Версия для печати

Жұлдызшы Нұрғабыл Қозыбай:«Індеттің атын атауға болмайды» Избранное

Пятница, 24 Апрель 2020 00:31 Автор  Опубликовано в Сұхбат Прочитано 4323 раз
Оцените материал
(1 Голосовать)

нургабыл

Табиғат құбылыстарына болжам жасау ертеден келе жатқан үрдіс. Ауа райының тосын мінезіне алдын ала болжам жасаушылар түрлі тәсілдерді қолданған. Олар пайдаланған затына қарай жауырыншы, жұлдызшы, тамыршы болып бөлінген. Ата-бабадан келе жатқан үрдісті жалғастырушылар арамызда әлі де бар. Олардың бірі – елімізге белгілі ауа райын болжаушы Нұрғабыл Қозыбай. Жуырда жұлдызшымен аз-кем сұхбаттасқан едік. Әңгімеміз жаһанды жайлаған індет, табиғат құбылысын зерттеу жайында өрбіді.

– Елімізде коронавирус індетін жұқтырғандар күннен-күнге көбейіп келеді. Пандемияның шарықтау кезеңі туралы ақпараттар көп. Жалған деректер де толассыз. Сан алуан болжамдарға не айтасыз?

– Қазақ – ырымшыл халық. Қорқынышты нәрсенің атын көбейеді деп айтпайды. Қасқырды да атамаған. Түз тағысын «ит-құс» деп астарлап жеткізген. Сол сияқты, бұл індетті атаудың қажеті жоқ еді. Алайда оны ақпарат көздері ашықтан-ашық жариялады. Әлеуметтік желілердегі қорқынышты хабарлар ел ішінде дүрбелең туғызды. Біріншіден, жаман нәрсе жайлы алыпқашпа сөзді көп айттық. Күні бұрын елімізге келетінін айтып, болжам жасадық.
Екіншіден, биыл – 2020 жыл. Қатар тұрған сандарды біреулер жақсы көреді. Цифрлардың сырын, мағынасын білмейтіндіктен, мұндай жылдың қайтып келмейтінін айтып мақтайды, мақтанады. Дегенмен жыл басталмай жатып, зардабы байқалды. Жиырма санында екі – екеу. Ал қосындысындағы 4 – қауіпті сан.

– Неге? Қазақта 4 саны киелі ғой?

– Ғылымға сүйенсек, әр санның ерекше қасиеті бар. Табиғат заңдылығы мен үйлесім сенімімізге сіңіп, әдетке айналған. Базбіреулер «Мына санға сенбе, оны Алла біледі» дейді. «Күнә, болмайды» деген шектеу қояды. Бұл санның қауіптілігі жөнінде шығыс халықтарының өз тұжырымдары бар. Мәселен, жапондарда 4 саны өлім деген мағынаны білдіреді. Еуропа елдері 13 санын ұнатпайды. Оларда 13-үй, 13-пәтер деген болмайды. Әуекемесінде де 13 цифры көрсетілмейді.

– Жұқпалы аурудан құтылуға қатысты айтылып жатқан кеңес көп. Болжам да жетеді. «Қауіпті вирус қатты ыстықта жойылады» дейді. Шымқалада жаз қалай басталады?

– Иммунитетті сәл жақсартқаны болмаса, ел арасындағы «сарымсақ пен имбирь қорғайды» деген жай сөз. Бұл ауа арқылы тарап, өкпеге ұялайтындықтан тыныс алу жолдарын сақтауымыз қажет. Дәрігерлердің кеңесін тыңдап, карантин талаптарын сақтаған жөн. Ғалымдар үрей туғызған індеттің 35 градустан жоғары температурада жойылатынын айтып отыр. Алдымызда жаз маусымы келе жатыр. Биыл жаз ыстық болады. Ми қайнататын аптап тамыздың ортасына дейін сақталады. Ал коронавирус індеті жаздың алғашқы айының соңында тоқтайды.

