бренд!
– «Күлкі арзандап, билет қымбаттап кетті» деп жазыпсыз?
– «Ауруын жасырған өледі» дейді қазақ. Атын атап, түсін түстемесем де, көбісінің күлкілері көбік секілді. Әлеуметтік тақырыптарды қозғай алмайды. Сол, майда-шүйде, отбасы төңірегінде жүр. Ал, «Өнер қырандарының» қарқыны күшті.
– Аға, сіз туралы «Егемен Қазақстан» газетінде Берік Садыр «Қазір сатира жазудағы көштің алдында Мұхтар Шерім тұр» деп жазыпты. Демек, сізді бүкіл Қазақстан оқиды деп айта аламыз ғой?
– Мақтанғандай болмайын... «Жас Алашта» жиі жарияланамын. Ал, бұл басылымның еліміз бойынша мыңдаған оқырмандары бар. «Алматы ақшамының» «Бір түрлі бетінің» жаттықтырушысымын. «Жас қазақ» газетінде де сатираларым жарияланып келеді. Жалпы, менің әзілдерім жарияланбаған басылым жоқ шығар? Иә, оқырмандарым көп. Астанадан лауазымды қызметтерде жүрген Дархан Мыңбай інім телефон соғады: «Мұха, сіздің сатираларыңызды министрлердің өздері оқып отырғандарының куәсі болдым!» дейді. Мұны элиталық оқырмандарым дейміз бе? Сатирик Алпысбай Боранбаев айтады: «Алпыс жылдығыма орай еліміздің алпыс елдімекендері мен облыс орталықтарында болдым. Бәрі Мұхтар Шерімді сұрайды!» деп риясыз күледі. Көпен ағам: «Жаз, бұрқыратып жаза бер!» деп қамшылайды.
– Осы жерде тағы бір сұрақ туады. Сіздің әзілдеріңіз үнемі республикалық басылымдарда жарияланып келеді. Ал, өңірлік басылымдарда көрінбейсіз. Неге?
– Оның рас. Павлодар, Жезқазған, Қызылорда облыстық газеттері сықақтарымды сұрап, басып жатады. Сұрамай-ақ жариялап жатқандары қаншама? Авторлық құқымды бұзбаса, мейлі. Қайта қуанамын. Ал, жергілікті газеттердегі әріптестерім:«Өзіміздің Мұхаң ғой!» деп жүрсе керек, үндемейді. Олар үндемеген соң, мен де үндемеймін. Биыл алпыс жылдығым келе жатыр. Әй, сол кезде газет беттерінде сөйлейтін шығармын.
– Ән ұрлайтын плагиаттар көбейді. Сатирада сондай оқиға бар ма? Мәселен, сіздің сатираңызды...
– Ойыңды оқып қойдым. Кеңес заманында жазылған «Футбол ойнаймыз!» атты әзілім бар еді. Соны «Қазақ әдебиеті» газетінен оқыдым. Бірақ авторы бүгінде белгілі композитор Жарылқасын Дәулет. Сәл ғана өзгерткен. Менің әзілімде еркектер мен сауыншылар футбол ойнайтын, Жарылқасын қазақ руларын кейіпкер етіп алыпты. Өкпеледім. Іштен шыққан туындым ғой... Жарылқасынды жолықтырып, өкпемді жеткіздім. «Сенің осы әзілің ұнап қалды...» деді. Кейін дос болып кеттік. Тіпті, төрт томдығымды шығарып берді. Тағы бір қызықты айтайын, «Шаншардың» әртісі Уәлибек Әбдірайымов Жарылқасын нұсқасын тамаша орындады. Бірақ үлкен кісі: «Трайбализмді насихаттаған бұл кім? Сахнадан кете ғой...» деп ренжіген көрінеді.
Иә, Сарыағашта демалып жатқанда, көңілді тапқырлар клубы мен «Шаншар» арнайы өнер көрсеткен ғой. «Ондай-ондай ханның қызында да болады!» дей салайық мұны.
– Жыл сайын кітап шығаратындар бар. Бірақ оқылмайды. Авторларын да біле бермейміз. Осы төңіректе ой қозғасаңыз?
– Кітап шығара берсін. Өздерінің әулетіне ескерткіш қой. Ал, менің кітаптарым аз. «Құдағи құшақтай береді», «Талтайып тұрғым келеді», «Быт-шытыңды шығарамын!», «Кешіріңіз, сіз есек емессіз бе?», «Ымбаппа»., «Қашқандар мен қуғандар». Болды. Неге дейсіз бе? Қанша жерден мықты болсаңыз да, қазір жастар кітап оқымайды. Бәрінің қолдарында бір-бірден смартфондар. Неге керек қалың кітаптар? Бірді-екілі зиялылар ғана оқуы мүмкін. Сондықтан, кітап шығаруға аса қызықпаймын. Алпыс жылдығыма орай кітап шығаруым мүмкін. Ал, ғаламтордың мәні мен үшін зор. Әлеуметтік желілерде күн сайын әзілдерім жарияланып тұрады. Сайттар мен порталдар әзілдерімді көшіріп басады. Тіпті, қытайдағы қазақ сайттары менің әзілдеріме жеке блог ашып қойыпты. Әлеуметтік желідегі оқырмандарым он мыңнан асып жығылады. Соның өзі мен үшін «қалың кітап»...
– Сатиралық театрлармен араласып тұрасыз ба?
– «Шаншарда» «Үбән», «Жер сатамыз!», «Алдараспанда» «Евромола», «Нысанада» «Иегова» сияқты интермедияларым сахналанды. Ал, кезінде «Тамашаның» белсенді авторы болдым. Қазіргі театрларға жазбаймын десем де болады. Өйткені, олар авторлармен жұмыс жасай білмейді. Ашығын айтқанда, қаламақы бермейді. Ал, маңдай теріммен келген дүниеме қаламақы алсам, онымен байып кетпеспін, бірақ өз бағамды білуім керек қой!
– Сатирадан басқа қандай өнеріңіз бар?
– Ән айта алмаймын. Әдемі дауысым жоқ. Бірақ, үй жұмыстарына пысықпын: темірді дәнекерлей аламын, компьютерімді өзім жөндеймін.
– Әңгімеңізге рахмет!
Сұхбаттасқан
Құттыбике НҰРҒАБЫЛ
