Шымкент келбеті

«Жол жаман болса, атаң да сүрінеді, атан да сүрінеді» дейді халық даналығы. Жол – қашанда экономиканың күретамыры болған. Бұған уақыт өткен сайын көз жеткізіп келеміз. «Қазір де қайнаған тіршілік күре жолдардың бойында. Жол – шын мәнінде өмірдің өзегі, бақуатты тірліктің қайнар көзі. Барлық аймақтар теміржолмен, тас жолмен, әуе жолымен өзара тығыз байланысуы керек», – деген болатын Мемлекет басшысы 2014 жылғы 11 қарашадағы Жолдауында. Дегенмен, жетер жеріңе оңайлықпен жеткізе бермейтін кейбір жолдар көлік иелерін әуре-сарсаңға салатыны да жасырын емес. Бұл ретте, жол азабынан құтылудың бірден-бір жолы ақылы жол дейді мамандар.

4 жылда – 4 млрд теңге

Елімізде ақылы жол ең алғаш рет 2013 жылы «Астана – Бурабай» бағытында ашылды. Бас-аяғы 211 шақырымға созылған жолды тез арада жүйткіп өтесіз. Өйткені, мұндай жолдарда автокөліктерге сағатына 140 шақырым жылдамдықпен жүруге рұқсат етілген. Егер, осы жолмен жүргіңіз келсе 200 теңге төлейсіз. Автобус, жүк көліктерінің ақысы салмақ, көлемі мен жүгінің ауырлығына қарай белгіленеді. Жедел жәрдем, полиция, құтқару қызметі, жол жөндеу жұмыстарымен айналысатындар және мотоцикл айдаушылар тегін қатынайды. Жақын маңдағы елдімекендерге жеңілдіктер бар. Мысалы, Астанадан Шортандыға бару үшін 60 теңге ғана. Мұндағы қозғалыс қарқындылығы күніне 7 мың, ал демалыс күндері 9-10 мыңға дейін жетеді екен. Аталған ақылы жол 4 жылда 4 миллиард теңге пайда алып келген. Тек 2015 жылдың қорытындысы бойынша «Астана – Щучье» ақылы учаскесіндегі жалпы жол жүру санының көлік қозғалыс қарқындылығы 2 581 252 бірлікті құрайды, бұдан түскен кіріс 1,143 млрд теңгені құраған. Жауапты мамандардың айтуынша, бұл қаражат жолдың күтіміне қарастырылған. Жол сызықтарын сызу, шөп, қоқыс, қыс түссе қар тазалау және тағы басқа жұмыс күштері мен техникаларға жұмсалуда. Жүргізуші ақша төлеп жолға шыққаннан кейін оған қолайсыздық тудырмауы тиіс. Міне, ақылы жолдарды енгізудегі негізгі мақсат – сол жолдарды жөндеуге кететін артық шығындардан арылып, өз қаражатын өзіне жұмсау.

2022 жылға қарай Қазақстандағы ақылы жолдар мемлекет бюджетіне жылына 220 миллион доллар пайда әкеледі деп жоспарлануда. Бұл үшін мемлекетішілік және халықаралық бағыттағы 7 мың шақырым жолдың құрылысын аяқтауы тиіс. Атап айтқанда, олар – «Батыс Еуропа – Батыс Қытай», Астана – Қарағанды, Алматы – Талдықорған, Астана – Жақсы, Астана – Павлодар, Қарағанды – Алматы, Орал – Ақтөбе, Петропавл – Щучье тас жолдары. Сондай-ақ, «Қызылорда – Шымкент» және «Ташкент – Шымкент» бағытындағы 400-500 шақырымдық жол да ақылы болады деп күтілуде. Ал, бұл жол бағыттарының барлығы кезінде талай өркениеттерді байланыстырған «Ұлы Жібек жолымен» қайта жаңғыруда. Айта кетерлігі ежелгі керуен жолының басым бөліктері Оңтүстік өңірге тиесілі. Егер осы «Ұлы Жібек жолын» қайта жандандырып, жаңа жолдар салатын болса елімізге, оның ішінде Оңтүстік өңірге қаншалықты пайда алып келетінін болжау қиын емес. 

Жеңіс САДЫҚОВ,
М.Әуезов атындағы ОҚМУ-дың «Құрылыс және көлік» факультеті деканы, техника ғылымдарының кандидаты, доцент:

– Бұл жерде бір мәселе бар. Жақын жерде орналасқан елдімекендердегі кейбір адамдар бұл жолдан күніне бірнеше рет өтеді. Сол адамдарға қиындық тудыруы мүмкін. Осы жағдайларды назарда ұстаған жөн. Ал негізінен ақылы жолдың өз-өзін ақтап, жолдың құрылысына ақша бөлініп отырса тиімділігі орасан зор. "Жолым жаман болады" деп ойламайсың. Жол ақылы болса қаражат уақытылы түсіп тұрғаннан кейін, жол да дер кезінде жөнделетін болады.

Біле білсек, «Ұлы Жібек жолы» Қытайдың Ши-ан деген жерінен басталып, Шынжаң, Орталық Азия арқылы Таяу Шығысқа баратын керуендік жол бағыты болған. Қытайлар осы жол арқылы Орта Азияға, Батыс Азияға және Еуропаға сауда-саттықтарын жасап, тауарларын тасыған. Жолдың бір бөлігі Ферғана, Самарқан, Иран, Ирак және тағы басқа мемлекеттерге жеткізсе, ендігі бағыты Оңтүстік Қазақстандағы Испиджабқа тіреледі. Одан бірі Орта Азияға, екіншісі Түркістан, Сырдарияның төменгі ағысымен Батыс Қазақстан, одан әрі Қара теңіздің солтүстік-шығыс жағын айналып Еуропаға апаратын екі бағытқа бөлінген. Бұл жолдар арқылы тек сауда ғана емес, әлемдік өркениеттің өркендеуіне де үлес қосып, қоғамның дамуы қатар жүрген. Сондай-ақ, экономика, туризм, ғылым-білім, мәдениет жақсы дамыған. Ең үлкен және бай керуендер өткен. Осы «Жібек жолы» ХХ ғасырға дейін сақталып Қазақстанды Ресей және Орта Азиямен байланыстырып, жәрмеңкелер ұйымдастырылған. Қазір міне, бұл жолдар арқылы байланыс нығайып жатыр. Осы бағыттар бойынша көлік қатынасының қарқындылығы өте жоғары. Мәселен, Батыс Еуропа – Батыс Қытай автокөлік дәлізі жобасы жүзеге асса, жол уақытын 40 күннен 10 күнге дейін және жолдың қашықтығын 8-15 мың шақырымға қысқартуға болады. Жол толық пайдалануға берілсе, 7-8 жылдың ішінде жүк көліктерін өткізу көлемі 2,5 есеге көбейіп, жыл сайынғы экономикалық табыс 33,9 млрд теңгеге есептеліп отыр. Ал Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, Ақтөбе және Алматы секілді ірі облыстардың экономикасы біршама дамиды деп күтілуде. Сондай-ақ, осы автомагистраль арқылы Қытайдан шығатын заттарды Алматы және Оңтүстік Қазақстан арқылы әрісі Польша, Германия, Францияға, берісі Ресей мен Белорусияға жеткізуге болады.

