Бірлігі жоқ ел тозады,
Бірлігі күшті ел озады
(қазақ нақылы)
Мемлекет тек тыныштықта гүлденеді. Бұл – бұлжымас қағида. «Тату елге тоқшылық нәсіп» деп Күлтегін бабамыз айтқандай, бірлігі бекем елдің ғана әрдайым табысы мол. Елбасы Н. Назарбаев биылғы халыққа арнаған Жолдауында: «Қазақстан – жас, көпұлтты, болашағына сенімді және қарқынды дамып келе жатқан мемлекет! Алдымызда қандай қиындықтар кездессе де, оларды еңсере алатынымызға сенімдімін. Біздің басты күшіміз – бірлікте», – деген болатын. Елдің ынтымақ-бірлігін сақтауда Қазақстан халқы Ассамблеясына жүктелер жауапкершілік мол. Осы орайда Оңтүстік Қазақстан облыстық Қазақстан халқы ассамблеясы төрағасының орынбасары – облыстық ассамблея хатшылығының меңгерушісі Мұратәлі Қалмұратовпен әңгімелесіп, көкейіміздегі сауалдарға жауап алған едік.
– Мұратәлі Оразалыұлы, елдің тұтастығы мен тыныштығы – мемлекеттілікті сақтауда, әрі оны баянды ету жолында ең басты фактор болып табылатыны даусыз. Осы тұрғыдан келгенде Қазақстан халқы Ассамблеясының бүгінгі қоғамдағы рөлі қандай? Бұл институт өз жұмысын лайықты деңгейде атқарып отыр ма?
– Қазақстан халқы Ассамблеясы констиутциялық деңгейде қорғалған, қоғамға қажеттілігін, ел дамуына ауқымды үлес қоса алатынын дәлелдеген әрі дүниежүзінде баламасы жоқ институт. Оны Мемлекет басшысының басқаруы бұл ұйымның мәртебесін тіпті биіктете түседі. Ассамблея 20 жылда өзіне жүктелген міндеттерді жоғары дәрежеде атқарып келеді. Нақты іс-әрекеттермен қоғам тұрақтылығын нығайту жолында жұмыс істеуде. Өркениетті елдер Қазақстан халқы Ассамблеясы бастамасын әлемдік қауымдастық арасында адами тұрғыдан ең ізгі идея екендігін даусыз мойындады. Ассамблеяның түпкі мақсаты – қоғамда келісім орнату. Келісім бар жерде барлық мәселе өмірден сырт қалатынын өмір дәлелдеп келеді және ондай жерде қоғамның әр саласында даму болады. Міне, бұл Елбасының бұған дейін айтқан «Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» идеясымен ұштасып жатыр. Білсеңіздер, еліміз егемендігін алған тұста аяқтан тұру оңай болған жоқ. Біз бір мақсат жолында жұдырықтай жұмылып, асуларды еңсере білдік. Бүгінде 100-ден астам этнос өкілдері, яғни тегі әртүрлі, бірақ мақсаттары ортақ қазақстандықтар бір шаңырақ астында еңбек етуде. Бұл халқымыздың ауызбіршілігін көрсетеді. Елбасымыздың Ассамблены құру идеясы, яғни татулықтың «қазақстандық моделі» көптеген елдерге үлгі болып отыр.
– Қазіргі таңда Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес, Қазақстан халқы Ассамблеясына жаңа функционалды бағыттар, яғни қайырымдылықты үйлестіру, қоғамдық келісім кеңестері мен аналар кеңестерінің қызметін жүргізу міндеттері жүктелді. Бұл бағытта өңіріміздегі жұмыстардың нәтижесі қандай?
– Осы бертінге дейін Ассамблея өзге ұлттардың адвокаты секілді айтылып келді ғой. Түрлі этностардың тек мерекелерін ғана ұйымдастыратын ұйым ретінде танылды. Дегенмен, уақыт өткен сайын «Қоғамдық келісім» мекемесіне артылған міндет пен сенім жүгі артып келеді. Ассамблеяның басты ұраны – қазақ ұлтының топтастырушы рөлін арқау ете отырып, этнос өкілдерін бір шаңырақ астына біріктіру. Қазір жеті бағытта жұмыс істеп жатырмыз. Жоспарымыз да айқын. Атап кетерлік нәрсе, «Қоғамдық келісім» мекемесінің филиалдарын аудандардан ашу алғаш Оңтүстікте қолға алынды. Біздің жұмыс тиімділігімізді ескерген Президент Әкімшілігінің ҚХА Хатшылығы оңтүстікқазақстандық тәжірибені еліміздің басқа аймақтарына енгізе бастады. Іс-шарамызды Астана, Алматы, Атырау, Ақтау қаласында барып өткіздік. Тәжірибемізді бөлістік. Облыстағы барлық мектептер мен арнайы орта оқу орындарында толеранттылық клубын құруды ұсындық. Қазір өңіріміздегі ЖОО-да, колледждерде «Достық» клубтары ашылуда. Бұл клуб оқу орны – білім бөлімі – әкім – Ассамблея хатшылығы құрылымы негізінде жұмыс істейді. Біз осы арқылы жастардың туындаған мәселелерін құқықтық мәдениет арқылы шешуге мүмкіндік туғызамыз. Келесі бір мәселе, қазір аудан, қалаларда бағыттары әр түрлі кеңестер көп. Жергілікті әкімдікпен бірлесе отырып, осы кеңестердің өкілдері мен қоғам белсенділерінің басын қосып, бейресми кездесулерді жиі ұйымдастыра бастадық. Жұмыс нәтижесіз емес. Онда шалғайдағы болып жатқан оңды өзгерістер, жағымсыз жайттар жан-жақты таразыға салынып, сараланады.
