Жанна СЕЙСЕНБАЕВА: «Қаржылық сауаттылықты арттыруда насихат кемшін»
Жанна СЕЙСЕНБАЕВА,
М. Әуезов атындағы ОҚМУ-дың
«Қаржы» кафедрасының аға оқытушысы
Бүгінде қарапайым халықтың қаржылық сауатын арттыру маңызды мәселенің бірі. Депозит ашып, пайда табуды ойлағандардың арасында өкініп жүргендері аз емес. Несие аламын деп несібесінен айырылғандар да жетерлік. Қазір нарық заманы. Екінші деңгейлі банктердің өзі түрлі қиындықтарды бастан кешіруде. Мәселен, РБК банкіне қатысты жағдайды айтсақ та жетіп жатыр. Ақшасын қайтара алмай жүрген салымшылар бар.
Ұлттық банк төрағасы Данияр Ақышев Банкті қалыпқа келтіру жөнінде шаралар кешені әзірленгенін айтты. Соған байланысты мемлекет Ұлттық Банк, Үкімет және квазимемлекеттік сектор қаражатының есебінен Банкке қолдау көрсету туралы шешім қабылданды. Жалпы, қарапайым халық бұл тұрғыда нені ескеруі керек? М. Әуезов атындағы ОҚМУ-дың «Қаржы» кафедрасының аға оқытушысы Жанна Сейсенбаева бізге бүгінгі банк секторындағы қалыптасқан ахуал жайлы әңгімелеп берді. Халықтың қаржылық сауатын арттыру бойынша өз ұсыныстарын да айтты.
– Жанна Мәлікқызы, алдымен қазіргі банктердің ахуалын шолып өтсеңіз...
– Ел экономикасының дамуы үшін қаржы секторы мен банктік қызметтердің дамуы үлкен рөл атқарады. Елдегі алдыңғы қатарлы коммерциялық банктер өзінің табыс базасын кеңейту үшін, табыстылықты және бәсекелік қабілеттілігін арттыру үшін өзінің клиенттеріне кең ауқымды операциялар мен қызметтер көрсетуге ұмтылатыны белгілі. Қазіргі таңда, коммерциялық банктер ел экономикасының маңызды салаларын несиелей отырып, экономикалық өсу мен дамуға өлшеусіз үлес қосуда. Сонымен қатар, коммерциялық банктер экономикадағы маңызы зор – шағын кәсіпкерлік субъектілерінің ашылуына, халыққа сапалы қызмет пен өнім түрлерін ұсынуға да ерекше үлес қосады. Банктердің өз саясатын дұрыс жүргізуі, клиенттерге қызмет көрсетуде қаржылық тұрақтылықты сақтай алуы – бұл стратегияны дұрыс жүргізіп отыр деген сөз.
– RBK банкінің қазіргі жай-күйі туралы не айтасыз?
– Әрине, банктің қазіргі ахуалы клиенттері үшін үлкен қиындықтар тудырғаны рас. Елбасымыз «Нұр Отан» партиясының кеңейтілген саяси кеңесінде банктің қазіргі жағдайынан хабардар екеніндігін мәлімдеді ғой. «Мен бұл мәселені жақсы білемін. Өз адамдарын қаржыландыру үшін ұрлық жасаған акционерлердің былығы бұл. Барлығын тәртіпке келтіреміз. Банктің жұмысын тұрақтандыруға тырысамыз. Әсіресе, жеке тұлғалар өз қаржысын қайтарып алады, – деді.
RBK банкінде халықтың 188 миллиард теңгеге 28 мың есепшоты мен депозиті ашылған. Осыған байланысты мемлекет банкке көмек көрсету туралы шешім қабылдады. Бұл – отандық банктер тарихындағы ең қымбат құтқару операцияларының бірі болмақ.
Д. Ақышев БАҚ өкілдеріне берген сұхбатында мәлімдегеніндей, RBK банкіне инвесторлардың қаржысы есебінен 160 миллиард теңге капитал құйылады. Инвесторлар банк тұрақты дамуы үшін оның бизнес-моделін жетілдіруге тиіс. Бұдан бөлек, кешенді іс-шаралардың ішінде 600 миллиард теңгенің проблемалық портфелін арнайы қаржылық компанияға беру қарастырылып отыр.