Тоғыз жолдың торабындағы Шымкент немесе туризмді табыс көзіне айналдырсақ...

Статистикаға сүйенсек, еліміздегі тарихи ескерткіштердің 80 пайызы Оңтүстік жерінде екен. Жалпы алғанда, облысымызда 505 тарихи-археологиялық нысан бар. Алайда, осы нысандарды асықпай аралап, тарихымен терең танысуға мүмкіндік тудыратын тегіс, жақсы жолға жарымай жүрміз. Ал ақылы жол сапалы, тегіс жолдың және туристерді көптеп келтірудің кепілі. Нақты мысал ретінде, тағы да «Астана – Щучье» автобанын келтірейік. 2015 жылы аталған ақылы жолмен 35 мың ресейлік көліктер жүрсе, ал былтыр тек жарты жылдың өзінде 52 мыңнан астам көлік өткен екен. 

Туризм, бұл – бюджеттің бүйірін шығаратын сала. Соның арқасында бірқатар мемлекеттер өз экономикасын біршама жақсартып алды. Осындай елдердің қатарына Біріккен Араб Әмірлігінің ең үлкен қаласы – Дубайды айтуға болады. Бұдан басқа да алыс-жақын шетелдерде көлік жолдарының сапасы жақсы болғандықтан туризмнің автосаяхаттау түрі ерекше дамыған. Егер осындай сапалы тас жолдар тоғыз жолдың торабында, «Ұлы Жібек жолының» бойында орналасқан Оңтүстік аймақтарда салынатын болса, осы өңірдің әлеуетін біршама арттыратыны сөзсіз. Әрине, бұл қонақжайлық қасиеті қанына сіңген Оңтүстік халқының оң жамбасына келер еді. Тағы да деректерді сөйлететін болсақ, Қазақстанға былтыр 7 млн-ға жуық турист келіпті. Соның ішінде 1 млн 300 мың турист біздің өңірімізге ат басын бұрып, оның 1 млн-ға жуығы Түркістанға табан тіреген екен.

Нұрбол МЫҢЖАСАРОВ,
«ҚазАвтоЖол ҰК» АҚ ОҚО филиалы директорының орынбасары:

– Елбасының 2015–2019 жылдарға арналған «Нұрлы жол» инфрақұрылымды дамыту мақсатындағы мемлекеттік бағдарламасы аясында «Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша ақылы жолдар жүйесін «Қызылорда – Шымкент – Тараз» және Шымкент – Өзбекстан Республикасының шекарасы» бағыттары бойынша енгізу жоспарланып отыр. Ақылы жолдан түскен қаражат ең алдымен жолды жылдың барлық мезгілінде күтіп ұстау жұмыстарына, ақылы жолдарда қауіпсіздік пен ыңғайлылықты қамтамасыз етуге, ақы төлеу пункттерінде сапалы қызмет көрсету мақсатында жұмсалмақ. Ақылы жолдар жүйесін енгізу барысында барлық жағдайлар ескеріледі. Тек, белгіленген тәртіпке сай әрекетті талап етеді. Ал жол ақысы жұмыс барысында бекітілген тарифтер мен жүйеге сай белгіленетін болады.

Олай болса, ақылы жолдар өңірде туризм саласының ерекше дамуына септігін тигізеді. Әсіресе, Оңтүстіктегі көне қалалар мен кесенелерге адамдардың көбірек келуіне жағдай жасалады. Сонымен қатар, қала тұрғындарының да жақын маңда орналасқан табиғаты көрікті жерлерге барып дем алуына қолайлы мүмкіндік туады. 

Сарыағаш, Шардара, Өгем, Қазығұрт, Машат, Түркістан, Ордабасы, Түлкібас, Бәйдібек, Біркөлік және тағы басқа ауасы таза, суы шипалы аймақтарға аз ғана уақыттың ішінде бара алады. Жол бойында мотельдер салынып, кафе мен қонақүйлер көбейеді. Автобан арқылы өткен көліктердің нөмірлері тіркеліп, әрбір жолаушы бақылауда болады. Осылайша, көлік, жол қауіпсіздігі біршама реттелер еді. Мамандарға сенсек, қазірдің өзінде Астана және Алматы қалаларына темір жол, тас жол және әуе транспорттарынан ең көп қатынайтын біздің аймақ екен. Бүгінде Шымкентті Оңтүстік туризмінің қақпасына балап жүрміз. Демек, ақылы жол өңірімізге туристерді молынан тартып, олардың жақсы демалыс өткізуіне сеп болары анық.

