Шымкент келбеті

Дүрәлі ДҮЙСЕБАЙ,
ҚР Мәдениет қайраткері, Қазақстан Журналистер одағы
және С.Бердіқұлов атындағы сыйлықтардың иегері

– Дүрәлі аға, көпшілік сізді спорт журналисі, мәдениет қайраткері ретінде таниды. Бірақ жеке өміріңіз жайлы біле бермейді. Алдымен әңгімемізді осыдан бастасақ...

– «Оңтүстіктің Швейцариясы» деп аталатын Түлкібас өңірінің азаматымын. Шақпақбаба дейтін ауыл бар. Бұрынғы Высокое селосы. Тараз бен Шымкент, Жуалы (Жамбыл облысы) мен Түлкібас (ОҚО) аудандарының орталықтары – Бауыржан Момышұлы мен Тұрар Рысқұловтың қақ ортасындамыз. Бізден шығысқа қарай Жамбыл облысы. Әдемі жерде тұр. Бірақ жақын елдімекеннен егіннің, жеміс-жидектің пісуі тура бір аптаға кем. Қысы қатал, жазы қоңыржай. Жазда – жел, қыста – боран. Біреулерге жайсыз шығар, жел болмаса «ауа жетпей» «тұншығып» қаламыз. Мінезіміз де облыстағы өзге өңірлерге қарағанда қатаңдау, тіктеу.
Спорты дамыған С.Бреусов атындағы мектепті 1971 жылы тәмамдап, ҚазМҰУ-дың журналистика факультетіне оқуға түстім. 1981 жылы оны бітіре салып, атақты «Лениншіл жас» газетіне жұмысқа орналастым. Онда он алты жыл табан аудармай жұмыс істеп, 1996 жылы ҚР Мемлекеттік тергеу комитетінің жаңадан ашылған «Қылмыс пен жаза» – «Преступление и наказание» атты газетіне бас редактор болып бардым. Кейіннен әскери қызметте болып, зейнетке шыққан соң «Халық сөзі», «Sport» – «Спорт» газеттерінде қызмет еттім. Қазір Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде оқытушымын.

– Биыл пайғамбар жасына толдыңыз. Өмірден не түйдіңіз? Қазіргі таңда бата сұрасаң, тост айтатын қариялар бар. Алдыңғы буын мен кейінгі буын өкілдері арасындағы сабақтастық қандай? Көңіліңіз тола ма?

– Өмір болған соң адамның қартаюы заңды. Біз де жас болғанбыз. Бірақ біздің жастық шақ басқаша өтті. Қазіргі жастар бақытты. Ақпараттар ағыны ашық заманда өмір сүреді. Көп біледі. Алайда тәрбиеміз бөлек. Құймақұлақ, ата-әженің әңгімесін тыңдап өскен ұрпақпыз. Кітапқұмар ұрпақпыз. Бірақ біз естіген әңгімелер мен оқыған кітаптар бүгінгі күнге сай ма? Қазіргі жастар біз секілді құлдық психологиясы басым емес, азат ойлы азаматтар. Бірақ неге ұлттық құндылықтан алшақ жастар көп? Неге ақшаға қатты құнығып, барымызды баса-көктеп жаншып барамыз? Ойланатын нәрсе жетеді.
Жетпіске жақындап қалған өзін әлі де жастар қатарында санайтын бір азамат көшедегі бір жөнсіздікті байқап қалып: «Апыр-ау, мынаусы несі, осыларға ақыл айтатын бір қария жоқ па?» десе керек ашуланып, сонда қасында еріп келе жатқан бір інісі: «Көке-ау, сол қарттың бірі сіз емессіз бе?» деген екен. Сонда әлгі кісі: «Әй, біз де шал болып қалыппыз-ау» деп басын қасыпты дейді. Сол айтқандай, нағыз қариялар бұрынғылар ғой. Олар айтатын, өздері үлгі болатын. Сөзі бөлек, тірлігі басқа шалдар көп қазір. Көрген-білгеніңді айтайын десең кейбір «ақылды «қарттар» «жаманатты болып қайтесің» дейді. Өздері жеккөрінішті болғысы келмейді. Сонда кім айтады? Білгеніңді айту ақылгөйшілік пе?
Алдыңғы буын мен кейінгі буынның арасы алшақтап бара жатқандай. Қазіргі жастарға ақыл айтсаң ұнамайсың, сын айтсаң – жаусың. Бәрі бірдей емес шығар, әрине. Алдыңғы буынның өзіне үлгі болатын жастар да бар.

