Версия для печати

Дүрәлі ДҮЙСЕБАЙ: «Тіл тазалығын сақтау – елдігімізге сын» Избранное

Пятница, 22 Декабрь 2017 06:07 Автор  Опубликовано в Сұхбат Прочитано 7196 раз
Оцените материал
(1 Голосовать)

Дүрәлі ДҮЙСЕБАЙ,
ҚР Мәдениет қайраткері, Қазақстан Журналистер одағы
және С.Бердіқұлов атындағы сыйлықтардың иегері

15х20

– Дүрәлі аға, көпшілік сізді спорт журналисі, мәдениет қайраткері ретінде таниды. Бірақ жеке өміріңіз жайлы біле бермейді. Алдымен әңгімемізді осыдан бастасақ...

– «Оңтүстіктің Швейцариясы» деп аталатын Түлкібас өңірінің азаматымын. Шақпақбаба дейтін ауыл бар. Бұрынғы Высокое селосы. Тараз бен Шымкент, Жуалы (Жамбыл облысы) мен Түлкібас (ОҚО) аудандарының орталықтары – Бауыржан Момышұлы мен Тұрар Рысқұловтың қақ ортасындамыз. Бізден шығысқа қарай Жамбыл облысы. Әдемі жерде тұр. Бірақ жақын елдімекеннен егіннің, жеміс-жидектің пісуі тура бір аптаға кем. Қысы қатал, жазы қоңыржай. Жазда – жел, қыста – боран. Біреулерге жайсыз шығар, жел болмаса «ауа жетпей» «тұншығып» қаламыз. Мінезіміз де облыстағы өзге өңірлерге қарағанда қатаңдау, тіктеу.
Спорты дамыған С.Бреусов атындағы мектепті 1971 жылы тәмамдап, ҚазМҰУ-дың журналистика факультетіне оқуға түстім. 1981 жылы оны бітіре салып, атақты «Лениншіл жас» газетіне жұмысқа орналастым. Онда он алты жыл табан аудармай жұмыс істеп, 1996 жылы ҚР Мемлекеттік тергеу комитетінің жаңадан ашылған «Қылмыс пен жаза» – «Преступление и наказание» атты газетіне бас редактор болып бардым. Кейіннен әскери қызметте болып, зейнетке шыққан соң «Халық сөзі», «Sport» – «Спорт» газеттерінде қызмет еттім. Қазір Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде оқытушымын.

 

– Биыл пайғамбар жасына толдыңыз. Өмірден не түйдіңіз? Қазіргі таңда бата сұрасаң, тост айтатын қариялар бар. Алдыңғы буын мен кейінгі буын өкілдері арасындағы сабақтастық қандай? Көңіліңіз тола ма?

– Өмір болған соң адамның қартаюы заңды. Біз де жас болғанбыз. Бірақ біздің жастық шақ басқаша өтті. Қазіргі жастар бақытты. Ақпараттар ағыны ашық заманда өмір сүреді. Көп біледі. Алайда тәрбиеміз бөлек. Құймақұлақ, ата-әженің әңгімесін тыңдап өскен ұрпақпыз. Кітапқұмар ұрпақпыз. Бірақ біз естіген әңгімелер мен оқыған кітаптар бүгінгі күнге сай ма? Қазіргі жастар біз секілді құлдық психологиясы басым емес, азат ойлы азаматтар. Бірақ неге ұлттық құндылықтан алшақ жастар көп? Неге ақшаға қатты құнығып, барымызды баса-көктеп жаншып барамыз? Ойланатын нәрсе жетеді.
Жетпіске жақындап қалған өзін әлі де жастар қатарында санайтын бір азамат көшедегі бір жөнсіздікті байқап қалып: «Апыр-ау, мынаусы несі, осыларға ақыл айтатын бір қария жоқ па?» десе керек ашуланып, сонда қасында еріп келе жатқан бір інісі: «Көке-ау, сол қарттың бірі сіз емессіз бе?» деген екен. Сонда әлгі кісі: «Әй, біз де шал болып қалыппыз-ау» деп басын қасыпты дейді. Сол айтқандай, нағыз қариялар бұрынғылар ғой. Олар айтатын, өздері үлгі болатын. Сөзі бөлек, тірлігі басқа шалдар көп қазір. Көрген-білгеніңді айтайын десең кейбір «ақылды «қарттар» «жаманатты болып қайтесің» дейді. Өздері жеккөрінішті болғысы келмейді. Сонда кім айтады? Білгеніңді айту ақылгөйшілік пе?
Алдыңғы буын мен кейінгі буынның арасы алшақтап бара жатқандай. Қазіргі жастарға ақыл айтсаң ұнамайсың, сын айтсаң – жаусың. Бәрі бірдей емес шығар, әрине. Алдыңғы буынның өзіне үлгі болатын жастар да бар.