Аймақ агломерацияға айналады

Былтыр Қазақстан үкіметінің «Өңірлерді дамыту» бағдарламасы аясында қала әкімі Ғабидолла Әбдірахымов «Шымкент – Қазақстандағы ірі агломерациялық орталыққа айналады» деген болатын. Ал агломерацияның жүйелі жұмыс жасауы үшін жол транспорт саласының маңыздылығы жоғары. Сондықтан да қала аумағында көліктердің кедергісіз жүрулеріне бірқатар бағдарламалар әзірленуде. Осыған орай, қалада жеңіл рельсті жолдар мен А-2 тас жолдарын салу жоспарланған. Осы арқылы Абай және Қонаев даңғылдарының жалғасын және Оңтүстік, Солтүстік, Шығыс айналма жолдарының құрылысын аяқтау тапсырылған. Сонымен қатар, Сайрам, Ордабасы, Төле би және тағы да басқа қалаға жақын аудандардың ауыл шаруашылығы, сауда-саттық саласымен жүйелі айналысуына жақсы мүмкіндік болады. Бұл қаланың жұмыс күшін арттырып, Шымкенттің жан-жақтан келетін «күш-қуатты» өзіне сіңіріп алатын ядроға айналуына мүмкіндік береді. Мұндай тәжірибе әлемнің көптеген үлкен қалаларында бар. Америкадағы Нью-йорк қаласына таңертеңнен бастап өзге штаттардан мыңдаған халық ағылып келеді. Бірі мемлекеттік қызметкер, бірі саудагер болса, енді бірі қарапайым көлік жүргізушісі. Сәйкесінше, адамдардың көптеп қатынас жасауы әрқашан ақшаның айналымда жүруін қамтамасыз етеді. Міне, дәл осындай жүйе Шымкент қаласында сәл ғана басқаша көрініс табуы мүмкін. Мысалға айтайық, таңертең алынған айран-сүт аз ғана уақыттың ішінде ашымай қалаға жетсе керемет емес пе? Сондықтан, жақын орналасқан қала мен аудандардың арасын жақындататын бірден бір жүйе осы – Aгломерация. Дегенмен, жоғарыда айтып өткеніміздей, аталған жүйенің жақсы жұмыс істеуі үшін де сапалы жол керек.

Шетелдің тәжірибесі

Жоғарыда тоқталып өткен ақылы жол жүйесі Батыста 17-ғасырдың өзінде пайда болған. Әлемдік тәжірибеге сүйенсек, мұндай автомагистраль АҚШ, Германия, Ресей, Жапония, Оңтүстік Корея секілді әлемнің 30-дан астам елінде бар. Ол жақтағы жол жүру тәртібін қарапайым қағидаға салып қарасақ, «Қанша ақша көп төлесең сонша жылдам жүресің» немесе «Уақыт – ақша» дегенге саяды. Өйткені, ақылы автобан жалпы үш жолақты бөліктен тұрса, соның бірінші жолағында сағатына 80-120 км, екінші жолағында 120-180 км ал, үшінші жолдың бөлігінде 180-230 км жылдамдықпен жүру мүмкіндігі берілген.

Ақтай БӘКІРОВ,
«Қызылорда – Шымкент» бағыты бойынша қатынайтын қоғамдық көлік жүргізушісі:

– Менің көлік айдап жүргеніме 13 жылдың жүзі болды. Қызылорда мен Шымкент арасындағы жолды ақылы жүйеге енгізетін кезде ірілі-ұсақты мал өтетін жерді ескерсе екен. Өйткені, осы екі облыс арасында мал көп. Ал бұл жүргізушілерді алаңдатып, көлікті ойдағыдай жүргізуге кедергі келтіреді. Осының кесірінен талай адам зардап шекті. Ондай жағдай менің де басымнан өткен. Мысалы, «Астана – Щучье» тас жолындағыдай жол жиектері арнайы жабдықталса, онда ешқандай мәселе туындамайтын еді.

Қарапайым заңдылықа салсақ, әр қазақ өз елінде бай болуы тиіс. Бірақ бәрі солай ма? Қаржылық сауат, жеке капитал туралы сөз қозғалғанда осы сөзді ауық-ауық айтамыз. Расында да, бүгінгідей Тәуелсіздікке қол жетіп, алға қарай дамыған елімізде халықтың әл-ауқаты артып, өз құқықтарын толық білуі керектігі заңдылықтай көрінеді.
Соңғы деректерге сүйенсек, ел тұрғындарының тұтынушылық несие бойынша қаржы мекемелерінің алдындағы қарызы 2,3 трлн теңгеге жетіпті. Елде несие алғандар саны 5 миллионнан асады. 1 млн-ға жуығы қарызды уақытылы төлеуге қауқарсыз болып отыр.

ӘЛЕУМЕТТІК ТОПТАҒЫЛАРҒА КЕШІРІМ БАР

Бүкіл дүние жүзі елдері қазір несиемен өмір сүруге көшті. Біз де одан түбегейлі бас тарта алмаймыз. Өйткені, әлемдік тәжірибе солай.

Несие алып, қарыздың қамытын кигендер көбеймесе, азаяр емес. Нарық заңдылығы бойынша өркениет алға қарай дамыса, сен де жетіліп отыруың керек. Газетімізде бұған дейін де «Несие несібені еселей ме?», «Үнемшілдікті үйрене білсек» деп біраз жағдайларды сөз еткен едік. 

Банкке қарызы барлардың бәрі өз құқын біледі деп айту да қисынға келмейді. Ондай азаматтармен жиі-жиі жолығып та жүрміз. Мәселелерінен де хабардармыз. Кейбірі өз қалаларында банктің бөлімшелері, тіпті банкомат жоқтығын айтып, мұңын шағады. Тіпті, кейбірі екінші рет қарыз алмауға бекінген сыңай танытады.
Әзірге, әлеуметтік топтағыларға несие өтеуге кешірім берілуі несие алушылар үшін қуанышты жаңалықтың бірі. Өткен жылдың желтоқсан айында ҚР Парламенті Мәжілісі «Коллекторлық қызмет туралы» заң жобасын мақұлдады. Құжатқа сәйкес, мүгедектер, соғыс ардагерлері, зейнеткерлер мен жұмысқа жарамсыз жандарға банк кешірім беруді қарастырып отыр.

2017 ЖЫЛ ҚАНДАЙ БОЛМАҚ?

Жыл басында «Егемен Қазақстан» газетінде қаржы сарапшысы Ербол Азанбектың «Несие нарығының бір жылы» деген мақаласы жарық көрді. 2016 жылы елдегі несие нарығының жағдайы сараланыпты. Онда мынадай деректер келтірілген: «Бірінші кредит бюросы сарапшыларының айтуынша, 2016 жылы несие тарихының базасына 500 мың келісімшарт қосылған. Бұлардың 315 мыңы – жаңа борышкерлер. Яғни, бірінші рет несие алғандар».
Бұдан бөлек, қаржы сарапшыларының пікірінше, 2017 жылы несие нарығында әртүрлі кепілсіз тұтынушылық несие мен тауарлық несиеге, сонымен қатар, халықтың несиені онлайн ресімдеуге ынтасы артуы мүмкін екені жазылыпты.

