Шымкент келбеті

Елбасы Н.Назарбаевтың кәсіпкерлікті дамыту тапсырмасына сәйкес, Шымкенттегі «Rixos Khadisha» қонақүйінде жас кәсіпкерлер клубының алғашқы отырысы өтті.

Шараның ашылу салтанатына Оңтүстік Қазақстан облысының әкімі Ж.Түймебаев қатысты. Өңір басшысы алдағы уақытта жас кәсіпкерлерді шетелдерге тәжірибе алмасу мақсатында іссапармен жіберу қажет және кәсіпкерлердің бизнес-бастамаларын іске асырудағы мүмкіндіктерін кеңейте түсу керектігін айтты. 

– Облыс экономикасын дамыту – баршамыздың жұмыла көтеретін жүгіміз. Ол үшін әрбір азамат мұндай жұмыстарды шағын істерден бастауы қажет. Өңірімізде шағын және орта бизнес дамып келеді. Ендігі қадам, осынау кәсіп иелері бірігіп, жұмыс істемей тұрған ескі зауыттарды қалпына келтіріп, сол жерде бизнесті одан ары қарай дамыту болмақ, – деді Ж.Түймебаев. 

Шара барысында ОҚО Кәсіпкерлер палатасының директоры А.Абубакиров жас кәсіпкерлер клубында 40 жасқа дейінгі 30 жас кәсіпкер бар екенін, клубтың кәсіпкерлер арасында байланыс орнатып, түрлі мәселелерді талқылау мақсатында құрылғандығын атап өтті.

Іскерлік климатты қалыптастыруда оңтүстікқазақстандық кәсіпкерлердің белсенділігі жоғары. Яғни, ел аумағында үздік үштікке енеді. Шымкент қаласына келген Қазақстанның кәсіпкерлер құқығын қорғау бойынша өкілі Болат Палымбетов осындай баға берді. Облыс әкімі Жансейіт Түймебаевтың қатысуымен өткен кеңейтілген жиында кәсіпкерлік саласындағы өзге де өзекті мәселелер талқыланып, алдағы жоба-жоспарлар қаралды.

Жиында өңірдің іскерлік климатын қалыптастыру, көлеңкелі экономика мен сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес, салық төлеу, жер телімдерінің берілуі сияқты өзекті мәселелер жөнінде сөз қозғалды. Республика бойынша «Атамекен» кәсіпкерлер палатасына шағын, орта және ірі бизнеске қатысты түскен арыз-шағымдардың басым бөлігі де осы мәселелер жөнінде тіркеледі. Өңір басшысы аймақта кәсіпкерлікке қажетті жер телімдеріне деген тапшылық туындап отырғанын жеткізді. 

– Оңтүстік Қазақстан облысында бос жатқан бірде-бір жер телімі жоқ. Облыс орталығындағы барлық коммерциялық жерлердің сатылып кеткенін жасыруға болмас. Сондықтан біз құрылысы ұзақ жылдар бойы тоқтап тұрған жер телімдерін анықтап, қадағалауымыз қажет. Бұл ретте аудан-қалалардағы барлық жер телімдері тексеруден өтіп, олардың тиімділігін арттыру жолдарын ойластырған абзал, – деді Жансейіт Қансейітұлы. 

Сондай-ақ, инвестор тартудағы көшкі-қон заңнамаларының бірқатар заңдылықтары мен мемлекеттік тапсырысты бөлу кезінде туындайтын құжатбастылық мәселелері де жиында тағы бір екшеленді.

Қазір көктемнің күні туып, диқан қауымы шаруаға кіріскен шақ. Қаладағы ауыл шаруашылығы тауар өндірушілер 10 400 гектар алқапқа егін егу жұмыстарын жүргізді. Қажетті жанар-жағар май мен тыңайтқыштар көлемін анықтау мақсатында шаруашылықтардан өтінім жинау басталып кеткен. Ел Үкіметі агроөнеркәсіп кешенін дамыту, шаруашылықтарды кооперативтерге тартуға баса назар аударып отырғаны белгілі. Шымкентте бұл бағытта атқарар жұмыс көп. Қалалық ауылшаруашылығы және ветеринария бөлімі 2020 жылға дейінгі даму тұжырымдамасын жүзеге асырмақ.