– Қазыналы Оңтүстік – бірлік пен татулықтың ордасына айналған өңір, бүгінде қаншама ұлт пен ұлыс өкілдері мекен етіп жатыр. Білгіміз келгені, олардың нақты саны қанша? Этномәдени бірлестіктердің тыныс-тіршілігі қалай?
– Қазіргі таңда өңірімізде үш миллиондай халық болса, оның ішінде 700 мыңға жуығы өзге ұлт өкілдері. Жалпы саны 20 облыстық этномәдени бірлестік жұмыс істейді. Олардың аудандар мен қалаларда 51 филиалы мен 17 жастар қанаты, 11 жексенбілік мектебі бар. Өңірде жыл сайын әр этномәдени бірлестік өзінің тілі, мәдениеті және дәстүрі күндерін атап өтуде. Сонымен қатар, әр салада жетістікке жеткен белсенді этнос өкілдері жыл сайын облыс әкімінің «Бауырмал» сыйлығымен марапатталады. Қайырымдылықты үйлестіруде «Қамқор», «Жүректен жүрекке» акциялары ұйымдастырылып келеді. Сондай-ақ өңір тарихында алғаш рет этномәдени бірлестіктер арасында «Достық сыйы» акциясы бастау алып, «Менің елім – Қазақстан!», «Тәуелсіздік тұғыры – Мәңгілік Ел!», «Қазақ дастарханы», «Играй, гормонь!», «Достық тілегі» сынды бірегей іс-шаралар өтуде. Былтыр облыстық этномәдени бірлестіктер ата-ана қамқорлығынсыз қалған 260 балаға 2,6 млн теңге көлемінде қайырымдылық көмектер ұсынды. Реті келгесін айтайын, «Қоғамдық келісім» мекемесі өңірдегі науқас 6 баланың Алматы, Астана қалаларында ем алуларына ықпал етіп, Арыс қаласындағы балалар үйінің 9 тәрбиеленушісіне жүйелі түрде демеу көрсетіп келеді. Біреу білер, біреу білмес, былтыр «Сайрам-Өгем» тау жотасы тізбегіндегі шыңға «Қазақстан халқы Ассамблеясының 20 жылдығы шыңы» атауы берілді. Сондай-ақ, қазақтың салт-дәстүріне, қонақжайлығына деген құрметті дәріптеу мақсатында еліміз бойынша қазақтың ұлттық тағамын әзірлеуден тұңғыш рет «Ет асу» фестивалі өтті. Міне, өңіріміздегі осындай іс-шаралар барлық этномәдени бірлестіктердің атсалысуымен, яғни бірлікпен, өзара сеніммен жүзеге асып жатыр.
– Фестиваль деп жатырсыз ғой, бұл шара шынында көпшілікті ынтымақ пен елдікке шақырған сәтті жоба деп ойлаймыз. Осы бастамаға өзіңіз ұйытқы болғаныңызды да жұртшылық біледі. Аталған фестиваль өңіріміздің аудан, қалаларында жалғаса ма?
– Қазір бұл фестивальді облыстық деңгейде қолға алдық. Аудандарда да дәстүрлі түрде өткізуге болар еді. Ортақ іске атсалысатын азаматтар барда бұл да іске асып қалар. Бұл фестиваль – идеологиялық құрал. Кейбіреулер тамақпен таңғалдырмақ па деп түсінбеуі мүмкін. Біз осы арқылы мемлекет құраушы ұлттың мәртебесін, рухын көтеруді дәріптеп отырмыз. Мысалы, италяндықтар өздерінің лапшасымен, пиццасымен, түріктер лавашымен мақтанады. Бізде ұлттық тағамдар көп.