АЙЛЫҚ ЖАЛАҚЫНЫҢ 20 ПАЙЫЗЫ ҒАНА – НЕСИЕЛІК ТӨЛЕМ ҮШІН

Жалпы, несие алуға шешім қабылдаған азаматтардың сол сәттегі жағдайы әрқилы. Кейбірін расында қаржы тапшылығы қинаса, енді бірі оңай жолмен ақшаға кенелуді ойлап, бірақ оның салдары қандай екеніне басын ауыртпайтындар. 

Банк табалдырығын аттамас бұрын өз қаржылық мүмкіндіктеріңізді есептеп алуыңыз қажет. Өкінішке орай, бізде бәрі олай емес. Қаржы сарапшылары бұл ретте бірқатар жағдайларды қарастыруды ұсынады. Енді осыған келейік. 

Жеке есеп жүргізудің ең тиімді тәсілі – әр тиынды есептеп отыру. Яғни, ыңғайлы болу үшін үш негізгі баған сызып, оған кіріс, шығын, жинақтауларды жазып отыру. Ай сайынғы кіріс пен шығындардың айырмашылығы автоматты түрде үшінші бағанға түседі. 10 пайыз жиналған ақша мөлшері сарапшылардың көзқарасының тұрғысынан тиімді болып есептеледі. Бірақ, жиналған статистикаға сәйкес, шығындарының үлесі 50 пайыздан асатын адамдардың қаржылық жағдайы ауытқуларға бейім болады. 

Егер сіздің отбасыңызда тұрақты есептер бойынша тапқаныңыздан жұмсағаныңыз көп болса, онда апта сайынғы есептеу шараларын жасап отыру қажет. 

Мұнда ескерер тағы бір жағдай: кестеде «кіріс» пен «шығын» бағандары тағы бірнеше бағанға бөлінеді. Мәселен, белгілі бір жалақыны белгілей отырып, түрлі көзден алынған кірісті ескеріп отыруға болады. Ал шығындарды азық-түлік сатып алу, коммуналды қызметтер, ұялы байланыс және интернет төлемдерін төлеу, жаңа киім-кешек алу, сауық-сайран және т.б., деп бөлу керек. Бар болса, жеке тармақпен «қарыздарды» белгілеп отырыңыз. Оларды жақын арада өтелуі қажет – қысқа мерзімділерге және ұзақ мерзімділерге бөлген дұрыс. 

Сонымен қатар, «болжанбаған шығын» бағанын қосыңыз: оған отбасылық бюджеттен алынатын ірі жоспарланбаған қаржылар жатады. Алғашқы кезде есептерді әр аптаның аяғында жасап отыру қажет, ал жиынтық көрсеткіштерді айдың қорытындысы бойынша немесе айлық кезеңі біткеннен кейін бағалаған жөн. 

Шығындардың барлық баптарын тұрақты түрде зерттеп отыру қандай шығындардың азайғанын анықтауға мүмкіндік береді. Мысалы, ай сайын дүкеннен азық-түлік алған жағдайда және аптаның ортасында супермаркетке баруды шектесеңіз шамамен 30 пайыз қаржыны үнемдейді екенсіз. 

Егер «сауық-сайран» бабына көп ақша кететін болса, бос уақытты ұйымдастырудың балама, тегін тәсілдерін ойлап тапқан жөн. Сонымен қоса, киімді жеңілдікпен сатып алу да көп үнемдеуге мүмкіндік.
Жалпы айтқанда, тұтынушылық несие үшін ай сайынғы төлемнің көлемі отбасылық бюджеттегі максималды рұқсат етілетін үлесі 20 пайыздан аспауы тиіс.

ИДЕНТИФИКАЦИЯЛЫҚ ҰРЫДАН САҚ БОЛЫҢЫЗ!

Тағы бір есте ұстар мәселені сөз етейік. Әр адамның жеке құжаттары (СТН, жеке куәлік, жүргізуші куәлігі) ешуақытта қол жететін жерде тұрмауы тиіс. Өйткені, бүгінде азаматтардың жеке куәлігінің нөмірлерін біліп алып, қолдан құжат жасап алатындар бар. Мұндай жағдайда несие сіздің мойныңызға жазылып, еш түсіңізге кірмеген банкке қарыз болып шыға келуіміз мүмкін. 

Әзірге, жеке куәлікте де, ЖСН-де де ешқандай қорғаныс деңгейлері болмағаны алаяқтар үшін қол болып тұр. Мұндай алаяқтық әрекеттер тек
Қазақстанда ғана емес, бүкіл дүниежүзінде болып жатқан жағдайлар. Алаяқтықтың мұндай түрімен айналысушыларды «идентификациялық ұры» деп атайды.

ЕҢ ДҰРЫС НЕСИЕ – БІЛІМГЕ САЛЫНҒАН НЕСИЕ

Қорыта айтқанда, несие алуда шарттың барлық тармақтарымен келісімді жүргізетін тұтынушының өзі. Сол себептен, келісімшарт қаншалықты күрделі және ұзақ болып жатса да, әрбір жекелеген тармақты оқып, түсінбегенше ештеңеге қол қоймаған жөн. Шарт – сіздің құқықтарыңызға кепілдік беретін жалғыз құжат емес. Бірақ, көпшілік жағдайда ол кез келген түрдегі дауларды шешуде анықтаушы бола алады. 

Соңғы кездері БАҚ беттерінде қарыз алушылардың түрлі қиындықтарға ұшырағаны жөнінде мәселелер ара-тұра жазылып жүр. Кім де болса қарыз алу бар да, оны қайтару да бар екенін ұмытпауы тиіс. 

Біздің ата-әжелеріміз мүмкіндігінше біреуге қарыз болмай, барға қанағат, жоққа сабыр деп күн кешуді үйрететін. Қазір олай айтатын кісілер де азайды. Қоғам өзгерген сайын, адам да өзгеріп жатыр. 

Қарыз алып, ешкім де шалқып жүрген жоқтығы тағы ақиқат. Оның үстіне, қарыз беру – туған-туыстар, достар арасындағы қарым-қатынастың бұзылуына да әкеп соқтырары да белгілі. 