– Сәуірдің басында күн суытып, қар жауғаны белгілі. Бұл жылда күн райы қандай болады?

– Соңғы үш жылда Шымкентте қыс қатаңдық танытпады. Көбіне қыс маусымы көктемге қарай созылып кетеді. Наурыздың аяғына, сәуірдің басына қарай қар жауып жатады. Биыл жауын мөлшері жақсы болады. Таулы аудандарда егін, шөп бітік шығады. Сәуірдің 20-нан бастап күн 20-25 градусқа жылиды. Айдың аяғына қарай шымкенттіктер көктемге тән жаймашуақты сезіне алады. Биыл жауын мөлшері көп түседі.

– Карантинде немен айналысып жатырсыз?

– Қазақстанда ауа райын болжайтын екі адам ғана бар деп әзілдейтінмін. Белгілі жұлдызшы Назарбек Қожамсейітов екеумізді біреулер көріпкел деп ойлайтын. Көзі тірісінде ағамызға мұның ғылым екенін дәлелдейік деп ұсыныс айттым. Ол кісі «ата-бабамнан келе жатқан құбылыс дәстүрін құпия ұстаймын. Ешкімге жарияламаймын» деді. Өкініштісі, өзімен бірге табиғатты зерттеудің тылсым құпиясын алып кетті. Қазір ауылдарда күн қабағын білетін қариялар бар. Бірақ олар 5-6 болжам ғана жасайды. Ұзақ мерзімге келгенде тосылады.
Деректерге сүйенсек, Қазақстанда 10 мыңға жуық балгер бар екен. Олар неге ауа райын болжамайды? Себебі табиғаттың тілін түсінбейді, ғылымын білмейді. Табиғаттың сырын ұғу үшін 200-300 болжам жасай білуің қажет. «Қазақтың құпия ғылымы» деген кітабымды жазып бітірдім. Қазір баспаханада терілуде. Редакторы – жазушы, тарихшы Момбек Әбдіәкімұлы.

– «Ауа райын болжау – ата-бабамнан келе жатқан қасиет» дедіңіз. Құбылысты аңғаруды қалай үйрендіңіз?

–Қазақ халқы ертеден табиғатқа етене жақын өскен ғой. Ауа райын күн қабағына, жан- жануарлардың тыныс-тіршілігіне қарап болжағаны белгілі. Өзен, көлдің суы тартылатынын, молаятынын, жайлаудың шөбі шүйгін, тақыр болатынын күн ілгері байқаған. Күн қызарып батса, ыстық болады. Даланың күні жылитын болса, шегіртке шырылдап, бақа құрылдайды. Сиыр 2-3 күннің, түйе 2-3 айдың, қой жарты жылдың, жылқы бір жылдың ауа райын болжайды. Ай туар алдында табиғат заңы бойынша 3 күн қабағы бұзылады. Атам Қозыбай табиғаттың тілін жақсы білетін. «Өліара жақындады, тоғыс келіп қалды. Күн райы бұзылмай тұрғанда қораны жөндейік» дейтін. Бала болғандықтан мағынасына түсінбейтінмін.
Бір күні әкем Уақтан құлағыма тосын естілетін сөздердің мағынасын сұрадым. Ол өліра, тоғыс алдында туатын айдың өзгерісін айтып берді. Кейін айтылғанболжамдарды бақылап көрдім. 7-8 сыныпта оқып жүріп, алдағы ауа райының қандай болатынын біліп, табиғат тылсымына қаныға түстім.
Сол уақытта жарық көретін «Білім және еңбек» журналын жаздырып, оқыдым. Басылымдағы ғалымдардың зерттеулері мен еңбектерін бас алмай оқыдым. Түрлі болжамдарды жинадым. Сөйтіп болжау жағынан әкемнен озып кеттім. Әкем бір айдың ауа райын білсе, мен бір жылға жорамал жасайтын деңгейге жеттім. Бір күні кластастарыммен табиғат туралы әңгімелестік. Мен «ертең жаңбыр жауады» дедім. Олар маған сенбеді. Айтқанымдай ертеңіне жауын жауды. Сыныптастарым жорамалымның дәл келгеніне таңғалды.

