Шаншар» әзіл-сықақ театры десе, Уәлибек Әбдірайымов, Уәлибек десе, Жүсіп Ақшораев көз алдымызға келеді. Сол «Шаншарда» биыл мерейтой. Өнер айдынында 25 жыл жанашыр көрерменімен бірге жүзіп келеді. Осы ширек ғасырдың ішінде қаншама театр ашылып, жабылып үлгерді. Басқа-басқа «Шаншар» өзгерген жоқ. Оның басы-қасында жүрген Уәлибек пен Жүсіп көкелеріміз де сол баяғы сергек қалпында. Уақыт шіркіннің бұл екеуіне әмірі жүрмейтін сияқты. Уәкеңді қазіргі қазақ әзілінің генералы деп айтуға болады. Сөйткен Әбдірайымовтың бүгінгі қазақ сатирасына, жастарына айтар базынасы бар. Бұдан бөлек, көкеміздің көкейтесті ойларын өздеріңізге ұсынғанды жөн көрдік.

– «Шаншардың» құрылуына әдебиет зерттеушісі, жазушы, марқұм Әдіһам Шілтерханов себепкер болған деседі. Осынау іргелі өнер ошағының құрылғанына биыл 25 жыл толып отыр. Мерейтой құтты болсын, аға! Дайындық қалай? Он бес жылдықтарыңыз эстрада әншілерінің қатысуымен қызықты да тартымды болып өтіп еді...

– Бұйыртса, желтоқсан айында Астана, Алматы және Шымкент қалаларында 25 жылдық мерейтойымызды дүркіретіп өткізсек деп жоспарлап отырмыз. Негізгі концерт Алматыда өтеді. Бұл жолы бізден түлеп ұшқан әнші, әртістердің басын қосамыз. Үлкен сахнадағы тұсауы біздің театрда кесілген Нұржан Төлендиев, Айман Өтебаева, Индира, Алма, Аманғали, Дәркен сияқты әртістер мен Сәкен Майғазиев, Өмірқұл Айниязов, Жұбаныш Жексенұлы, Меруерт Түсіпбаева сынды әншілермен бірге өнер көрсететін боламыз.

Мұның өзі – бір тарих. «Шаншардың» сахнасына қалай келгеніне жеке-жеке тоқталып, өткенге көз жүгіртеміз. «Өнер қырандары», «Алдараспан», «Шымкент шоу» театрлары да кезінде кәсіби сахнаға бізден бата алып шыққан. Бүгінде үлкен сахнада дәуірлеп тұрған Тұрсынбек те монолог айтуды сырттай менен үйренгенін сол концертімізде жеткізбек. Осылайша 25 жылдық тарихты еске алсақ па деген жоспарымыз бар.

Көрерменнің қошеметі ютуб қаралымымен өлшенбейді

– Бүгінге дейін «Шаншардың» неше альбомы жарық көрді?
– Жалпы саны 13 альбом жарық көрді. Ал соңғы 5-6 жылдың көлемінде альбом деген мүлде шықпайтын болды. Өйткені, интернет қатты дамыды. Бірақ, мен интернет қаралымының көрсеткішін бізге берілген баға деп есептемеймін. Сахнада көрерменім риясыз көңілмен қошемет көрсетсе, шын баға сол.

– Зейнеп Ахметова апамыз «Шаншар» театрындағы «Өгізбайдың отбасы» атты қойылымның мағыналық сипатын, оның жастарға берер өнегесін сөз етіп, сынға алғаны бар. Жалпы сол сын айтылған сахналық қойылым түзелді ме?
– Иә, «Өгізбайдың отбасы» атты интермедиямызды Зейнеп апамыздың сынағаны бар-тын. Онда жігіттердің бәрі келін образында ойнайды. «Жап-жас келін атасының мойнына мініп алыпты. Оның үстіне еркектердің әйелдің рөлін сомдағаны – сұмдық қой» деген сыңайда пікір айтқан болатын. Бұл театрдан хабары жоқ адамның сыны деп есептеймін. Егер театрды бүге-шігесіне дейін білетін театр сыншысы болса, біз ол сынды қабылдар едік. Бірақ, біз апамыздың сынын дұрыс сын деп қабылдамадық.