– Сіздің тіл тазалығы туралы пікірлеріңізді ашық айтып та, жазып та жүргеніңізді білеміз. Бүгінгі баспасөз беттеріндегі тіл тазалығы туралы не айтасыз?

– Тіл білімінің алыбы Ахмет Байтұрсыновтың «Тіл тазалығы дегеніміз – ана тілдің сөзін басқа тілдің сөзімен шұбарламау. Басқа тілден сөз тұтыну қажет болса, жұртқа сіңіп, құлақтарына үйір болған, мағынасы халыққа түсінікті сөздерді алу» деген сөзі бар. Баспасөзде арасы былғанған сөздер жиі байқала қоймайды. Біздің тілдік ережемізге жат сөздер көп қолданылмайды. Әрине, кейде «бізде былай айтылады» деген сыңайда жергілікті сөздерді қолданып жатамыз. Жат елдік сөздерден гөрі осы өз арамыздағы жергілікті сөздерді қолдану басымдау. Басқасын айтпай-ақ қояйық, қазір «жұмыс істеу» деудің орнына «жұмыс жасау» деген тіркес қолданыла бастады. Кейбір газеттерде бас тақырыпқа шығып кетіп жүр. Бұл дұрыс емес. «Жұмыс істеу» процесс, ал «жұмыс жасау» акті. Екеуінің мағынасы екі түрлі.
Орысшадан тікелей аударылған калька сөздер де кездесіп қалып жатады. «Болып табылады», «орын алды», «есептеледі» деген секілді.

– Телеарналар мен радиода ше?

– Мұнда мәселе басқаша. Жазып алынатын хабарларды тексеруден өткізіп, монтаждап жіберуге болар. Бірақ тікелей эфир деген бар. Кім қалай сөйлейді, солай кетеді. Қай қонақтың аузына қақпақ боласың. Бағдарлама авторының өз ісін жақсы біліп қана қоймай, дұрыс сөйлей алатын адам іздейтіні сондықтан.

– Сөз зергері Ғ.Мүсірепов «Ысылмаған ауыздан кедір-бұдыр сөз шығады» дейді. Комментаторлардың сауаттылығы жөнінде не дейсіз?

– Ғабең өте дұрыс айтқан. Мына Ресей теле-радио мекемелерінде үш буын қатар жұмыс істейді. Аға буын, орта буын және жас буын. Сексеннің арғы-бергі жағындағы Познерлер әлі жүр. Мұндай жүйеде дәстүр жалғастығы бар. Тіл тазалығы сақталады. Кіші буын орта буыннан, орта буын аға буыннан үздіксіз үйреніп отырады. Мектеп қалыптасқан. Бізде ше? «Жастарды тартайық» дедік те үлкен буынды ысырып шығардық. «Жас келсе – іске!» дейді қазақ. Бұл, негізінен, дұрыс үрдіс. Жастарды жұмысқа көптеп тартуды айтамын. «Ақыл – жастан...» деп бекер айтпайды ғой. Бірақ дәстүр жалғастығын үзіп алдық. Телевидение мен радиода мықты журналистер жұмыс істеді. Қазақтың ауыз әдебиетінен қанып ішкен, ата-әже ертегісін, ана әлдиін өз тілінде естіп, құлағына сіңдіріп өскен, аузынан сөзі құйылып тұрған талай ағаларымыз бен әпкелерімізді білуші едік. Солар қайда қазір? Салалық теле-радио мекемелерін білмеймін, орталықтарда олардың бірі де жоқ. Дәстүр жалғастығы бұзылған. Жастар тіл білмейді деп үзілді-кесілді айтуға болмас, бірақ бұзып айтады. Қазір көрермендер мен тыңдармандар айтып жүргендей, «ң» әрпіне тілі келмейтін тележүргізушілер көбейіп кетті. Орысша ойлап, қазақша акцентпен сөйлейтіндер пайда болды. Кезінде құжатта кеткен қателіктерге байланысты орыс ыңғайында бұзылып жазылып кеткен аты-жөндерді дәл солай айтатындар бар. Мысалы, «Балапан» арнасында «Адина мен Мадина» (ұмытпасам, осылай) деген бағдарлама шықты. «Әдина мен Мәдина деп неге қазақша айтпайсыңдар?!» дегенге бас редактор «Азан шақырып қойған атын біз қалай өзгертеміз?» деп жауап берді. Әке-шешесінің сауатсыздығынан құжат осылай толтырылған шығар. Бірақ қазақ бағдарламасында қазақша айту керек қой. Қысқасы, құжат дұрыс толтырылмай, «қате қазақтар» мен қате сөйлеу көбейе бермек.