– Әрі қарай ғылымға ден қойдыңыз ба?

– Несін айтасыз, ғылымға қатты қызықтым. Әйтсе де, оқуға түсе алмадым. Алғаш рет «Оңтүстік Қазақстан» газетіне болжамдарымды жолдадым. Редакциядағылар «Ауа райын қайдан білесің? Жорамалың сәйкес келмесе бізге сөз келеді»деп баспай қойды. Мұнан бетім қайтқан жоқ. 1989 жылы «Білім және еңбек» журналының екі бетіне ғылыми еңбегім шықты. Аз ғана уақытта аты-жөнім елге танылды. Тіпті совхоз директоры жұмысқа шақырды. Ұсынысқа ойланып жүргенде журналдан хат келді. Зерттеу еңбегім академиктерге ұнап, редакцияға жолығуға шақырыпты. Ойланбастан Алматыға тартып кеттім.
Басылымдағылар мені көріп таңырқады. «Жас екенсің ғой. Ауа райын қалай білесің» деп аң-таң қалды. Сол жолы академик Әбуали Қайдармен кездестім. Ол кісі «Қазақтың мақал-мәтелін жинадым. Ауыз әдебиетінің жанрлары толық зерттеліп бітпеді. 50-ге жуық жинаған ауа райы болжамдарым да бар» деді. Академик менің журналист болғым келетінін біліп, филология факультетіне оқуға кеңес берді.
Ертеңіне ғалымдардың конференциясы өтті. Мен баяндама жасадым. Ешкім еңбегіме қарсы болмады. Бәрі қолдады. КазГудың филология факультетіне оқуға қиындықсыз түстім. Күндізгі бөлімде оқып жүріп, болжамдарым «Оңтүстік Қазақстан» газетіне басылып тұрды. Кейін қызметке шақырғасын, оқуымды сырттай бөлімге ауыстырдым. Облыскомның жанынан ғылыми кеңес беру бюросында, облыстық ауылшаруашылығы ғылыми кеңес беру экономика бюросында қызмет істедім. Нарық жылдарында бизнеске кеттім.

– Өкінішіңіз жоқ па?

– Өкінбеймін. Әр салада бақ сынаған, тәжірибе жинаған дұрыс.

– Тышқан жылынан қандай ерекшеліктер күтуге болады?

– 2020 жылы пандемияға байланысты аздаған экономикалық дағдарыс болады.

– Алдағы қыс қатты болмай ма?

–Жоқ. Себебі, жер бетіне дүниежүзілік жылыну келді. Мұнан соңғы жылдары қыстың болмағанын білесіздер. Зауыттардан шыққан түтін, автомобильдерден бөлінген көмертек жердің шамадан тыс жылынуына әкеліп соқты. 1975 жылдары қар тізеден жауатын. Боран мен желден үйілген қардың биіктігі 30 метрге жететін. Қазір мұндай қар түспейді. Жердің 0,3 градусқа жылынғанын ескерсек, 10 жылда қыстағы сынап көрсеткіші 3 градусқа жоғарылайды. 50 жылдан кейін жер беті 15 градусқа күрт жылиды екен. 50 жылда суық ауа +5 градуспен алмасады. Бұл температурада жерге қар түспейді. Яғни алдағы 50 жылда Шымкентте қыс болмайды.

– Әңгімеңізге рахмет!

 

Құттыбике  НҰРҒАБЫЛ

Қорқыт ата атындағы Қызылорда Мемлекеттік университетінің филология факультетін бітірген.  Бұған дейін республикалық «Керемет» журналының  тілшісі болып еңбек еткен. 2014 жылдан бастап қалалық «Шымкент келбеті» газетінің тілшісі.