Өйткені, Зейнеп апамыз бүгінгі кейбір келіншектердің болмысын білмейді-ау деймін. Оның ойынша, қазақтың бүткіл келіндері инабатты, ибалы сияқты. Бүгінгі күнде атасының ғана емес, бүткіл әулеттің мойнына мініп алғандары бар. Сәлемін салып, иіліп тұрғандары некен-саяқ кездесетіні ащы да болса ақиқат. Кейіннен осы қойылымды Дулат Исабековке көрсетіп: «Драмадан гөрі интермедияға жақын» деп едім, «Басы, ортасы, аяғы бар. Арсың-гүрсің, үлкен-кіші демей, бетке «былш» еткізетін келіндер жоқ емес.

Өмірден алынған драма ғой бұл», - деді Дулат ағамыз. Уәлибекке сәл сын айтса, көтере алмайды екен деп ойлап қалмаңыздар. Мәселен, «О дүниенің оқиғасы» деген қойылымымызда Құдайдың дауысын салатынымыз бар. Пайғамбар туралы фильм бар, бірақ пайғамбардың бейнесі жоқ. Осыны ақын жігіттер жүзбе-жүз келіп, «Құдайдың дауысын салу дұрыс емес» деп айтты. Сол кезде өзімнің діни сауатсыздығымды мойындадым.

– Сіздер театрға актерді қалай қабылдайсыздар? Сіздің шекпеніңізден талай таланттар шықты ғой. Белгілі бір талаптарыңыз бар ма?

– Бірінші талап, Алладан берілген таланты болуы керек. «Мен Мәскеудегі ВГИК-ті бітірдім» деп кеуде қағатындардың бізге қажеті жоқ. Мәселен, драма театрларының қатып қалған әдістері бар. Ал комедиялық сатира театрына қабылдағанда «күлдіре алу» дейтін дарынына қараймыз. Атты өмір бойы баптаған адам қай аттың жарау, қай аттың бәйгеге шабатынын бірден біледі ғой.

Сол сияқты біз де әзіл саласында 35 жыл істегеннен кейін оның ойынының рас-өтірігін біле қоямыз. Сырты жылтырап тұратын жігіттер болады, бірақ ішкі дүниесінде «комедиясы» жоқ. Біз ондай балаларды ала бермейміз. Екінші талабымыз, билей алатын пластикасы, ән айта алатын дауысы болуы тиіс.

– Ұлы Гете «1 пайыз талант пен 99 пайыз төгілген тер» шынайы талантты жасайтынын айтқан. Өзіңіз бір сұхбатыңызда «Мен әртіс боламын деп ойлаған жоқпын, қу тіршіліктен әртіс болып кеттік» дейсіз. Бала кезіңізде қандай бала болдыңыз? Әртіс боламын деп армандамай қалай актер болып кеттіңіз?

– Бала кезімде ұшқыш болсам ба деп армандадым. Бірақ, мен актер боламын деп ойламадым. Әртістерге қатты қызықтым. Вокалды-инструменталды ансамбльге ғашық болғандардың бірімін. Үйдегілер қолымдағы гитарамды қанша мәрте тартып алса да, тығылып ойнайтынмын. Сол сүйікті аспабымды оқуға түскенде де, бітіргеннен кейін де тастамадым. Үлкен сахнаға да сол музыкалық аспаппен шықтым.

Шағын ортада, дос-жарандардың, ағайын-туыстың арасында әзіл айтатыным бар еді. КазГУ-дің филология факультетінде 3-курс оқып жүрген кезімде «Тамашаның» талантты авторларымен кездесу» кеші болды. «Тамашаның» сатиригі, автор-режиссері Марат Сақатов көп студенттің ішінен менің әзілдерімді тыңдады. Автобуста қысылып келгенімізді әжуалап айтқан болатынмын. Марат Сақатовтың «сенен сахна сатиригі шығады» деген бір ауыз сөзі мені қамшылады.

Жоғарғы оқу орнын бітіріп, туған жерге барғанымда ауыл клубында шаруашылық меңгерушісі боп істейтін анамның жұмысына қолғабыс етіп жүрдім. Сол кезде студент кездегі интермедияларымды орындайтынмын. Содан бір күні жергілікті тұрғындарға шағын концерт қойдық. Ол концертіміз аудан басшыларына ұнап, мені жаңадан салынған Мәдениет үйінің директоры етіп тағайындады. Жалпы мен сахна сатиригі болу үшін көптеген сындардан өткенмін.