– Комментаторлардың сауаттылығы көңіліңізден шыға ма? Қандай комментаторды ерекше атап өтер едіңіз?

– «Айта-айта Алтайды, Жамал апай қартайды» демекші, бұл әңгіме алысқа кететін сияқты. Қазақстанда кәсіби комментатор жоқтың қасы. Кәсіби спорт комментаторы деген кім? Ол – өзі жүргізетін спорт түрін өзгелерден әлдеқайда жақсы білетін маман. Ресейде әр комментатор өзі жақсы білетін спорт түрінен ғана репортаж жүргізеді. Соның өзінде сынға ілігіп жатады. Ал бізде бір комментатор бірнеше спорт түрін жүргізе береді. Өйткені маман аз. Сәл ертеректе белгілі спорт комментаторы Асхат Сағынаев «бойшаң бойлы» деген тіркесті жиі қолданатын. Бұл екеуі синоним сөздер ғой. «Бойшаң» деген «бойлы, бойы ұзын» дегенді білдіреді. Біз де ескерттік, басқалар да айтып жүрді. Қазір бұл тіркес Асхаттың сөз қолданысында жоқ.
Белгілі журналист Сәкен Сыбанбай сөз еткендей, «ойын тәртібін бұзу орын алды», «алжирліктер допты жоғалтып алды», «енді келесі ойынды жіберетін болды» және т.б. калька тіркестердің өріп жүретіні несі? «Ойын тәртібі бұзылды», «доптан айырылып қалды», «келесі ойынға қатыса алмайды» десе де болады ғой. Бокста «алдыңғы қол», «артқы қол» деген тіркестер қолданылып жүр. Алға созып жүретін қол – алдыңғы, негізгі соққы жасайтын, сәл артқа тартылған қол артқы қол. Осылай деп айтқанға ептеп құлақ үйренді. Қазақша дұрыс болмаса да. Енді «алдыңғы аяқ», «артқы аяқ» деген шықты. Спортшыны төрт аяқты жануарға теңемей-ақ, бұған да келісер едік, бірақ мұнда екі аяқ жұдырықтасу үстінде бірде алға, бірде артқа кетіп, орын ауыстырып тұрады. Сондықтан «алдыңғы аяқ», «артқы аяқ» деген келе бермейді. «Гол соқты» дейміз. «Гол салды» дегенді сирек айтатын болдық. Негізі допты баспен соғуға болады. Бокста қолмен соғады. Футболда аяқпен тебеді.
Әркімнің сөзі де, өзі де өз орнында болуы керек. «Комментатор болдың ба, жұмысыңды адал атқар. Сені миллиондаған адам тыңдап отыр. Үлкендер сөзді біледі, ал жастар мен жасөспірімдер сенен үлгі алады, тілді бұзба» дегің келеді. Олай десең, біреуге жау, бітіспес дұшпан көрінесің. Қазір сөзді түсінетін кейбір бауырларыма болмаса, ескерту жасамайтын болдым. Амангелді Сейітхан сақа комментатор ғой. Орта буынның басында тұрған Есей Жеңісұлы, Ғалым
Сүлеймен, Шалқар Естен, Жандос Айтпайұлы секілді жігіттер кейбір ұсақ-түйек кемшіліктерге қарамай, елді мойындатып үлгерді. Есей – ақын, комментаторға қажетті суырыпсалмалық онда бар. Сөзі өтімді. Кейде асығыстау, жылдам сөйлеуге бейім. Бәлкім, Есейдің мықтылығы сонда шығар. Ғалымның сөздік қорында баламалар көп. Спортты да жақсы біледі, бірақ білетіндерін бір сәтте айтып тастауға бейім. Шалқардың даусы біртоға, тартымды. Жандос талдауға жиі барады. Тек эмоциясын дұрыстау керек. Жас та болса Ермұхамед Мәуленнің білімділігі, кейбір спорт түрін іштей білетіндігі қуантады. Сурыпсалмалығы да бар. Жандос Байділда, Айбек Қабылша және жас та болса өзінен көп үміт күттіретін Уәлихан Қосанбай деген жігіт бар. Жандос төселіп қалды. Айбек сын мен мақтауды бірдей естіп жүрген азамат. Сынды жақсы қабылдайтын жігіттің бірі осы. Тез өсіп келеді. Ал Уәлихан көрінбей кетті...
Жалпы жұрт алдында жиі болатындықтан оларға сын айтатындар көп. Біліп те, білмей де айтуы мүмкін. Бірақ «сен не білесің?» деуге болмайды, экранның ар жағында спортты олардан әлдеқайда жақсы білетін, сөз қадірін жақсы түсінетін азаматтар аз емес. Олардың арасында академиктер мен спортшылар да отыр. Сондықтан, Абай айтқандай, керегін ал.