«Ет асу» фестивалі арқылы қазақ дастарханын, оның ұлттық таным-тағылымын насихаттауды мақсат еттік. Былтыр екінші рет өткіздік. Бюджеттен арнайы қаржы бөлініп, бұл дәстүрлі қазақ дастарханы фестиваліне айналды. Бұған тек этнос өкілдері ғана қатысады. Жоба арқылы өзге этностар қазақтың дүниетанымын тереңірек түсінетін болады. Фестивальдің атауын қою да оңай болған жоқ. Мархабат Байғұт ағаларымыз бастаған зиялы қауым өкілдерімен бас қосып, бірауыздан «Ет асу» деп ұйғардық. Жалпы қазір «бешбармақ» деп білместікпен айтып жүргендер көп. Бұл дұрыс емес. Қазақша ет дейміз ғой. Осы дұрыс.
– Президенттің Қазақстан халқы Ассамблеясына жүктеген міндеттерінің қатарында медиация желісін дамыту да бар. Өңіріміздегі қоғамдық келісім мен тұрақтылықты сақтауда медиацияның рөлі және оның маңыздылығы қандай?
– Өркениетті елдерде медиация институтына мықтап ден қоюда. Жалпы медиация ұғымы қазаққа жат емес. Дау-дамайды билер соты арқылы ымырамен келісе отырып шешу халқымызда бұрыннан бар. Медиация мақсаты – қоғамдағы даулар мен жанжалдарды сотқа дейінгі тәртіппен шешу, яғни ел бірлігін нығайту. Елімізде қазір «Медиация туралы» заң қабылданды. Біз бұл институтты жаңадан тауып отырған жоқпыз, ғасырлардан ғасырларға жалғасып келе жатыр. Дәстүрімізде бар. Біраз уақыт үзіліп қалды. Ол билер институты еді. Біз соны қазір жаңғыртып жатырмыз. Мысалы, екі жас АХАТ-қа (ЗАГС) барып ажырасуға арыз берді делік. АХАТ қызметкерлері осы сәтте Қоғамдық келісім кеңесіне арызданғаны жөнінде хат жібереді. Міне, осы аралықта біз жауаптылық танытып татуластыруға кірісеміз. Біз облыс деңгейінде аудандық барлық АХАТ бөлімдерімен меморандумға тұрдық. Қоғамдық келісім кеңесінің
төрағасына сөзі өтімді, абыройлы қарияларды алдық. Оларға «Қоғамдық келісім төрағасы» деген куәлік бергелі жатырмыз. Бұл әрине мемлекеттік деңгейде қолдау деп танылады. Қоғамдық келісім кеңесінде тек дау-дамайды ғана қарайды десек, қателесеміз. Мұнда аты айтып тұрғандай қоғамдағы басқа да мәселелер ортаға салынады. Бұған дейін дін, білім, жастар және жергілікті полиция мәселесін талқыладық. Аудандар да атсалысып жатыр.
Облыстық сотпен, әділет департаментімен, нотариаттық палатамен және адвокаттар алқасымен өзара іс-қимыл жөніндегі меморандум түзілді. Облыстағы медиаторлардың араласуымен былтыр 2317 азаматтық іс қаралып, оның 1226-сы оң шешілді. Бұл жұмыстың қолға алынғанына бір жыл да болған жоқ. Дегенмен, жемісті тірлік бар. Қоғамдық келісім кеңесі бойынша Түркістанда жақсы жұмыс жүріп жатыр. Сайрамда, Төлебиде де нәтижелі. Бұл әлі үлкен институтқа айналады деп ойлаймын. Бұған ел болып көмектесуіміз керек.
– Қоғамды топтастырудың маңызды бір факторы – тіл екендігі анық. Осы орайда, өзге этностардың мемлекеттік тілді білу деңгейі қандай? Олардың ана тілімізді меңгеруіне қаншалықты мән берілуде?
– Өңірімізде қазақ тілінің елді біріктіруші ретіндегі рөлі артып келеді. Мемлекеттік тілдің өрісін кеңейту – Ассамблеяның негізгі міндеттерінің бірі. Бұл бағытта «Қоғамдық келісім» мекемесінің ұйытқы болуымен тұрақты түрде іс-шаралар ұйымдастырылуда. Жалпы алғанда, Оңтүстікте этнос өкілдерінің мемлекеттік тілге деген құрметі жоғары деп айта аламын. Бүгінде бізде мемлекеттік органдарда іс-қағаздарды жүргізу 100 пайызға жетіп отыр. Сосын, 20 этномәдени орталықтың 11-нде жексенбілік мектептері бар. Осы 11-нде міндетті түрде қазақ тілі оқытылады. Болашағына мемлекеттік тілдің өте қажет екенін түсініп, өздері келіп оқып жатқандары да аз емес.