Ауылда ең алғаш әдебиет зерттеушісі, жазушы Әдіһам Шілтерхановтың сынына іліктік. Шәуілдірде жүргенде қойылымдардың арасына «атаңа нәлет» деген сияқты бейәдеп сөздер араласып кететін. Қоғам жанашырының сынынан кейін сөз саптауымыз түзелді. Біз өнер әлеміне өзімізден өзіміз аспаннан салбырап түспедік. Үлкен сахнадан табылу үшін қаншама өмір белестерінен өттік. Ал қазіргі жастар бірден театр ашып, қарық болғысы келеді.

– Біздің білуімізше, сіздің жастық шағыңыз ару Алматыда, КазГУ-дың көркем қалашығында өтті. Негізгі мамандығыңыз диплом бойынша араб тілінің маманы, ал өмірде юмориссіз. Тағдырыңыздағы маңызды бетбұрыс қалай жасалды? Студент кезіңіздегі бастан өткерген қызықтарыңызды еске алсаңыз...

– Иә, менің негізгі мамандығым – араб тілінің маманы. Біздің факультетте білімді қыздар көп еді. Солардың сөмкесінен конспектіні ала салатынмын. Жігіттер санаулы болған соң ба, сыйлы болатынбыз. Бір күні есіріп кеткенім соншалықты, бір қыздан КПСС тарихына қатысты дайын реферат алдым.

Смағұлов деген мұғалімнің сабағы екені әлі күнге дейін есімде. Сөйтсем, тура сол тақырыпты қазақ бөлімінде оқитын Ләззат Төлендиева деген қыз жазып, бір апта бұрын қорғап қойған екен. Ал мен оның бір әрпін өзгертпей алып алғам. Соны ең болмаса көшіріп жазып, алдын ала оқып алсамшы. Мұғалім бір-екі сұрақ қойды. Мыңқ-мыңқ етіп жауап бердім. Қандай әдебиеттер қолдандың? – деді қамшылап әрі көңілі толмай. Карл Маркс пен Лениннен бастап бәрін тізіп оқып шықтым. – Тағы? - деді.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімінің соңындағы Л. Төлендиева деген жазуды оқи салдым. Бүкіл зал ду күлді. Сөйтсем рефератты жазған қыздың аты-жөні екен ғой. Ағай естімей қалды-ау, «не дейді?» деді. – Қазақ бөлімінде Ләззат Төлендиева деген бір қыз бар, сол екеуміз зорға дегенде жазып шықтық, - деп құтылдым ғой.

Зиялының тілі бөлек, күлкісі басқа

– «Хабар», «Қазақстан» телеарналарындағы біршама жобаларға қатысып, тележүргізуші болғаныңыз рас. «Дударай» ойын-сауықтық көңілашар бағдарламасында қазылар құрамында отырдыңыз. Қазір тура мағынасында көк жәшікпен, яғни телеарналармен байланысыңыз қалай?

– Кезінде телеарнада көп жұмыс істедім. Қазір көгілдір экранға түр-тұрпаты әсемдеу адамдарды алады. Біз секілді егде тартқандарды жолата бермейді. Байқауларға да көбіне жастарды қатыстырады. Бұны жақсы үрдіс деп айта алмаймын. Алдыңғы буынды да түрлі байқауларға тарту керек. Өткенде Сәкен Майғазиевтің «Беу» деген бағдарламасын көзім шалып қалды. Соның бірінде қазылықта отырғандардың арасында Исраил Сапарбайдың ғана дұрыс сыни пікір айтқанын естідім.

Көбісінің біліктілігі төмен, дұрыс сын, бағыт-бағдар бере алмайтындығы байқалды. Сондықтан айтары бар, көргені көп Исраил, Дулат ағаларымызға миллион доллар берсе де, қазылар алқасына шақыру керек. Себебі, үлкен кісілер әділ бағасын береді. Сонда қарапайым көрермен адаспайды, мәдениетіміз дами түседі. «Исраил ағаның «Беуде» айтқанын естідіңдер ме?» деп жүрген жерімізде тілге тиек қайтіп айту керек.