– Әлеуметтік желілердегі тіл тазалығы қандай деңгейде?

– Бұл, енді, ең қиын мәселе. Тілдің былық-шылығы басым жер осы. Өйткені мұнда елеп-екшейтін ешкім жоқ. Кімнің сауаты қалай, солай жазады. Ақпаратты жылдам тарату үшін тез жазып, желіге тез салғысы келетін болуы керек, сірә. Сондықтан әлеуметтік желімен жұмыс істейтін журналист немесе блогердің қазақ тілінің ережесін, стильдік ерекшеліктерін жақсы меңгерген, сауатты жан болғаны абзал.

– Әңгімеңізге рахмет!

Сұхбаттасқан
Сапарғали ҚАНАТ

Тілдерді оқыту орталығына – 20 жыл

«Тіл. Тәуелсіздік. Тағылым». Осындай тақырыпта Шымкент қалалық тілдерді оқыту орталығының 20 жылдық мерейтойына орай ғылыми-практикалық конференция өтті.

Оған облыс әкімінің орынбасары Ұласбек Сәдібеков, қала әкімінің орынбасары Қайрат Нұртай, А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының директоры, филология ғылымдарының докторы, профессор Ерден Қажыбек, Ш.Шаяхметов атындағы тілдерді дамыту республикалық үйлестіру-әдістемелік орталығының директоры, филология ғылымдарының кандидаты Ербол Тілешов, белгілі ғалым, филология ғылымдарының докторы, профессор Мекемтас Мырзахметұлы және зиялы қауым өкілдері мен тіл жанашырлары қатысты. 

Конференцияны Ұ. Сәдібекоа ашып, аймақ басшысы Ж. Түймебаевтың арнайы құттықтауын оқып берді. Іс-шара барысында орталықтың 20 жылдығына арналған бейнефильм көрсетіліп, арнайы көрме қойылды. Сонымен қатар, сала мамандары латын қарпіне көшу жайында баяндамалар оқыды.

– Шымкент қалалық тілдерді оқыту орталығы ашылғалы бері 20 мыңнан аса тұрғын тілдерді оқып үйренген. Оның 82%-дан астамы мемлекеттік тілді, 10%-ы ағылшын тілін үйренген.

Білім алушылардың сапалық құрамы бойынша 30% мемлекеттік қызметшілер болса, 52% бюджеттік сала мамандары. Ал жыл басынан бері орталықта 1 546 азамат тілдерді дамыту курсын аяқтаған, – деді қала әкімінің орынбасары Қайрат Нұртай.

Сонымен қатар, орталықта тілдерді қолдану мен дамытуға арналған мемлекеттік бағдарламаның міндеттерін, оқу процесін іске асыратын 14 оқытушы, 1 әдіскер еңбек етеді.