Жалпы, ең дұрыс инвестиция – адам капиталына салынған инвестициялар. Бүгінгі нарықтық қоғамда мүмкіндігінше, білім алуға, бір мамандықты игеруге ұмтылса, ең жақсы игілік осы болса керек. Білім мен біліктілігі бар адам еңбек нарығына тез бейімделіп, жұмысқа тез орналасады, сондай-ақ, білікті маманның еңбекақысы тәжірибесі аз әріптесіне қарағанда жоғары болатыны белгілі. Сол себептен, көп жағдайда кәсіби мамандығы бар, өз-өзін жетілдіріп отыратын азаматтар ғана несиемен өмір сүруге бейімдірек келерін статистика мәліметтері де растайды. 

Яғни, қаржыдан қатты қысылып, несиеге мұқтаж болған жағдайда, ең алдымен тек құлқынды ғана ойламай, қаржыны өз-өзіңізді жетілдіруге жұмсаңыз.

ЕСТЕ САҚТАҢЫЗ!

– Несие отбасылық бюджетке ауыртпалық түсірмеуі тиіс. Сондықтан, шарт соңында өз қолыңызды қояр алдында барлық ай сайынғы шығындарды есептеп алыңыз. Ай сайын жалақыңыздың 20-30 пайызынан аспайтын сома бергеніңіз тиімді екенін есте ұстаңыз.

– Несие менеджерінің сізге барлық қосымша комиссиялар туралы, сонымен қатар, борышкерлікті өтеу шарттары туралы айтып беруі қажет екенін есте сақтаңыз.

– Несие алғыңыз келсе, өзіңіздің құқықтарыңыз бен міндеттемелеріңізді білген өте маңызды. Яғни, қаржылық сауаттылық көптеген қателіктердің алдын алуға бірден-бір сеп. Тіпті, заңды білген адам несиелеудің кейбір түрлері бойынша төлем мөлшерін кеміте алады.

– Несиелік шартты жасасу барысында делдалдың қызметін пайдаланушы болмаңыз. Бұл ретте, алаяқтардың құрбаны болып кетуіңіз әбден мүмкін.

Табиғи газ, электр жарығы және ауыз су тарифтері өзгермейді. Бұл туралы ҚР Табиғи монополияларды реттеу және бәсекелестікті қорғау комитетінің ОҚО бойынша департаментінің басшысы Бақтияр Аталықов аймақтық коммуникация қызметінде өткен баспасөз мәслихатында мәлімдеді.

Бақтияр Исатайұлының айтуынша, 2017 жылдың 1 қаңтарынан бастап Қазақстанда теміржол тасымалы, электр және жылу энергиясы, мұнай өнімдерін өндіру, мұнай тасымалы, азаматтық авиация, айлақтық қызмет (портовая), почта және телекоммуникация, газ салаларында мемлекеттік бағаларды реттеуден бас тартылады. Әйтсе де аталған салалар бойынша тарифтер мемлекеттік бақылауда болмайды деген сөз емес. Керісінше, бұл шара бағаны бақылауға мүмкіндік береді және келешекте бағаның негізсіз өсуіне жол бермейді. Атап айтқанда, ҚР Энергетика министрлігінің 2015 жылғы 4 қыркүйектегі бұйрығына сәйкес, АИ-92 маркалы бензин бағасын мемлекеттік реттеуден бас тарту туралы шешім шығарылған болатын. Бірақ, сол жылы Шымкент қаласында 44 және облыс аумағындағы 9 ауданда 46 нарық субъектісі АИ-92 маркалы бензиннің бағасын негізсіз өсіргені анықталған. Нәтижесінде әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс қозғалып, 5 млн 894 мың 246 теңге айыппұл салынып, 11 млн 777 мың 219 теңге көлеміндегі монополиялық табыс сот шешімімен мемлекет пайдасына тәркіленген. 

– Аталған фактілерді жариялай отырып, біз жанар-жағар май, сұйытылған газ, азық-түлік, әлеуметтік маңызы бар тауарларды сататын нарық субъектілерінен бәсекелестік саласындағы заңнамаларды бұзбауды талап етеміз. Сонымен қатар, олардың бағалары ұдайы біздің назарымызда болатынын, заңнамаларды бұзған субъектілер заң талаптарына сәйкес жазаланатынын ескертеміз, – дейді департамент басшысы. – Шымкент қаласында 2017 жылдың 1 шілдесіне дейін су, табиғи газ, электр жарығы қымбаттамайды. Тек жылумен жабдықтаудың тарифі көтерілмек. Себебі, 2016 жылы 1-шілдеден бастап Республика көлемінде табиғи газ қымбаттады. Ал жылу өндіретін «3 – Энергоорталық» АҚ табиғи газды отын ретінде пайдаланады. Осыған орай, «3-Энергоорталық» АҚ-ның жылу энергиясын өндіру қызметінің тарифі 1 қазаннан бастап қымбаттады. Бірақ, тұрғындар үшін жылу мен жабдықтау тарифі бұрынғыша қалды. Аталған себептерге сәйкес жылудың тарифі қала тұрғындары үшін 2017 жылдың 1-қаңтарынан бастап 12%-ға көтеріліп отыр.

Соңғы күндері ғаламтор желісінде газдың сатылу бағасы 62 теңгеге көтеріледі деген ақпарат тараған болатын.

Осыған орай, ОҚО энергетика және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығы басқармасы мамандары жергілікті БАҚ өкілдеріне газ бағасына қатысты бүгінгі бағамды мәлім етті. Яғни, ОҚО-дағы табиғи газдың сатылу бағасы табиғи монополияларды реттеу комитетімен 2016 жылы 1 шілдесінен бастап:

– жеке тұлғаларға сатылатын 1000 текше метр газдың бағасы 31 341,09 теңге;
– заңды тұлғаларға 34 749,08 теңге;
– жылу энергиясын өндіретін заңды тұлғалар үшін 1000 текше метр газдың бағасы 21 714,64 теңге болып бекітілген.

Бұл тариф бағасы жылдың соңына дейін өзгермейді.