Бірінші курста оқыған кезімізде Ғабит Мүсірепов «Қазақ әдебиеті» газетіне «Қайратты» көруге барып қайратымыз кеміп қайтады» деген сыңайда сыни материал жазған. «Ұлттық құрамада неге қазақтың жігіттері доп теппейді?» деп сынаған ғой. Сабақ үстінде біздің ұстаздарымыз: «Біздің зиялы қауым, жазушылар ешнәрсе байқамайды деп ойламаңыздар, тіпті, кеше футбол көретіндіктерін білдіріп қойды» деп сол мақаланы талдағаны есімізде қалыпты. Тіпті, ол мақала Орталық комитетке дейін жеткен. Қазір дұрыс сын жоқ. Зиялының тілі бөлек, күлкісі басқа.

Театрдың методикасы, ойын, фактурасы, бәрі-бәрін орыстардан үйренгенбіз. Сондықтан, біздің табиғатымызға келіңкіремейді. Ұлттық театрлар әлі қазақи қалпына түсе алмай жатыр. Қазіргі жастар орысшадан аударылған әзілдерге күліп жүр. Ынты-шынтысымен емес, күлкі деген осы екен ғой деп күледі. Жүсіп айтпақшы, күлмей бара жатса, артынан музыка беріп, бірнәрсе қып қол соқтырады. КВН деген күлкінің тұрпайы түріне мән беріп кеттік.

Ол да керек шығар, бірақ, жеңіл әзіл бірінші орынға шығып кетпеуі тиіс еді. Әлі де болса жастарды театрға шақырып, әдеби кітап оқыту қажет. Көркем шығарманы оқу үшін олардың білім дәрежесі, санасы соған сәйкес болса қанеки?! Бүгінгі жас буынның сана-сезімі ютубтың деңгейімен шамалас боп қалды ғой.

– Аға, сіз қоғамға қапалысыз ғой. Көп нәрсеге көңіліңіз толмайтынын аңғардық. Дәл қазіргі қазақ әзілінің серкесі ретінде сатирамызға қандай баға бересіз? Арзанқол қалжыңдарға қайтсек жол бермейміз?

– Тіл дамыған жерде сатираның да бағы жанып, тасы өрге домалайды. «Балық басынан шіриді» демекші, жастар қазақша сөйлеуі үшін жоғарғы оқу орындарының басшылары қазақ тілінде сөйлесін. Жиналыстарын ана тілімізде өткізсін. Бұл аудан, қала, облыс басшыларына да тікелей қатысты. Барлық билік тармақтарындағы азаматтар туған тілімізге құрметпен қараса, біздің қойылымдарымызға ақша төлеудің де қажеті болмайды. Сонда сатира өзінен өзі дамиды. Кірме әзілдер шеттеп қалады. Өмірден түйгенім осы.

Әңгімеден әңгіме шығады ғой. 2012 жылы Жапониядан Ипо Иччи деген зерттеуші ғалым менімен сұхбаттасуға келіпті. Қазақтың ұлттық әзілі туралы аудармашы арқылы сөйлестік. Жеңге мен қайыніні, балдыз бен жезде, құрдастар қалжыңы, нағашы мен жиен, қазақы қалжыңның барлық түрін қал-қадірімше түсіндірген болдым. «Бұл қалжыңдар қазір сол күйінде қолданыла ма?» деді.

– Менің жасымдағыларда ғана қолданылады, – деп едім.

– Бізде де солай, – деп ұнжырғасы түсіп қалды. Бірақ, бізге қарағанда олардың тілі жақсы сақталыпты. Тек, ұлттық әзілдерін қайтара алмай жүр.

...Анда-санда тойға шығатыным бар. Сондай бір ұзату тойында қыздың әкесі «қызымды көтеріп шығарып салам, күйеубала да көтеріп алып кетсін және өмірінің соңына дейін алақанында аяласын, ауыр жұмыс істетпесін, үйіне қызметшілер жалдасын» деді. «Бір елдің түтінін түтетесің, барған жерде ибалы бол, сәлеміңді сал, ізетіңді көрсет, шырағыңды жақ» дейтін тәрбие жоқ. Үлкендердің өзі ойына не келсе, соны істейді. Осындайлардың кесірінен тіліміз бұдан да төмен бейшаралыққа түсіп барады.