– Біз кирилицада қалатын болсақ, орыс әліпбиінің филиалы секілді болып қаламыз. Қазақ тілі – бай тіл. Сондықтан, өзіміздің жеке әліпбиіміз болуы керек. Тәуелсіз ел ұлттық рәміздерін, тұңғыш астанасын бекітетіні секілді, өзінің әліпбиін де бекітеді. Жаңа қаріпке көшу арқылы ел ішіндегі және өзге мемлекеттерде жүрген қандастарымыздың арасындағы ақпараттық қарым қатынас артады, – деді Ш.Шаяхметов атындағы тілдерді дамыту республикалық үйлестіру-әдістемелік орталығының директоры, филология ғылымдарының кандидаты Ербол Тілешов.

Шара соңы пікір алмасуға ұласып, тіл жанашырларына алғыс хаттар табысталды.

Шымкент қалалық әкімдігі Тіл басқармасының жанынан «Мемлекеттік тілді міндетті және ақысыз оқыту орталығының» ашылғанына биыл 20 жыл толып отыр. Әрине, бұл айтуға оңай болғанымен, тыңнан түрен салып, елімізде бірінші болып, мемлекеттік тілді ақысыз оқытатын Орталық ашудың тым күрделі әрі аса қиын болғанын біреу білсе, енді біреу білмейді.

Қазақта «Өткенді еске алған өскендіктің белгісі, ал өткенді ұмыту өшкендіктің белгісі» деген сөз бар. Ендеше, бұдан 20 жыл бұрынғы тіл Орталығын құрудың тарихына қысқаша тоқталып кеткенім жөн болар. Шымкентте 1989 жылғы халық санағы бойынша, қаладағы қазақтардың үлесі 29% ғана болған. 90-жылдардың басында еліміздегідей, қаладағы қазақ тілінің ахуалы алаңдаушылық туғызып отырған проблема болғандығын көпшілік білер. Әлбетте, Шымкентте қазақ тілін ақысыз оқыту Орталығы бірден және оп-оңай құрыла салған жоқ. Алдымен, Шымкентте қазақ тілін ақысыз оқыту Орталығын құрудың қажеттілігіне тоқталсам, 90-жылдардың басында қала түгілі, аудандар мен ауылдар да барлық құжаттар орыс тілінде жүргізілетін. Оған өз басым талай куә болғам. Тіпті, 100% қазақ ұлтының өкілдері тұратын ауылда да бұйрықтар орысша шығарылатын. Соған байланысты, 1990 жылы «Қазақ тілі» қоғамының бастауыш ұйымдары қазағы көп шоғырланған аудандарда да құрылғаны белгілі. 

Сол жылдары ұл-қыздарымызды ана тілінде оқытуға қазақша балабақша мен мектеп жеткіліксіз еді. Оған дәлел ретінде, 1990 жылы Шымкентте 3-ақ таза қазақ мектебі мен 2 қазақ балабақшасы болғанын айтсақ та жеткілікті. Институттар мен техникумдарда студенттер негізінен орыс тілінде оқитын. 

Мен 1993 жылы Шымкент қалалық Тіл басқармасының бастығы болып тағайындалған соң, басқарманың бас маманы Ү.Қарасаев екеуіміз, қала әкімінің 1994 жылғы 31 мамырдағы № 513 қаулысымен «Тіл және халықтық педагогика мәселелерімен шұғылданатын әдістемелік орталық» аштық. Осы Орталық негізінде қалалық Тіл басқармасының жанынан «Қазақ тілін оқыту Орталығын құру туралы» қала әкімі А.Ормановқа ұсыныс хат жаздық. 

А.Орманов азаматтық танытып, сол кезеңдегі қиындықтарға қарамастан, басынан талай зобалаңды өткізген қазақ тілі өзінің өрлеу дәуіріне бет алғанын байқап және ана тіліміздің болашағын ойлап, 1997 жылдың 31 қаңтарында Шымкент қалалық әкімшілігі Тіл басқармасының жанынан «Мемлекеттік тілді міндетті және ақысыз оқыту орталығы» ашу туралы тарихи шешімге қол қойған еді! Осы тарихи шешімнің негізінде, бұдан 20 жыл бұрын Шымкентте мемлекеттік тілді мәртебесіне жеткізудің нақты қадамы жасалып, республикадағы тұңғыш Орталық өз жұмысын бастаған болатын. 

Оңтүстіктен бастау алған осы жағымды жаңалық сол замандағы тілсүйер қауымды бір желпіндіріп, қуандырғаны анық. Бұл игі бастама 1998 жылы Астана қаласында және республикамыздың басқа қалалары мен облыстарында қолдау тауып, төрт-бес жылда бүкіл Қазақ-станға таралды. Осынау тарихи жеңісіміз шын мәнінде «Оңтүстік – ұлтымыздың ұйтқысы» екендігін тағы бір дәлелдеді. 