Сондай-ақ, «Qazkom» АҚ-ның «Қазақстан Халық банкі» АҚ-на кіруі жайында да түрлі әңгімелер айтылып жатыр. 2017 жылдың шілде айынан бастап «Qazkom» АҚ-ның негізгі акционері болып «Қазақстан Халық банкі» АҚ аталынды. Бұл өзгеріс шеңберінде банктердің халыққа қызмет көрсету мен жүргізілетін операцияларын жетілдіру және жаңа даму стратегиясын құру басты міндеттерінің бірі болып есептелінеді. Басқа банктер арасында бәсекелестікті күшейтіп, еліміздің қаржы-экономикалық жағдайына үлкен үлесін тигізетіндігі анық.
– Жалпы, жеке тұлғалар депозитті қандай банктерден ашқаны дұрыс?
– Барлық коммерциялық банктерде депозиттік операциялар бір тәртіппен жүргізіледі. Бірақ әр банктерде депозиттердің әртүрлі формалары мен талаптары бар. Сондықтан да банкті таңдау ол клиенттің жеке шешімі. Сонымен қатар, «Қазақстанның депозиттерге кепілдік беру қоры» (ҚДКБҚ) акционерлік қоғамы арқылы әрбір салымшының қаражаты кепілдендіріледі. 2015 жылғы 27 сəуірдегі
«Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне сақтандыру жəне исламдық қаржыландыру мəселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» ҚР Заңына сəйкес жеке тұлғалардың ұлттық валютадағы депозиттері бойынша мемлекеттік кепілдік сомасы 5 миллион теңгеден 10 миллион теңгеге дейін ұлғайтылды. Шетел валютасындағы депозиттер бойынша өтем сомасы өзгермеген. Егер салымшының бір банкте түрі мен валютасы бойынша əр түрлі бірнеше кепілдендірілген депозиттері бар болса, онда мемлекеттік кепілдік мөлшері 10 миллион теңгеден аспайды.
Сондай-ақ, қосымша табысты табудың екінші қаржылық инструменті ретінде бағалы қағаздарды алып қарастырсақ болады.
Елімізде IPO бағдарламасы арқылы халықтың сәл де болса, қаржылық сауаттылығы артып, біршама оң көзқарас қалыптасқан болатын. Бірақ бұл бағдарламаны аз ғана адамдар пайдалануда. Бұл орайда дамыған шетел мемлекеттері секілді инвестициялық-консалтингтік және брокерлік компаниялардың қызметіне жүгіне отырып, жақсы пайда табуға болатынын атап өтер едім.
Ел аузында жүрген «Фридом Финанс» ИК және «L-Сapital» АҚ – қаржы ресурстарын ұлғайтушы компаниялар. Аталған компаниялар бағалы қағаздарды сатып алып сатумен айналысуға көмегін тигізетін қаржылық мекемелердің бірі. «L-Сapital» АҚ өз акциялары мен облигацияларын эмиссиялап қана қоймай, сол сияқты халқымыздың қаржылық сауаттылығын арттыруға септігін тигізуде.
– Халықтың қаржылық сауаттылығын арттыруда не нәрсеге мән берген жөн?
– Бұл – өте маңызды сұрақтардың бірі. Бүгінде БАҚ-тағы қаржы сауаттылығын ашатын бағдарламалар мен газет, журналдарда, басқа да басылымдардағы ақпараттар қарапайым халық үшін жеткіліксіз болып отыр. Сонымен қатар, кіші және орта бизнесті ашуға көмектесетін бизнесті бастау тренингтері, оларды дамытуға атсалысатын қолдау орталықтары да халқымыз үшін аздық етеді. Яғни, әлі де насихат кемшін. Меніңше, күнделікті шығатын мерзімді басылымдарда, телебағдарламаларда шеберлік сағаттары мен бизнес-тренингтерді молынан жүргізіп, қаржылық сауаттылықты жақсартуға қажетті нақты ақпараттарды жиірек көрсетсе екен. Бұл орайда әсіресе, газеттерде танымдық-сараптамалық материалдар көбеюі тиіс. Міне, осындай негізгі жұмыстарды қолға алғанда ғана қарапайым азаматтар банктерге алданып қалмас еді.