 

– Сіздің тіл тазалығы туралы пікірлеріңізді ашық айтып та, жазып та жүргеніңізді білеміз. Бүгінгі баспасөз беттеріндегі тіл тазалығы туралы не айтасыз?

– Тіл білімінің алыбы Ахмет Байтұрсыновтың «Тіл тазалығы дегеніміз – ана тілдің сөзін басқа тілдің сөзімен шұбарламау. Басқа тілден сөз тұтыну қажет болса, жұртқа сіңіп, құлақтарына үйір болған, мағынасы халыққа түсінікті сөздерді алу» деген сөзі бар. Баспасөзде арасы былғанған сөздер жиі байқала қоймайды. Біздің тілдік ережемізге жат сөздер көп қолданылмайды. Әрине, кейде «бізде былай айтылады» деген сыңайда жергілікті сөздерді қолданып жатамыз. Жат елдік сөздерден гөрі осы өз арамыздағы жергілікті сөздерді қолдану басымдау. Басқасын айтпай-ақ қояйық, қазір «жұмыс істеу» деудің орнына «жұмыс жасау» деген тіркес қолданыла бастады. Кейбір газеттерде бас тақырыпқа шығып кетіп жүр. Бұл дұрыс емес. «Жұмыс істеу» процесс, ал «жұмыс жасау» акті. Екеуінің мағынасы екі түрлі.
Орысшадан тікелей аударылған калька сөздер де кездесіп қалып жатады. «Болып табылады», «орын алды», «есептеледі» деген секілді.

 

– Телеарналар мен радиода ше?

– Мұнда мәселе басқаша. Жазып алынатын хабарларды тексеруден өткізіп, монтаждап жіберуге болар. Бірақ тікелей эфир деген бар. Кім қалай сөйлейді, солай кетеді. Қай қонақтың аузына қақпақ боласың. Бағдарлама авторының өз ісін жақсы біліп қана қоймай, дұрыс сөйлей алатын адам іздейтіні сондықтан.

 

– Сөз зергері Ғ.Мүсірепов «Ысылмаған ауыздан кедір-бұдыр сөз шығады» дейді. Комментаторлардың сауаттылығы жөнінде не дейсіз?