Содан бергі уақытта «Тілдерді оқыту орталығының» атауы бірнеше рет өзгеріп, басшылары да ауысты. Өткен 20 жыл ішінде, бұл Орталықта бірнеше мыңдаған мемлекеттік қызметкерлер мен бюджеттік мекемелердің мамандары және қаланың қарапайым азаматтары қазақ тілін оқып-үйренді. Ал кейінгі 10-15 жылдан бері азаматтар орыс және ағылшын тілдерін оқып-үйренуде. 

Бұдан үш жыл бұрын Мемлекет басшысының халыққа арнаған Жолдауында айтылған «Біздің міндетіміз − 2017 жылға қарай мемлекеттік тілді білетін қазақстандықтардың санын 80 пайызға дейін жеткізу» деген міндеті, Оңтүстік Қазақстанда 10 пайызға артығымен орындалуына Орталықтың қосқан үлесі зор.

Қабыл ДҮЙСЕНБИ,
«Тіл жанашыры» құрмет белгісінің иегері

Мархабат БАЙҒҰТ, 
жазушы, халықаралық «Алаш»  сыйлығының иегері:

– Жалпы, мен бұған дейін де алғашқы нұсқаға байланысты өз пікірімді білдіргенмін. Негізінен, әріптердің азая түскенін қалап едім. Енді ғалымдар, тіл жанашырлары ұсынған бұл нұсқаға да қарсылығым жоқ. Үйреніп кету қиын болмас деп ойлаймын. Өйткені, мұндай әліпби бірқатар әлем елдерінде қолданылып жүр. 

Елбасы жұмыс тобымен кездесуде ешбір ел өзінің жаңа әліпбиін бүкіл халық болып талқыламағанын атап өтті. Латынға көшу мәселесіне қатысты Президент Әкімшілігіне 300-ден аса ұсыныс түскенін білдік. Бұл соңғы нұсқа да көптеген ұсыныстар мен талқылаулардан кейін көпшілікке ұсынылып отыр. «Келісіп пішкен тон келте болмас». Дегенмен, жаңа әліпбиге ауысу үрдісі кезінде ақпараттық-түсіндіру жұмыстары жүйелі түрде жүргізілсе деймін.

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев мемлекеттік тілді латын қарпіне көшіру жөніндегі жобаны іске асыру үшін құрылған жұмыс тобының мүшелерімен кездесті. Бұл туралы Ақорданың баспасөз қызметі хабарлады.

Жиында Мемлекет басшысына қоғамдық талқылаулар барысында келіп түскен ұсыныстарды ескере отырып әзірленген қазақ тілінің латын қарпіне негізделген бірыңғай стандартының жобасы ұсынылды.

Қазақстан Президенті мемлекеттік тілді реформалау рухани жаңғыру бағдарламасы аясындағы маңызды мәселелердің бірі екенін атап өтті.

– Бұл күндері қазақ тілінің жаңа әліпбиіне байланысты мәселе қоғамда қызу талқылануда. Оған көптеген адам қатысты. Латын қарпіне көшу туралы идея біз тәуелсіздік алған кезден туындаған болатын. Қазақ жазуының латын қарпіне көшуі әрдайым менің айрықша бақылауымда болды, – деді Нұрсұлтан Назарбаев.

Осы ретте, Елбасы латын қарпіне көшу үдерісінің тарихи мәні бар екеніне тоқталып, бұл мәселені бірлесе шешу қажеттігін айтты.

– Әлемде ешбір ел өзінің жаңа әліпбиін бүкіл халық болып осылайша талқылаған емес. Біз үшін әрбір адамның пікірін білу маңызды. Латын қарпіне көшуге байланысты Президент Әкімшілігіне 300-ден астам өтініш келіп түсті. Жастардың бұл үдерісті қолдағаны қуантады, – деді Мемлекет басшысы.