Елбасы биылғы Жолдауында: «Қазақ тілінің басымдығы сақталады. Оның әрі қарай дамуына зор көңіл бөлінеді» деп баса айтты. Жақында жоспар жасадық. Енді «Қоғамдық келісім» мекемесінің ішінен жексенбілік мектеп ашып, оған арнайы филолог мамандарды тартып, қазақ тілін үйретуді қолға алмақпыз.
– Қазақстан халқы Ассамблеясының кезекті бір жиынында еліміздің Мемлекеттік хатшысы Гүлшара Әбдіхалықова: «Қазақтың бірлігі мықты болмай, мемлекеттің тұтастығын сақтау мүмкін емес» деген еді. Өңіріміздегі ұлттар мен ұлыстар арасындағы татулықты қамтамасыз етудің тетігі неде деп ойлайсыз? Жалпы, қазақтың бірлігі қандай болуы керек?
– Қазақтың бас ақыны Абай Құнанбайұлы 6-шы қара сөзінде: «Бірлік – ақылға бірлік, малға бірлік емес», – дейді. «Ақылға бірлік» идеясының мәні тереңде жатыр. Біздің ең басты байлығымыз – Тәуелсіз Отанымыздың бірлігі. Отанның қадіріне жетпеген, өз қадіріне жетпейді. Кейде біз өзімізді өзіміз кемсітіп жатамыз. Түрлі анекдоттарды ойдан шығарып, қазақты келемеждеп жататындар бар. Елге жанашыр адам олай етпеуі тиіс. Жақында Грузияда болып қайттым. Кез келген тұрғынымен шүйіркелесе қалсаң, отаншылдық сезімі мен өз еліне деген құрметінің керемет екенін аңғарасың. Тарихтан білеміз, қиын-қыстау замандарда қаншама хандарымыз бен сұлтандарымыз бір тудың астынан табылып, еліне қорған болды, осылайша халқымыз бірліктің үлгісін көрсетті. Елбасымыз: «Қиындық атаулыны жеңетiн бiр-ақ күш бар, ол – бiрлiк. Елiңдi, жерiңдi қорғау үшiн бiрлiк қаншалықты қажет болса, Тәуелсiздiк жемiстерiн, бүгiнгi қол жеткен табыстарымызды сақтап қалу үшiн де ол сондай қажет», – деді. Осы сөзден ғибрат ала білсек. Жері кең, ал саны аз қазақ халқына қазір ең басты керегі – ауызбіршілік. Қазақ ынтымақшыл болса, еліміздің алмайтын асуы, бағындырмайтын биігі жоқ.
– Тәуелсіздік пен тұрақтылық ұғымдары өміршең құндылықтар екені белгілі. Бұл бағытта «Қоғамдық келісім» мекемесінің қазіргі қолға алған жұмыстарына және алдағы жоспарларына тоқтала кетсеңіз...
– «Қазақстан» кинозалының ғимараты бізге беріліп отыр. Жақында ол күрделі жөндеуден өтті. 800 орынға лайықталған бұл ғимаратта тек этномәдени бірлестіктер орналасып қана қоймай, этнос өкілдеріне арналған түрлі шығармашылық үйірмелер жұмыс істейді. Ғимараттың алдынан «Қазақ еліне мың алғыс!» монументі бой көтерді. Айта кетерлігі, ол этномәдени орталықтардың жеке қаржысына салынды.
Бұл – қазақ жерін мекендейтін түрлі этностардың қазақ еліне деген ыстық ықыласы мен шынайы алғысының көрінісі. Онда «Тағдыр тәлкегімен қазақ жеріне қоныстанған барлық этностар атынан ҚАЗАҚ ЕЛІНЕ МЫҢ АЛҒЫС!» деген жазулар бар. Сондай-ақ бізде қазір баспасөз қызметі белсенді жұмыс істеуде. Әлеуметтік желілерде арнайы парақшамыз бар. Былтыр журналистер мен блогерлер клубы ашылды. Клуб мүшелері ай сайын бас қосып, ел бірлігі мен қоғам тұрақтылығын нығайту бастамаларын белгілеп, оны іске асыруда.
Клубтың ұйытқы болуымен «Достық сыйы» акциясы, «Мен қазақстандықпын!», «Достық тілегі» жобалары іске асты. Өңірдегі белсенді этнос өкілдерінің қатысуымен «Қазақ еліне мың алғыс!» циклды шағын бейнероликтер түсіруді бастадық. Ол роликтер әлеуметтік желілер арқылы таратылуда.
– Әңгімеңізге рахмет!
Сұхбаттасқан
Сәбит ТАСТАНБЕК