КООПЕРАТИВКЕ ҚЫЗЫҚТЫРА БІЛУ КЕРЕК

Елбасы 14 ақпан күні Агроөнеркәсіп кешенін дамытудың жаңа мемлекеттік бағдарламасын бекітті. Ондағы негізгі мақсат – отандық өнімнің экспорттық әлеуетін дамыту, ауылшаруашылық кооперациясына шағын және орта шаруашылықтарды тарту, су ресурстарын тиімді пайдалану және т.б.
2021 жылға дейін азық-түлік өнімдерін экспорттауды 40%-ға ұлғайту міндеті тұр. Елбасы халыққа арнаған әр Жолдауында ауылшаруашылын дамытуға, оның ішінде етті және сүтті мал өнімдерінің көлемін арттыруға, оны қайта өңдеу ісіне мән береді.
Таяуда облысқа ҚР Премьер-Министрінің орынбасары – Ауыл шаруашылығы министрі Асқар Мырзахметов келіп, кооператив ісіне шаруаларды қызықтыра білуге шақырды. Яғни, бұл саладағы мамандарға зор жауапкершілік жүктеліп отыр.
Шымкент қаласы әкімінің орынбасары Тимур Баймұханов бұл бағытта қалада атқарар шаруа көп екенін айтады. Өткен жыл жемісті қорытындыланды. Бірқатар мәселелер де бар.
Қазір қаладағы ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер көлемі – 62,2 мың га: 39 417 га – егістік, 19 571 га – жайылым, 244 га – шабындық және т.б. Жалпы қала бойынша бүгінде 4152 ауылшаруашылық кәсіпорыны жұмыс істейді. Оның 3908-ы шаруа қожалық, қалған 244-і жауапкершілігі шектеулі серіктестік пен өндірістік кооператив.
– Азық-түлік тауарларын өндіру жөнінен де қаланың әлеуеті жоғары. Бұл бағытта да нәтижелі жұмыстар баршылық. Былтыр облыс әкімдігі, облыстық ауыл шаруашылығы басқармасы және қала әкімдігі тарапынан үшжақты келісім-шарт негізінде салаға қатысты 30 тапсырма берілсе, жыл қорытындысы бойынша аталған тапсырмалардың 27-і жоғары деңгейде орындалды. 2016 жылдың қорытындысы бойынша қалада 15 ауылшаруашылығы кооперативі құрылды. Оның ішінде қазір жұмыс істеп тұрғаны – 12.
Осы атқарылған жұмыстардың нәтижесінде 2016 жылы қала бойынша жалпы ауыл шаруашылығы өндірілген өнім көлемі 22 млн 215,5 теңгеге жетті, – дейді Тимур Сұлтанбекұлы. Бұдан бөлек, қалада ветеринариялық бақылау және қадағалау ісі, ауылшаруашылық жануарларын тасымалдау бойынша да бірқатар жұмыстар жүргізілмек.

10,1 ГЕКТАР ЖЫЛЫЖАЙ ІСКЕ ҚОСЫЛДЫ

Шымкент қалалық ауыл шаруашылығы және ветеринария бөлімі мамандарының берген мәліметі бойынша қалада атқарылып жатқан жұмыстардың барысына келейік.
2016 жылы жүзеге асқан ірі жобалардың бірқатары мынадай: жобалық құны 500 млн теңгеден астам «SMG Greenhouse Profit» ЖШС-і – 2,2 гектарға жылыжай құрылысын аяқтады. Ал 4,7 гектар алқапқа жайғасқан «Асар KZ» АӨК өнеркәсіптік жылыжайының жалпы жобалық құны – 519 млн теңге.
Бұдан бөлек, 336 млн теңгеге жобаланған «Аманкелді» ЖШС-і мал бордақылау алаңы құрылысын жүргізіп, жұмысты бастады.
«ZEROMAX» және «Ak ordasy building» ЖШС-і 57 гектарға құны 15 млрд теңгеге жуық «Агроқалашық» жылыжай кешенінің құрылыс жоспарын дайындады. Жалпы, былтыр 10,1 гектар алқапта жылыжай, 20 гектар жерде қарқынды бау өндірісі жұмысын бастады. Егін шаруашылығына жоғары өнімді жаңа интенсивті технологиялар ендірілуде. Атап айтқанда, былтыр 4200 гектар жерге терең қопсыту, 200 гектарға тамшылатып суғару технологиясы енгізілді.

«МАЛ ҰРЛЫҒЫНА ТОСҚАУЫЛ!»

Қалада ветеринариялық бақылау және қадағалау жұмыстары да жандана түскен. Ауылшаруашылығы жануарларын және ет өнімдерін тасымалдау мен ветеринариялық-санитарлық бақылау күшейе бермек. Өткен жылы облыстық прокуратураның бастамасымен «Мал ұрлығына тосқауыл!» жобасы іске асты.
Шымкент қаласының аудандық прокурорлары, жергілікті полиция қызметінің өкілдері, қалалық ауыл шаруашылығы және ветеринария бөлімі мамандары қаладағы базарларда ауыл шаруашылығы малдарының сырғасын, ветеринариялық паспортын және анықтамасын анықтау мақсатында рейдтік іс-шаралар жүргізіп, бірқатар заңсыздықтарды анықтаған.
Мәселен, 8 қаңтар күні «Сандыбаев» және «Иман» ЖШС-нің мал базарларына ветеринариялық-санитарлық бақылау жұмыстары жүргізіліп, оның нәтижесінде «Ветеринария туралы» Заңының 25 бабы 4 тармағының және ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігінің бекітілген талаптары бұзылғаны мәлім болып отыр. Жеке кәсіпкерлерге қалалық бөлім тарапынан заң бұзушылықтарды қалпына келтіру туралы нұсқама берілді.
Қазіргі таңда ветеринария саласында құқық бұзушылықтардың алдын алу мақсатында қалада 10 ірі базарға, 2 мал базарына, 104 супермаркет пен дүкенге хабарландыру ілінді.
ҚР Ауыл шаруашылығы министірінің бұйрығына сәйкес, 2016 жылы облыстық басқарма бекіткен ауыл шаруашылығы жануарларын бірдейлендіру жоспарына сай 33 500 бас ірі қара, 74 500 бас уақ мал және 2560 бас жылқы малы бірдейлендіріп, ВЕБ-порталға енгізілді. Бұл – жүз пайыздық көрсеткіш.