– Ғабең өте дұрыс айтқан. Мына Ресей теле-радио мекемелерінде үш буын қатар жұмыс істейді. Аға буын, орта буын және жас буын. Сексеннің арғы-бергі жағындағы Познерлер әлі жүр. Мұндай жүйеде дәстүр жалғастығы бар. Тіл тазалығы сақталады. Кіші буын орта буыннан, орта буын аға буыннан үздіксіз үйреніп отырады. Мектеп қалыптасқан. Бізде ше? «Жастарды тартайық» дедік те үлкен буынды ысырып шығардық. «Жас келсе – іске!» дейді қазақ. Бұл, негізінен, дұрыс үрдіс. Жастарды жұмысқа көптеп тартуды айтамын. «Ақыл – жастан...» деп бекер айтпайды ғой. Бірақ дәстүр жалғастығын үзіп алдық. Телевидение мен радиода мықты журналистер жұмыс істеді. Қазақтың ауыз әдебиетінен қанып ішкен, ата-әже ертегісін, ана әлдиін өз тілінде естіп, құлағына сіңдіріп өскен, аузынан сөзі құйылып тұрған талай ағаларымыз бен әпкелерімізді білуші едік. Солар қайда қазір? Салалық теле-радио мекемелерін білмеймін, орталықтарда олардың бірі де жоқ. Дәстүр жалғастығы бұзылған. Жастар тіл білмейді деп үзілді-кесілді айтуға болмас, бірақ бұзып айтады. Қазір көрермендер мен тыңдармандар айтып жүргендей, «ң» әрпіне тілі келмейтін тележүргізушілер көбейіп кетті. Орысша ойлап, қазақша акцентпен сөйлейтіндер пайда болды. Кезінде құжатта кеткен қателіктерге байланысты орыс ыңғайында бұзылып жазылып кеткен аты-жөндерді дәл солай айтатындар бар. Мысалы, «Балапан» арнасында «Адина мен Мадина» (ұмытпасам, осылай) деген бағдарлама шықты. «Әдина мен Мәдина деп неге қазақша айтпайсыңдар?!» дегенге бас редактор «Азан шақырып қойған атын біз қалай өзгертеміз?» деп жауап берді. Әке-шешесінің сауатсыздығынан құжат осылай толтырылған шығар. Бірақ қазақ бағдарламасында қазақша айту керек қой. Қысқасы, құжат дұрыс толтырылмай, «қате қазақтар» мен қате сөйлеу көбейе бермек.

 

– Комментаторлардың сауаттылығы көңіліңізден шыға ма? Қандай комментаторды ерекше атап өтер едіңіз?