Қалада жылу беру маусымы басталды. Бұған дейін әлеуметтік мекемелердің бәрі де жылумен толық қамтылғанын жазған едік. 25 қазаннан бері кіші қазандықтар іске қосылып, «Нұрсәт» шағынауданындағы көпқабатты үйлер, облыстық әкімдік ғимаратына жылу берілді. «Қуатжылуорталық-3» МКК-ның директоры Мұхит Тұрысбеков 28 қазаннан бастап қала бойынша барлық көпқабатты үйлерге жылу энергиясы жеткізілетінін айтады. Дегенмен, қала тұрғындарын алаңдатып отырған мәселе – жылу бағасының көтерілуі.

БАҒАНЫҢ КӨТЕРІЛУІНЕ НЕ СЕБЕП?

ҚР Ұлттық экономика министрлігі Табиғи монополияларды реттеу және бәсекелестікті қорғау комитетінің ОҚО бойынша департаменті 20-шы қазан күні жылу бағасына қатысты жария тыңдау өткізген еді. Онда «Қуатжылуорталық-3» МКК-ның басшылығы 2017 жылға жылу тарифін 27 пайызға көтеру жөнінде ұсынысын айтқан. Яғни, бір шаршы метр жылудың бағасын 139 теңге 63 тиын етіп бекітуді сұраған. Бағаны бірден осынша пайызға көтеруге не себеп?
Қалада жылу энергиясын беру, бөлу және онымен жабдықтау қызметтерін жүзеге асыратын мекеме – «Қуатжылуорталық-3» МКК-і. Өткен жылы «3-Энергоорталық» АҚ-ның балансындағы жылу жүйелері осы мекемеге өткен. Биыл «Солтүстік» бөліктегі жылу жүйелеріне қайта құру жұмыстары жүргізілді. Құрылыс материалдарының бағасы да аспандап тұрғаны мәлім. Одан бөлек, су, газ, электр энергиясының да бағасы жыл санап артып отыр. Тарифтің негізгі көтерілуіне себеп болған жағдайлар осы. Бұл орайда «Қуатжылуорталық-3» МКК-ның директоры Мұхит Тұрысбеков жағдайды бізге кеңірек түсіндіріп берді.
– Шығындарымыз кірісті жаппай тұр. Бізде 1960-1970 жылдары салынған құбырлар әлі ауыспаған. Биылғы жөндеу жұмыстары барысында құбырларды Ресейден әкелдік. Бұған дейін мұндай жөндеу жұмыстары болған емес. Бізде 83 мың тұтынушы болса, соның 15 мыңы автономдық жылу жүйесіне қосылған. Одан кейін, тұрғындар арасында тұтынған жылуға уақытылы ақша төлегісі келмейтіндер де бар. Міне, осыған байланысты біз тарифті көтеруге мәжбүрміз, – дейді Мұхит Сексенбайұлы.
Өзге қоммуналдық қызметтер (электр, газ, су) құны жыл сайын 10-15%-ға көтеріліп отыр. Ағымдағы жылдың өзінде «3-Энергоорталық» АҚ тарапынан өндірілетін жылу құны 10,4%-ға, газ 10,8%-ға, электр энергиясы 5,2%-ға өскен.

Біздің облыс жылу бағасы бойынша республикада 9-шы орында тұр. Ал ең қымбат тариф Қостанайда – 192,38 теңге.
Тарифті 27 пайызға көтеру – бұл әзірге ұсыныс. ҚР Табиғи монополияларды реттеу және бәсекелестікті қорғау комитеті жылу бағасына қатысты мәселені зерттеп-зерделейтінін де айта кеткен жөн.
Ел арасында «Қуатжылуорталық-3» МКК-ы қарызданып қалыпты деген ақпарлардың да шыққаны рас. Бұл мәселе бойынша М.Тұрысбеков былай дейді: «Бұл – нормадан тыс шығындарға қатысты мәселе. Құбырлар жаңартылмауы себепті бірқатар қиындықтар туындады. Жылу мекемелері қанша жылу берсе, сонша ақшасын алады. Нормативтен тыс шығындар 176 974,0 Гкал. Ол көрсетілетін қызмет көлемінің 28,6%-ын құрап отыр».
Ал қала тұрғындарының жылуға деген қарызы – 74 млн теңге. Мемлекеттік кәсіпорын басшысының айтуынша, тұрғындар жаңа жылға дейін қарызынан толық құтылмақ.

НАҚТЫ ШЕШІМ ҚАРАШАДА ШЫҒАДЫ

Бұл ұсынысты талқылап, бір шешімге келу үшін әлі уақыт бар. ОҚО бойынша табиғи монополияларды реттеу және бәсекелестікті қорғау департаментінің табиғи монополиялар және бағаларды реттеу бөлімінің басшысы Сәлима Бопова мәселе жан-жақты қаралып, 22 қараша күні нақты бекіту бағасы шығады дейді.
– Біз заң бойынша жария тыңдау өткіздік. Енді сарапшылар кеңесін өткіземіз. Оған облыстық мәслихат депутаттары, «Нұр Отан» партиясының өкілдері қатысады. Қалалық әкімдікпен бірлесе де жиындар ұйымдастырылады. Содан кейін ғана жағдайға қарай, нақты баға белгіленеді. Жалпы, баға бұл пайыздан төмен түсетіні анық. Дегенмен, жылу бағасы белгілі бір мөлшерде қымбаттайды, – дейді ол.

ЖЫЛУҒА ҚОСЫЛДЫ

Жылу беру бойынша кіші қазандықтарды қосу туралы қала әкімінің өкімі шыққан. Соған сәйкес, бүгінде «Нұрсәттегі» ӘІО қазандығынан шағынаудандағы 24 тұрғын үйге, облыстық әкімдіктің ғимараты, бірқатар мәдениет үйлеріне жылу беріліп жатыр.
– Қазір біз жылу жүйелерін суға толтыру жұмыстарын жүргізіп жатырмыз. 27 қазан күні жылу маусымы басталады. Сол күннен бастап, барлық үйге жылу беріледі, – дейді кәсіпорын директоры.
Айта кетсек, Шымкент қаласындағы 83 671 тұтынушының 18 882-і автономды жылу жүйесіне қосылған. Ал «Қуатжылуорталық-3» МКК-ның нақты тұтынушылары – 64 789.

Біле жүріңіз!