– Ұлттық валютамыздың бағамы да құбылмалы күйде. Бұл жағдайға қатысты пікіріңізді білсек...
– Ұлттық банк төрағасы қазір жағдайдың тұрақты екенін айтты. Айырбас бағамы сауда бойынша әріптес елдердегі валюта бағамы мен мұнай бағасына байланысты тарихи қалыптасқан шектен аспаған. Данияр Ақышев 2017 жылдың басында салыстырмалық талдау жасай отырып, «Айырбас бағамының айтарлықтай өсуіне негіз болатын алғышарттар көріп отырған жоқпыз. Керісінше жыл соңына қарай экспорттаушылар тарапынан шетелдік валюта ұсынысы артады, бұл теңге бағамының нығаюына ықпал етеді», деген болатын.
Тәуелсіздікке қол жеткізгеннен бері мұнай мен газ салаларын дамыту бойынша жұмыстары жүргізіліп келеді. Елде мұнай мен газ қоры жеткілікті болса да, жанар-жағармайдың тапшылығы ара-тұра сезіледі. Сондықтан осындай олқылықтарды жою, шикізаттық бағдардан өңдеуге көшу үшін сырттан инновациялық технологияларды трансферттеу мәселелері қолға алынып отыр. Міне, теңгемізді тұрақтылығы экономикамыздың дамуымен тығыз байланыста дейтініміз осы. Отандық өнімдерді экспортқа қаншалықты көбірек шығарсақ, ақша қаражаты елімізге молынан келеді. Бүгінде сыртқа шығарылған мұнай-газдан, металлдан Ұлттық қорға қаржы қаражаттары түсуде. Осы алтын қорымыздың есебінен теңгеміздің тұрақтылығы қамтамасыз етіліп келеді. Дүниежүзіндегі елдермен тығыз байланыс орнатылып, өнімдерімізді сыртқа шығарып, одан түскен қаржыны ел игілігіне, халықтың жағдайын жақсарту бағытына жұмсалынуда. Дегенмен, теңгенің тұрақтылығына байланысты жұмыстар әлі де терең зерделеуді қажет етеді.
– Әңгімеңізге рахмет!
Несие несiбенi еселей ме?
Қарыз беру – қайырсыз емес, жалпы сауапты іс саналады. Өзгенің ахуалына үңіліп, қолдан келсе жәрдем бергенге не жетсін!? Қазір құндылықтар өзгерген заман. Қысылтаяң шақта қаражат іздеген пенденің бір ғана жанашыры бар. Ол – банк. Нарық заңдылығы шығар, күйбең тіршіліктің мәселесін несие алумен шешу әлемдік тенденцияға айналып кеткеніне біршама уақыт болды. Қарызға неге құмарттық? Соңғы кездері ел азаматтарының екінші деңгейлі банктерден алған қарызы ұлғая түскен.
Бұл – нарық заңдылығы
Бұрын несиені тек күнделікті қажеттілікке қарай алсақ, қазір той жасауға да банктен қарыз сұрайтын болдық. Шоу жасау үшін де қарыздануға кетәрі емеспіз.
Амалы құрып, үміті жоғалған пенде ақыр соңы банктің есігін қағады. Бүгінде түрлі жарнамалар арқылы клиенттер тартатын банктерге керегі осы. Әрбірінің де ұсынысы әр түрлі. Небәрі, он минутта қолыңызға қаражатты санап береді. Бар ойыңыз «басым аман, бауырым бүтін болса қайтарамын ғой» деген жұбату ғана.
Жақында отандық арналардың бірінде «Несиеге той» деген бағдарлама берілді. Бағдарлама қонақтары осы мәселе төңірегінде айтысып-тартысты-ақ. Бірі жастар бақытты болып кетсе несиеге той жасаудың еш сөкеттігі жоғын айтады. Ал енді бірі оған қарсы пікірде. Бағдарламаға арнайы дайындалған бейнесюжетте айтылғандай, бір орташа тойға кетер шығын 2 млн теңгеден асып жығылды.