– «Айта-айта Алтайды, Жамал апай қартайды» демекші, бұл әңгіме алысқа кететін сияқты. Қазақстанда кәсіби комментатор жоқтың қасы. Кәсіби спорт комментаторы деген кім? Ол – өзі жүргізетін спорт түрін өзгелерден әлдеқайда жақсы білетін маман. Ресейде әр комментатор өзі жақсы білетін спорт түрінен ғана репортаж жүргізеді. Соның өзінде сынға ілігіп жатады. Ал бізде бір комментатор бірнеше спорт түрін жүргізе береді. Өйткені маман аз. Сәл ертеректе белгілі спорт комментаторы Асхат Сағынаев «бойшаң бойлы» деген тіркесті жиі қолданатын. Бұл екеуі синоним сөздер ғой. «Бойшаң» деген «бойлы, бойы ұзын» дегенді білдіреді. Біз де ескерттік, басқалар да айтып жүрді. Қазір бұл тіркес Асхаттың сөз қолданысында жоқ.
Белгілі журналист Сәкен Сыбанбай сөз еткендей, «ойын тәртібін бұзу орын алды», «алжирліктер допты жоғалтып алды», «енді келесі ойынды жіберетін болды» және т.б. калька тіркестердің өріп жүретіні несі? «Ойын тәртібі бұзылды», «доптан айырылып қалды», «келесі ойынға қатыса алмайды» десе де болады ғой. Бокста «алдыңғы қол», «артқы қол» деген тіркестер қолданылып жүр. Алға созып жүретін қол – алдыңғы, негізгі соққы жасайтын, сәл артқа тартылған қол артқы қол. Осылай деп айтқанға ептеп құлақ үйренді. Қазақша дұрыс болмаса да. Енді «алдыңғы аяқ», «артқы аяқ» деген шықты. Спортшыны төрт аяқты жануарға теңемей-ақ, бұған да келісер едік, бірақ мұнда екі аяқ жұдырықтасу үстінде бірде алға, бірде артқа кетіп, орын ауыстырып тұрады. Сондықтан «алдыңғы аяқ», «артқы аяқ» деген келе бермейді. «Гол соқты» дейміз. «Гол салды» дегенді сирек айтатын болдық. Негізі допты баспен соғуға болады. Бокста қолмен соғады. Футболда аяқпен тебеді.
Әркімнің сөзі де, өзі де өз орнында болуы керек. «Комментатор болдың ба, жұмысыңды адал атқар. Сені миллиондаған адам тыңдап отыр. Үлкендер сөзді біледі, ал жастар мен жасөспірімдер сенен үлгі алады, тілді бұзба» дегің келеді. Олай десең, біреуге жау, бітіспес дұшпан көрінесің. Қазір сөзді түсінетін кейбір бауырларыма болмаса, ескерту жасамайтын болдым. Амангелді Сейітхан сақа комментатор ғой. Орта буынның басында тұрған Есей Жеңісұлы, Ғалым
Сүлеймен, Шалқар Естен, Жандос Айтпайұлы секілді жігіттер кейбір ұсақ-түйек кемшіліктерге қарамай, елді мойындатып үлгерді. Есей – ақын, комментаторға қажетті суырыпсалмалық онда бар. Сөзі өтімді. Кейде асығыстау, жылдам сөйлеуге бейім. Бәлкім, Есейдің мықтылығы сонда шығар. Ғалымның сөздік қорында баламалар көп. Спортты да жақсы біледі, бірақ білетіндерін бір сәтте айтып тастауға бейім. Шалқардың даусы біртоға, тартымды. Жандос талдауға жиі барады. Тек эмоциясын дұрыстау керек. Жас та болса Ермұхамед Мәуленнің білімділігі, кейбір спорт түрін іштей білетіндігі қуантады. Сурыпсалмалығы да бар. Жандос Байділда, Айбек Қабылша және жас та болса өзінен көп үміт күттіретін Уәлихан Қосанбай деген жігіт бар. Жандос төселіп қалды. Айбек сын мен мақтауды бірдей естіп жүрген азамат. Сынды жақсы қабылдайтын жігіттің бірі осы. Тез өсіп келеді. Ал Уәлихан көрінбей кетті...
Жалпы жұрт алдында жиі болатындықтан оларға сын айтатындар көп. Біліп те, білмей де айтуы мүмкін. Бірақ «сен не білесің?» деуге болмайды, экранның ар жағында спортты олардан әлдеқайда жақсы білетін, сөз қадірін жақсы түсінетін азаматтар аз емес. Олардың арасында академиктер мен спортшылар да отыр. Сондықтан, Абай айтқандай, керегін ал.

 

– Әлеуметтік желілердегі тіл тазалығы қандай деңгейде?

– Бұл, енді, ең қиын мәселе. Тілдің былық-шылығы басым жер осы. Өйткені мұнда елеп-екшейтін ешкім жоқ. Кімнің сауаты қалай, солай жазады. Ақпаратты жылдам тарату үшін тез жазып, желіге тез салғысы келетін болуы керек, сірә. Сондықтан әлеуметтік желімен жұмыс істейтін журналист немесе блогердің қазақ тілінің ережесін, стильдік ерекшеліктерін жақсы меңгерген, сауатты жан болғаны абзал.

 

– Әңгімеңізге рахмет!

Сұхбаттасқан
Сапарғали ҚАНАТ

Последнее изменение Пятница, 22 Декабрь 2017 06:41
Сапарғали ҚАНАТ

2015 жылы Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ-нің журналистика факультетін бітірген. Бұған дейін «J-Group Production» аутсорсинг компаниясында журналист, сценарист, «Білім-Инновация» ХҚҚ-на қарасты «Сана» журналында журналист болып еңбек еткен. 2017 жылдың қаңтарынан бастап қалалық «Шымкент келбеті» қоғамдық-саяси газетінің тілшісі.