Қала тұрғындары жылу сапасы бойынша мазалаған сауалдарға мына байланыс телефондарына (тәулік бойы) хабарласып, мәлімет алуына болады:

Абай ауданы – 77-09-12, 56-25-75

Әл-Фараби ауданы – 54-58-46, 54-96-54

Еңбекші ауданы – 43-31-98,  43-31-09

Қаратау ауданы – 42-10-20, 42-10-21

Қазақстанда алкоголь мен табак өнімдерінің бағасын кезеңдеп өсіру ұсынылды. Бұл туралы Ұлттық экономика министрі Қуандық Бишімбаев Парламент Мәжілісі комитетінде салық салу және кедендік әкімшілендіру мәселесіне өзгерістер енгізу таныстырылымында айтты.

«Алкоголь және темекі өнімдеріне акциздердің фискалдық функциясын күшейту мақсатында акцизді сатылап ұлғайту ұсынылып отыр. Қолданыстағы салық кодексінде акциз мөлшері 2014-2016 жылдарға белгiленген. Ал 2017-2019 жылдарға акциз мөлшері анықталмаған. Сонымен, 2017 жылы алгокольдік өнімнің 1 литрі үшін акциз мөлшері 2000 теңге көлемінде белгіленбек. 2019 жылы салық 2550 теңгеге дейін өседі. Осылайша, қазіргі уақыттағы акцизбен салыстырғанда 85 пайызға артады. Сыра және сыра сусындарының 1 литрі үшін акциз 2017 жылы 39 теңге, 2019 жылы 57 теңгеге дейін ұлғаяды. 2016 жылмен салыстырғанда өсім 219 пайызды құрайды», – деді Қуандық Бишімбаев. Ал темекі өнімдерінің 1000 данасы үшін 2017 жылы 6200 теңге, 2019 жылы 8700 теңге мөлшерінде салық салынады. Бүгінгі күнмен салыстарғанда акциз өсімі 74% болады. «Алкоголь өнімдерін экспорттау кезінде қосарланған салық салуды болдырмау және отандық өндірушілердің бәсекеге қабілеттілігін күшейту мақсатында алкоголь өнімдерін өндіру үшін өндірісте пайдаланылатын этил спирті акцизінің нөлдік мөлшерлемесін белгілеу ұсынылады. Ресей мен Беларусьте де осылай босатылады», – деді министр.

Еліміздің оңтүстігінде бензин бағасы қымбаттады. АИ-92 маркалы жанармайдың литрі 130 бен 137 теңге аралығында саудаланып жатыр. Сала мамандары бұл өзгерісті Шымкент мұнай өңдеу зауытының жоспарлы жөндеу жұмыстарына жабылғандығымен түсіндіреді.

Бірер апта бұрын өңірде дизель бағасы күрт көтерілген болатын. Қазір бензиннің бөлшек саудадағы құны аспандап тұр. Жанар-жағармай нарықта еркіндікке жібергелі баға өспесе, түскен емес. 

Бензин бағасы көтерілуінің басты себебі – Шымкент мұнай өңдеу зауытының жоспарлы жөндеу жұмыстарына тоқтатылғандығы. Қазір аймақтағы авто жанармай құю бекеттеріне тасымалданатын бензиннің 30-40 пайызы Ресейден әкелінуде. Әлі де облыста 10-12 мың тонна сұйық отын тапшылығы бар. «Зауыт жаңғыртудан өткен соң, баға нарқы тұрақталады», – дейді облыстық «Жанар-жағармай» қауымдастығының төрағасы Қайыпбек Қамбаров.

– Еліміз бойынша бензиннің бағасы әзірге Шымкентте ғана көтеріліп отыр. Мәселен, көршілес Қызылордада АИ 92 126-127 теңге аралығында сатылуда. Өзге өңірлерде де баға тұрақты, – дейді. Қ.Қамбаров.

Кеше Астанада жаңа құрамдағы Үкіметтің алғашқы отырысы өтті. Онда бірқатар маңызды мәселелер талқыланды.

ҚР Ұлттық экономика министрі Қ. Бишімбаевтың айтуынша, қазір министрлік әлеуметтік маңызы бар тауарларға бағаны негізсіз көтергендерді анықтау жұмыстарын жүргізіп жатыр. Монополияға қарсы орган биылғы жылдың басынан бері 27 тексеру жүргізіп, оның 12-сін аяқтаған.

– Бағаның қымбаттауына әсер ететін нарықтық емес факторлардың бірі – нарық субъектілерінің алаяқтық жасауы. Кей саудагерлердің бағаны қолдан 200 пайызға дейін көтергені анықталды, – деді Қ.Бишімбаев.

Азық-түлік бағасының қымбаттауы, әсіресе, бес өңірде – СҚО, БҚО, Жамбыл облысы және Астана мен Алматы қалаларында байқалып отыр. Отырыста осы өңірлердің әкімдері сынға ілікті. Үкімет басшысы Б. Сағынтаев бағаны тұрақтандыру үшін жүйелі жұмыс жүргізу қажеттігін қадап айтты.

Шымкентте газ тапшылығы тағы да сезіле бастады. Бұл туралы редакциямызға бірқатар қала тұрғындары хабарласып, қалада сұйытылған мұнай газы жоқ екенін, болған күннің өзінде талоны бар көлік жүргізушілеріне ғана сатылып жатқанын алға тартты. Кейбір бекеттерде газ болғанымен, оның өзіне ұзын-сонар кезекке тұратындарын айтып шағымданды. Осыған орай, біз мәселенің мән-жайын білмек болып, бірқатар газ құю бекеттеріне арнайы барған едік.

ГАЗ ЕКI ЕСЕ АРЗАН

Қалада газбен жүретін «темір тұлпарлар» саны күн санап артып келеді. Оның себебі түсінікті. Жанар-жағармайға қарағанда екі есе арзан түседі. Соңғы 3-4 жылда көліктеріне газ қондырғысын қойдыруға ниет білдіргендер қатары да көп. Солардың бірі – Алмас Исабаев. Бензиннен газға көшкелі бері әжептеуір ақшасы үнемделген. Мәселен, бұрындары аптасына 3 мың теңгеге бензин құйса, қазір әлдеқайда аз ақша жұмсайды. Бүгінде бензиннің бір литрі – 129 теңге болса, ал газдың бір литрі 60 теңге.
– Газ қондырғысын 130 мың теңгеге орнаттым. Бірден көліктің багын толтырып аламын. Соның өзі 1,5 аптаға жетеді. Соңғы кезде газ тапшылығы сезіле бастады. Әсіресе, айдың аяғында газ құю қиынға соғады. Лажсыздан жанар-жағар маймен жүруге тура келеді. Кейде кезегім келіп жетем дегенше 7-8 сағат уақыт кетеді. Кейде газ барлығымызға жетпей, таусылып қалуы да мүмкін, – дейді қала тұрғыны А.Исабаев.
Расында да, біз барған кейбір жанар-жағармай құю бекеттерінде газ бар болғанымен, талонмен таратылады екен. Ал енді бірінде кезекке тұрғандар көп.