Біз несие алмауға түбегейлі тыйым сала алмаймыз. Ол – қоғам қажеттілігі. Әлем халқының жартысынан көбі қарызға өмір сүреді. Әсіресе, оқу бітіріп, жұмысқа тұрғалы жүрген жастар төте жол арқылы игіліктерге кенелуді ойлайды. Өйткені, олардың әлі жинақтаған қоры жоқ.
«Пайызды төмендетсе екен»
Қазақстан Ұлттық банкінің сәуір айында жариялаған статистикалық бюллетенінде мынадай дерек келтірілген. Бүгінде ел азаматтарының күнделікті тұтынуға қажетті заттар үшін алынған несиесі 2,6 трлн теңгеге жетіпті. Яғни, бұл ел азаматтарының басым бөлігі қарызға өмір сүреді деген сөз. Қарыздың қайтарымы болатынын бәрі де біледі. Бір анық жайт, олардың ешбірі де қарыз алып, еш қайғысыз шалқып жүрмегені мәлім. Таяуда сондай азаматтың бірімен жолықтық. Өзі таксист болып жұмыс істейді.
– Мен қызымды ұзатқан кезде, қиын жағдайда алып едім. 860 мың теңгені бес жылға ұзартып берді. Ай сайын 27 мың төлеймін. Әлі үш жыл бар, – дейді «Форте банктен» несие алған қала тұрғыны Талғат есімді азамат. – 15 пайыздың өзі қарапайым халық үшін көп. Пайызды төмендетсе халыққа сәл жеңілірек болар еді. Көп адамдар төлей алмай отыр. Бар тапқаныңды бала-шағаның алдынан жырып банкке бересің.
Несиені несібе деп білген соқталдай азамат бұдан кейін қарыз алмайтынын айтты.
Жұмабек Бауановтың басындағы да осы жағдай. 300 мың несие алған ол ай сайын 9500 теңге төлейді. Банк екі жылға берген. Өзі «Шинойл» компаниясында оператор болып қызмет істейді. Денсаулығын түзеймін деп, емдік мақсатта алыпты.
Тізе берсек, мұндай жағдайлар көп-ақ. Рас, қазір барлық ісіміз банкпен байланысты екенін мойындамасқа шара жоқ. Әлгі екі азамат та қаржылық сауаттылығының төмендігінен жапа шегіп жүргенін жасырмайды. Бұл – көпшілікке ой салатын жағдай.
Қарыз көлемi – 377, 6 млрд теңге
Елдегі екінші деңгейлі банктердің несиелеу саясатын бақылайтын Қазақстан ұлттық банкі бұл бағытта жұмыстар атқарып жатқанын айтады. ҚР Ұлттық банкінің Оңтүстік Қазақстан облыстық филиалының директоры Әнуар Ботанбековтың мәлімдеуінше, қаржылық қызметтерді тұтынушылардың құқықтары мен заңды мүдделерін тиісті деңгейде қорғауды қамтамасыз етуге жәрдемдесу, жүктелген міндеттер шегінде филиал тұрақты негізде несие портфелін талдау бөлігінде екінші деңгейдегі банктердің филиалдарын тексеру бойынша іс-шаралар жүргізеді. Мәселен, жыл басынан бері қаржылық қызметтер бойынша жеке және заңды тұлғалардың құқықтарын қорғау мәселелері бойынша филиалдың қарауына 2015 өтініш келіп түскен.
Құрман ЫСҚАҚОВ,
М. Әуезов атындағы ОҚМУ-дың «Экономика және қаржы факультетінің» аға оқытушысы:
– Жасыратыны жоқ, халықтың қаржылық сауаттылығы әлі төмен. Біз кәсіпкерлерді қолдау орталықтарына жиі барамыз. Жиі сұрайтын да осы несие жайында. Банктің өзінің үмітсіз несиелер дегені бар. Ол – қайтарылмаған шығындары. Бұрын несие алып төлемегендердің сомасын басқалардың есебінен жапқысы келеді. Банктер өз шығынын жабу керек қой. Пайыздық мөлшерлемелерді ұлттық банк реттейді. Ұлттық банк бұрын екінші деңгейлі банктердің несие саясатын қадағалайтын. Онда да тек міндетті резерв пен пайыздық мөлшерлемесін ғана. Олар тек әкімшілік бақылау ретінде жүргізеді.