Нұрсұлтан Назарбаев қазақ тілінің жаңа әліпбиінің жобасын талқылауға жетекші қоғамдық бірлестіктердің, ғылыми орта мен жұртшылықтың белсенді түрде атсалысқанына назар аударды. Кездесу барысында Қазақстан Президентіне атқарылған жұмыстардың нәтижелері жөнінде А.Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институтының директоры Е.Қажыбек және Ш.Шаяхметов атындағы Тілдерді дамытудың республикалық үйлестіру-әдістемелік орталығының директоры Е.Тілешов баяндады.

Елбасы жиынға қатысушылардың есебі мен пікірлерін тыңдап, айрықша мән беруді қажет ететін жекелеген мәселелерге тоқталды.

– Жалпы, атқарылып жатқан жұмыстардың негізгі бағыттарын қолдаймын. Жобаны іске асыру барысында әлемдік тәжірибе ескерілді. Бұл өте маңызды. Сонымен бірге, қазақ әліпбиін латын қарпіне көшіру үдерісіне қатысты ақпараттық-түсіндіру жұмыстарын жалғастыру қажет, – деді Мемлекет басшысы.

Қазақстан Президенті бұл реформа басқа тілдердің дамуына нұқсан келтірмей, азаматтардың құқықтарын бұзбауға тиіс екеніне ерекше тоқталды.

– Қазақ тілінің латын қарпіне көшуі орыс тілді азаматтардың құқықтарын, орыс тілі мен басқа да тілдердің мүмкіндіктерін шектемейді. Орыс тілінің кирилл қарпінде қолданылуы өзгеріссіз қалады. Ол бұрынғыдай қызмет атқара беретін болады. Жаңа әліпбиге көшу қазақ тілін меңгеруді жеңілдетеді, – деді Нұрсұлтан Назарбаев.

Елбасы латын қарпіне көшу күрделі үдеріс екенін, сондай-ақ оның мақсаты тілімізді дамыту және оны әлемдік ақпараттық кеңістікке шығару үшін жағдай жасау болып табылатынын атап өтті.

Бұдан бөлек, Мемлекет басшысы жаңа әліпбиді білім беру жүйесіне енгізу үшін мұғалімдер мен әдістемелік базаны дайындау қажеттігін айтып, Үкіметке оны кезең-кезеңімен енгізу жөніндегі жоспар әзірлеуді тапсырды.

Соңында Нұрсұлтан Назарбаев қазақ әліпбиін реформалауға қолдау білдіріп, оны іске асыруға белсенді атсалысқан барша қазақстандықтарға, ғалымдар мен тілтанушыларға алғыс айтты.

Гүлнар КҮМІСБЕКҚЫЗЫ,
М. Әуезов атындағы ОҚМУ-дың ағылшын тіл білімі кафедрасының меңгерушісі:

«Болашақтың бағдары»

– Тіл маманы ретінде бұл бастаманы қолдаймын. Аса қобалжитындай ештеңесі жоқ. Өйткені қазақтың тарихында бұрын да болған өзгерістер. Төте жазуды сол кездегі қазақ қоғамы игерді, бүгінгілер де игере алады.
Еуропа тілдерінің маманы ретінде байқайтыным, көпшілігі тіл үйрену барысында осы әріптік айырмашылықтарға кідіреді. Бүкіл Еуропа мен бауырлас елдер латын әліпбиін қолданады. Сондайда, тілі ұқсас болса да кейінгі кездері олардың латын әрпіне үйрене алмай шет тілі секілді қабылдайтынымыз бар. Міне, латын әліпбиіне көшіп, оны тезірек игерсек, қалыс қалған тұстарымызда ілгерілеушілік болар еді.

Алмас СЫЗДЫҚБЕКОВ, жас кәсіпкер:

– Латын әліпбиіне көшу –  кәсіпкерлер үшін де өте тиімді болмақ. Қазіргі таңда еліміздің Еуропа елдерімен алыс-берістігі дамып келеді Сол себепті бұл өзгерістердің болашақта бизнес үшін қосар үлесі мол.

Қазір өзім туризм саласында кәсіп бастадым. Мақсатым – елдің туристік әлеуетін жақсарту. Бұл орайда шетелдіктерді елге шақыруға көңіл бөлуіміз керек. Жалпы, жер жүзінің басым бөлігі латын әріптерін оқи алатыны мәлім. Бұл әліпбиге көшер болсақ, шетелдің азаматтарына аз да болса қазақ тілін оқып үйрену оңайға түсер еді.