7,5 МЫҢ ТОННА ГАЗ ЖЕТКIЗIЛЕДI

Ресми мәлімет бойынша, облыста 14 мыңға жуық көлік газбен жүреді. Бұл тек тіркелгендері ғана. Өкінішке қарай, көптеген көлік жүргізушілері көлігіне газ қондырғысын орнатқанымен, құжаттарын рәсімдемеген. Осы ретте, ресми емес мәліметтерге сүйенген мамандар облыста олардың саны 40 мыңнан асуы мүмкін екенін айтты.
Газ тапшылығы шілде айының соңына қарай ушыққан еді. Сол кезде ОҚО Аймақтық коммуникациялар қызметінде облыстық энергетика және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық басқармасының газбен қамтамасыз ету бөлімінің басшысы Нұралхан Шәріпов тілшілер үшін арнайы брифинг өткізіп, Оңтүстікте сұйытылған мұнай газына қатысты тапшылық мәселесі шешілетінін және оның көлемі артатынын мәлімдеген болатын. Ол облысқа қажетті сұйытылған көгілдір отын газ таратушы ұйымдардың сұранысы бойынша министрлікке әр айда өтінім берілетінін және комиссия шешімімен оның көлемі анықталып, бөлінетінін айтқан еді. Бұл жолы да Н.Шәріповке хабарласқанымызда, тамыз айында 7,5 мың тонна сұйытылған мұнай газының жеткізілгенін және оның өткен жылдың осы айымен салыстырғанда 1,1 есеге артық екенін мәлімдеді.
– Маусым айында облысқа 6300 тонна көлемінде газ берілсе, ол сәуір айымен салыстырғанда 500 тоннаға артық. Ал шілде айына қажеттілік 6500 тоннаны құраған. Бірақ, 7 мың тонна газ жеткізілді. Облыста автокөліктердің үнемді, экологиялық таза отынға өтуі қарқынды болғандықтан, газ тапшылығы да едәуір сезіледі. Мәселен, өңірімізде 13 мың 888 автокөлік сығымдалған газбен жүреді. Бұл тек ресми тіркелгендері ғана. Ал көлігіне газ қондырғысын орнатқандардың техникалық төлқұжатын заңды рәсімдемегендер қатары да аз емес. Осының салдарынан аймақтағы бекеттерде газ тапшылығы туындап отыр. Қыркүйек айында 7,5 мың тонна сұйытылған мұнай газын аламыз деп жоспарлап отырмыз, – дейді Н.Шәріпов.
Қазіргі таңда дүниежүзінде 18 миллион көлік құралы табиғи газбен жүреді екен. Еуразиялық одақтың арнайы комиссиясының шешімі бойынша, 2020 жылға дейін елдегі көліктердің 50 пайызы газға көшуі керек. Бұл ретте, комиссия мүшелері газбен жүретін көліктердің экологиялық жағынан таза және қоршаған ортаға зиянын тигізбейтінін ескерсе керек.

ОҢТҮСТIКТЕ 47 МЫҢ 172 КӨЛIК ТIРКЕЛДI

Еліміздің Ұлттық экономика министрлігі статистика комитетінің www.stat.gov.kz сайтындағы мәлімет бойынша, 2016 жылғы қаңтар-маусым аралығында Қазақстан
Республикасында 335847 жеңіл автомобиль тіркелген. Бұл – өткен жылғы тиісті кезеңмен салыстырғанда 5,7 пайызға жоғары. 1 шілдедегі мәлімет бойынша, жеңіл автокөліктердің жалпы саны – 6053,4 мың бірлікті құрады. Соның ішінде тіркеуден шығарылғаны – 2195,7 мың болса, тіркелгендері – 3857,7 мың. Ал Оңтүстік Қазақстан облысында 47 мың 172 автокөлік ресми түрде тіркелген. Айта кетейік, соңғы мәлімет бойынша, Шымкент қаласында жеңіл көліктердің саны 200 мыңнан асады.

Қазақстанда келесі үш жылда ауыл шаруашылығы кооперативтері негізінде шамамен 400 сүт жинау пункттері құрылатын болады. Бұл сүт бағасын кем дегенде 20 пайызға төмендетеді. Бұл туралы ҚР АШМ Мал шаруашылығы өнімдерін өндіру және қайта өңдеу департаментінің директоры Еркебұлан Ахметов мәлім етті.

– Қазіргі уақытта сүт зауыттарының барлығы толық қуаттарын пайдалана алмай отыр, соның кесірінен оларда амортизациялық шығынның үлесі басым, ол өз кезегінде сүттің өзіндік құнына әсер етеді. Сондықтан біз олардың қуатын қамтамасыз ететін болсақ, біз сүттің бағасын 20 пайызға дейін төмендете аламыз, – деді ол.
Оның сөзіне қарағанда, бүгінде ет пен сүттің 70-80%-ы жеке шаруашылықтармен шығарылады. Ал өңдеуші кәсіпорындар тек 60%-ға ғана шикізат өнімдермен қамтамасыз етілген.
– Сүтті жинау және оны сүт зауыттарына жеткізу инфрақұрылымы бізде кемшін. Сондықтан біз сүтті жинау және оны өңдеуші кәсіпорындарға жеткізу үшін жағдайлар жасаймыз, – деді департамент басшысы.
Айта кетсек, осы мақсатта «Жұмыспен қамту-2020» бағдарламасы аясында шағын несиелер берілмек. Аталмыш несиелер 3-7 жылға 3-7 млн теңге көлемінде 6% үстемемен мал шаруашылығына, сүт жинау пункттерін құруға бөлінеді.