– Халықтың қаржылық сауаттылығын арттыру бойынша жұмыстар шегінде филиал жергілікті бұқаралық ақпарат құралдарында қаржы секторы саласы бойынша ақпараттық-түсіндіру жұмыстарын жүргізеді. Қарыздарды өтеуде қиындыққа душар болған қарыз алушыларға қатысты шараларды қарау кезінде, банктер әрбір қарыз алушыға жеке көңіл бөле отырып, әрбір нақты жағдайға байланысты ішкі саясатына сәйкес шешімдер қабылдайды. Қарыз алушыларға берешекті өтеуге көмек көрсету, соның ішінде Ұлттық банк, әкімдік өкілдерінің және банктердің басшыларының қатысуымен банктерде жеке кездесулер ұйымдастыру арқылы, сондай-ақ қарызды өтеуге мүмкіндігі жоқ қарыз алушыларды жұмыспен қамту мәселелерін қарастыру бойынша облыстық әкімдікпен жұмыс жасау күшейтілген, – дейді филиал директоры Ә. Ботанбеков бізге берген мәлімдемесінде.
Енді облыстағы екінші деңгейдегі банктердің несиелері бойынша да мәліметтерді айта кетейік. 2016 жылдың 1 мамырдағы жағдай бойынша ОҚО-да екінші деңгейлі банктердің алдындағы несиелер бойынша берешек 377,6 млрд теңгені құраған. Оның ішінде жеке тұлғалар бойынша – 234,9 млрд теңге. 2016 жылдың қаңтар-сәуір айларында банктермен 59,8 млрд теңге сомаға несие берілген (2015 жылдың осы мерзімінде – 63,5 млрд теңге). Оның ішінде жеке тұлғаларға – 34,4 млрд теңге (2015 жылғы осы кезеңде 37,4 млрд теңге).
Талдап жазатын тiлшiлер аз
Жуырда Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының бастамасымен БАҚ өкілдерінің біліктілігін арттыру мақсатында өткен семинар-тренингке қатыстық. Жалпы, мұндай семинардың журналистерге берері мол екеніне көзіміз жетті. «Бюджет ашықтығы мен есептілігі» тақырыбында белгілі экономист сарапшы Шолпан Әйтенова экономикадағы бюджет құрылымы, үдерістері, БАҚ-тағы олардың жариялануы бойынша мазмұнды мағлұматқа қанықтырды. Бүгінде ол «Экономикалық зерттеу, бағалау және мониторинг орталығы» қоғамдық қорының сарапшысы ретінде бюджет заңдылықтарының қалыптасуының басы-қасында жүрген маман.
Ш. Әйтенова қазіргі қазақтілді журналистердің экономикалық статистика түзіп, мақалада нақты цифрлар көрсетуде осалдық танытып отырғанын жасырмады. Бұған семинар барысында көрсетілген нақты мысалдардан да аңғардық. Мәселен, жергілікті ауданның бюджеті туралы мәліметті іздегенде, тек сол ауданның ресми сайты ғана шықты. Заң бойынша бюджет туралы ақпараттар белгілі мерзімде сайтқа орналастырылуы керек. Оның бекітілген жобасы да, есебі де. Ал сол мағлұматты талдап жазып жатқан журналистер санаулы-ақ.
Маман халықтың қаржылық-экономикалық сауаттылығы әлі де болса төмен деген пікірін жеткізді. Негізінен, тұрғындар қарапайым келісім-шартпен танысуға мән бермейді, соның салдарынан көп жағдайда опық жеп жатады дейді.
Бүгінгі нарық заманында журналистердің экономика тақырыбын терең біліп, талдап жазу күн тәртібіндегі мәселенің біріне айналды. Қарапайым халықтың қаржылық сауаттылығы артса, азаматтар өз құқын біліп, өз-өзін дамытуға мүмкіндік алар еді.
Қорыта айтқанда, адам еріккеннен несие алмаса керек. Экономист мамандар алуға зәрулік туындаған жағдайда өз жағдайыңды толық жоспарлап алу қажеттілігін айтады. «Өтей аламын ба, ненің есебінен қайтарамын» дегендей. Яғни, әрбір азамат шамасына қарай іс қылуды ойласа дейміз.