Жүсіп – менің күйеубалам

– Өмірде де, өнерде де үзеңгілес досыңыз Жүсіп Ақшораевпен сахнада үнемі бақталас образын сомдайсыздар. Өмірде, шығармашылыққа келгенде келіспей қалатын жерлеріңіз бола ма? Жалпы ширек ғасыр шынайы достыққа сызат түсірмей, қалай сақтап келдіңіздер?

– Жүсіп екеуміз әу бастан бір терінің пұшпағын илеп келе жатқандықтан мұңымыз да, сырымыз да бір. Ал сахнадағы бақталастығымыз – жәй ғана образ ғой. Екеуміздің келіспей қалатын тұстарымыз өте сирек. Сатиралық шығармаларымызды өмір ағымына қарай дамытып отырамыз. Мысалы, қайбір концертте Жүкең Майкл Джексонды билеп шықты.

Біз де өмір ағымына ілесе аламыз дегенді бір бимен көрсеттік. Ой-өрісімізді күлкі қуалап, арзандатып жібермейік деп кейде келіспей қаламыз. Әзілмен айтсам да, басқалай айтсам да, мен оның бастығымын. Жұмыстан тыс уақытта да «үстінен қараймын». Өйткені, ол – менің күйеубалам. Былайғы өмірде де менен кеңес сұрап отырады. Арамызда өзара түсіністік бар.

– Бір сұхбатыңызда Эстрадалық театрлар одағын құрамыз деген екенсіз. Сол сөздің аяғы не болды?

– 2013 жылы «Эстрадалық театрлар одағы» құрылған-ды. Бауыржан Ибрагимов Одаққа төраға болды. Бірақ, ғұмыры көпке созылмады. Тағы да ашсақ па деп жүрміз. Оны құрудағы себебіміз, концертті екінің бірі өткізе бермесін, өнер аяқасты болмасын деген ой. Одақ ашылса, кез келген өнерпаз өзінің талантын дәлелдеп, бағдарламасын көрсетіп, бір жылға лицензия алуы керек. Оның ішінде концерттің билет бағасы да белгіленбек. Фонограммаға жол берілмеуі тиіс. Егер оркестрсіз бір-ақ адам орындаса, онда оның бағасы 1000 теңгеден аспасын.

Оркестрмен жанды дауыста айтса, 5000 теңгеге дейін белгілеуге болады. Сонда Театрлар одағының комиссиясы сахнаға «аспанға қарап, жұлдыз санайтын» әндерді жібермейтін болады. Мәселен, Әбдіжаппар Әлқожаға қарасаң, әжептәуір әнші. Бірақ, әндерінің басым көпшілігі – тойдың әндері. Сахнада көрерменнің жүрегіне жететін әсерлі әндер айтылуы керек. Сонда өнер өлмейді.

– Аға, сөзіңіз аузыңызда, «Шаншарға» қатысатын әншілер тірі дауыспен айта ма?

– Бәрі жанды дауыста айтпайды, арасында екі-үшеуіне шырқатамыз. Жүсіп бір-екі рет жанды дауыста айтып шықты. Көрермен жақсы қабылдады.

– Сахнаға бір көріністі алып шығу үшін қанша уақыт дайындаласыз?

– Бір монологтарға дайындалу үшін 2-3 күн кетеді. Кейбіріне 1-2 жыл уақыт жұмсаймын. Жеке авторлардың монологын өзіме сәйкестендіріп өзгертемін. Мысалы, сатирик Жарылқасын Дәулеттің «Футбол матчынан репортаж» монологын алты ай ойланып, толғанып, өңін айналдырып өзгертіп шығардым.

– Бізде пародия саласы ақсап тұр. Бірді-екілі пародистеріміз айналып Бекболатты, Жүрсінді салады. Олжас Сыдықбеков Иманғали Тасмағамбетовты бір-екі рет салды да қойды. Саясаткерлерді мүлде салмайды. Негізі пародия арқылы да біраз дүниені айтуға болады ғой.