Латын әліпбиі білім-ғылымға жол ашады. Ендігі кезекте замандастарымның шет тілін үйренуге, бір кәсіпті дөңгелетуге ұмтылысы артады деп сенемін.

Марат ТАМАБАЕВ,  қалалық мәслихаттың  депутаты:

– Латын әліпбиіне көшудің тиімділігі өте жоғары. Бүгінде 30 жастан жоғары қарай шет тілін, оның ішінде ағылшын тілін меңгерген азаматтарымыз тым аз. Ал ағылшын тілі әлемнің дамыған елдерінің бәрінде қолданылады. Сондай-ақ, күнделікті қолданысқа енген жаңа технология, тұрмыстық техника, гаджет атаулының бәрінде ағылшын терминологиясы қолданылады. Әсіресе, медицина саласы толығымен латын әліпбиінде жазылады әрі біз ол сөздерді қолданып та жүрміз.

Егер латын әліпбиіне көшсек, біздің көзіміз жаңа әріпке бейімделіп, ағылшынша оқуға көзіміз үйренеді. Кей терминдерді оңай түсініп, жаттап алуға да мүмкіндік мол.
Бүгінде ғаламтордан тек қазақ және орыс тілінде ақпарат оқысақ, ағылшынша үйрену арқылы біз жаңа бағытқа бет бұрамыз. Тікелей Еуропа жаңалықтарын оқып, ғылымын үйренеміз.

Әлия БИБОЛОВА,
«Қоғамдық сананы жаңғырту» облыстық жобалық кеңсенің бас менеджері:

– Жаңа жобаға қатысты пікірімізді ортаға салып, толықтырар тұстарын нақтылауға уақыт бар. Осыған орай, енгізгелі тұрған латын қарпі қазақ тілінің үндестігіне сай, әуезділігін сақтаған және тілдік заңдылықтарға сүйене жасалғаны жөн. Сонымен қатар, 2025 жылдан бастап латын әліпбиіне көшуге байланысты, уақыт ұттырмай, қазірден бастап, сапалы да, қарқынды жұмыстарды жүргізуіміз қажет. Латын әліпбиі қазақ жазуына ыңғайлы, түсінікті болу жолдарын қарастырып, ғалымдардың көмегімен қазақ әліпбиінің жаңа графикасын жасау жас буын, жұртшылық үшін өте тиімді болмақ. Мұндай ауқымды жұмысты бастау үшін қажетті дайындық жұмыстарына кірісіп, жаңа жаһандық үрдістерге, заман ағымына саналы түрде бейім болғанымыз дұрыс.

Болатбек  ТІЛЕУБЕРДИЕВ,  ОҚМУ филология  факультетінің деканы:

– Біз латынға өткенде оның түп негізгі таңбаларын алудан гөрі өзіміздің қазаққа икемдеп алып жасауымыз керек. Мысалы, Ахмет Байтұрсыновтың кезінде 10 ғасырға жуық араб алфавиті қызмет жасағанның өзінде қазақ халқына түсінікті болу үшін төте жазуды ойлап тапты әрі өзіміздің ұлттық ерекшеліктерімізге тән пайдаланды. Осы мәселені ескеріп, жастарға да үлкен кісілірге де жазуда, оқуда тиімді болуын назарға алмаса, қиындық тудырады.

Мархабат БАЙҒҰТ, жазушы-журналист:

– Біздің әліпбиіміз кирилицаға көшкен кезде де тілімізге үлкен зиян келді. Мысалы, үндестік заңы, айтылу, жазылу, сөйлеу тілдері және көп нәрсе бұзылып кетті. Оны біз қазір ұмытып та кеттік. Тіпті етіміз үйреніп, өзіміздің әріпке айналды.  Әкеміз-шешеміз боп кетті десек болады. Қимай тұрғанымыз сондықтан. Латын әліпбиіне көшкенде кирилицаға көшкен кездегі кемшіліктердің бәрін түзетуіміз керек. Бұл – болашақтың таңдауы. Жаңа әліпбиге көшу барысы оңай болмайды. Сондықтан кез келген қиындыққа төтеп беріп, халықты әсіресе зиялы қауым өкілдерін бұл бастамаға қолдау білдіруге шақырамын.