– Пародия – біздің елімізге 80-жылдардың соңында келіп, кенже дамыған жанр. Жалпы, бұл әлем бойынша өте қиын өнер түрі саналады. Кез келген пародистің өнердегі ғұмыры ұзаққа бармайды. Өміршең болғаны өте сирек. Олжастың Иманғали Тасмағамбетовті салған себебі, Премьер-министр болып тұрғанында халықтың алдында ұдайы қазақша сөйлеген осы кісі ғана. Сондықтан, халық оны жақсы көрді, сөздері ел жадында жатталып қалды, құлағында даусы қалып қойды. Жүрсін мен Бекболат та солай. Басқаларын онша тани бермейді.

Солардың айтқан сөзін келтіре бастаса болды, қол шапалақтай жөнеледі. Қоғам қайраткерлерінің қоғамға танымал болғандары аз, содан да пародистер жоқтың қасы. Қазіргілерден Серікжан Біләшті салуға болады. Қалған шенеуніктерді тек басын изеп қана салса жеткілікті.

Үйде жексұрын болғым келмейді

– «Жақсылар, дастан айтайын», «Тұлпар мініп, ту алған» ұлттық жобаларын бір кісідей қолдап жүресіз. Өзіңіз үйдегі немерелеріңізге жыр-дастан оқып бересіз бе? Жалпы, бүгінгінің баласына батырлар жырын оқыту үшін не істеу керек деп ойлайсыз?

- Шынымды айтсам, бүгінгі балаға «Батырлар жыры» мен ертегі айтып беру үшін оның әкесі мен шешесінің санасы дұрыс болуы керек. Өйткені, сіздің ата ретінде айтқан әрбір сөзіңіздің маңыздылығын баланың санасына сіңірмесе бәрі бекер. Ал олар сенің көз алдыңда баласын жаңа көргендей бетінен сүйіп, мойнына мінгізіп жүргенде, жармасып баланы ала алмайды екенсің. «Қойыңдар!» дейсің де қоясың. Түсінген болады, бірақ, құлаққа ілмейді. Ал, баланың қолында – гаджет, компьютер.

Әке-шешесі қолынан сол телефонды тартып алып, қасыңа отырғызып қойса, басқа әңгіме. Ал өзің тартып алайын десең, үйдегі ең жексұрын адам сен боласың. Балаға тыйым салып, «отыр да атаңның ертегісін тыңда, балам!» дейтін әке мен шеше болмағаннан кейін, Абай айтпақшы, «баяғы жартас сол жартас, қаңқ етер, түкті байқамас». Бұл менің ғана шаңырағымдағы жағдай емес, көп қазақтың үйіндегі хәл осы. Абай атамыз осындайларды көріп, күйінгеннен айтқан екен ғой.

– Белгілі сыншы, марқұм Сағат Әшімбаев сырласқан адамдарынан «Не естіп, не оқып, не көріп жүрсің?» деп сұрайды екен. Сіз ше?

– Кітап оқымағаныма көп болды. Соңғы рет кітапханаға барып Жүсіп Баласағұнның «Құтадғу білік» атты кітабын алып көз жүгірттім. Көне түрік әдебиетін жаным сүйеді. Өйткені, оның ішінде әлі күнге мән-мағынасын жоймаған сөздер көп. Сол афоризмдерді жаттап алғым келеді. Ахмет Иүгінекидің «Ақиқат сыйы» атты кітабы қолыма түспей жүр. Қолыма тисе, балаларыма да оқытамын, бұйыртса.

Естіп жүргенім – өсек. Өсектен басқа ешнәрсе естімеймін. Тек саясатты, Парламентті жыр ғып айтамыз. Жүсіп онымен де айналыспайды. «Неғыласың, бала-шағаңды ойла да, қойсай» деген соң қоя саламыз. Өмір осылай сырғи береді екен. Өзгерген ешнәрсе жоқ.

Бірақ, өзгергенін қалаймыз. Президентіміз Қасым-Жомарт Тоқаев халыққа Жолдауында көптен қордаланған мәселелердің шешілу түйінін айтты. Үмітсіз шайтан деген. Алдағы күндерден күтер жақсылығымыз көп. Халықтың бірлік тұрғысында бір қолдың саласындай бола алатынын Арыс оқиғасы көрсетті. Алла мемлекетімізді қуатты етіп, ынтымағымызды арттыра бергей.

– Аға, тығыз жұмыс кестеңізге қарамай, арасында уақыт тауып, бізбен сұхбаттасқаныңызға алғысымызды білдіреміз. Аман болыңыз!