СУАРМАЛЫ ЖЕР КӨЛЕМІН 40 ПАЙЫЗҒА ҰЛҒАЙТУ ҚАЖЕТ

Қалада агроөнеркәсіп кешенін дамыту мақсатында қолға алынған 2020 жылға дейінгі «Даму» бағдарламасына сәйкес бірқатар жобаларды жүзеге асыру міндеті тұр.
Мәселен, жылыжай өндірісі бойынша 136 гектар жерге жайғасатын «Жылыжай жұмағы» кешенін айта кеткен жөн. Жобаның жалпы құны – 50 млрд теңгеден астам.
2020 жылға дейін тамшылатып суғару технологиясын 1150 гектарға ендіріп, қарқынды бау көлемін 154, ал жылыжай көлемін 90 гектарға дейін ұлғайту керек. Бұл орайда ескерер мына жағдайды айта кетсек. Бүгінде шаруашылықтарға мал азығын егудің орнына, қала халқының тұтынуына қажетті ауыл шаруашылығы дақылдарын егу ұсынылып отыр. 10 мың га суармалы жерлерді игеру бағытына сәйкес, ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерге түсіндірме жұмыстары жүргізілуде. Жалпы, 2020 жылға дейін қала аумағындағы суармалы жер көлемін 40 пайызға ұлғайту межеленген.
Жалпы, қала бойынша ауыл шаруашылығы су нысандарының ұзындығы – 275, 2 шақырым. Бүгінде бөлім мамандары тарапынан нысандарды зерделеу актісі дайындалуда. Оның қорытындысына сәйкес, жөндеу және тазалау жұмыстарына жобалық-сметалық құжаттамалар бойынша бюджетке ұсыныс беріледі.
Қала әкімінің орынбасары Т.Баймұханов су нысандарын күтіп ұстау бойынша Сайрам, Төлеби, Ордабасы аудандары әкімінің орынбасарларымен кездесу жиын өткізген еді. Ендігі кезекте Шымкент қаласының ауыл шаруашылығы және ветеринария бөлімі тарапынан мемлекеттік коммуналдық кәсіпорын ашу қажеттігі туындап тұр.
Кооперативтер құру ісіне келер болсақ, бұл бағытта да атқарар жоспар ауқымды. Қазіргі таңда қала аумағындағы шағын мал бордақылау алаңдарын қоса алғанда 15 000-ға жуық ірі қара мал бордақылануда. Бағдарламаға сәйкес, 2020 жылға дейін 188 шағын мал бордақылау алаңын, 140 шағын сүт және 4 шағын құс фермасын ашу көзделіп отыр.
Статистика мәліметтеріне сәйкес, 2016 жылдың қорытындысы бойынша ет және сүт өндірісінің 50 пайыздан астам үлесі жеке қосалқы шаруашылықтарға тиесілі екен. Қалалық ауыл шаруашылығы және ветеринария бөлімі ет және сүт өндірумен айналысатын жеке қосалқы шаруашылықтарды біріктіру арқылы ауыл шаруашылығы өндірістік кооператив құруды ұлғайта бермек.

Елбасы биылғы Жолдауында: «Жаппай кәсіпкерлікті қолдау тетіктерін одан әрі жетілдіру керек. Қазақстанның әр өңірі жаппай кәсіпкерлікті, соның ішінде отбасылық кәсіпкерлікті дамыту бағытында кешенді шаралар ұсынуға тиіс», – деген болатын. Президенттің тапсырмасымен Үкімет биылдан бастап Нәтижелі жұмыспен қамту және жаппай кәсіпкерлікті дамыту бағдарламасын іске асыруға кірісіп кетті.

Осы орайда Шымкент қаласының Кәсіпкерлікті қолдау орталығы, ОҚО Кәсіпкерлер Палатасы жергілікті кәсіпкерлерге несие беру аясын кеңейтіп, бизнес жүргізу үшін қаржылық сауаттылыққа үйретіп келеді. «Даму» Қорының қолдауын алған түркістандық кәсіпкер жылыжай шаруашылығымен 3 жылдан бері айналысады. Жылыжай демекші, жуырда ғана өңір басшысы Жансейіт Түймебаев биыл облысымызда жылыжай көлемі 300 гектарға артып, тамшылатып суару әдісі 7,2 мың гектар алқапта қолданылатынын айтқан болатын. 

Түркістандық кәсіпкер бикеш Айгүл Қанжігіт 3 жыл бұрын жылыжай шаруашылығымен айналыса бастады. Оған отбасы да атсалысады. «Айгүл Қанжігіт» жеке кәсіпкерлігі 26 адамды жұмыспен қамтуда. Жылыжай аумағы 3 гектарды құрайды, 2 гектарға қызанақ, қияр және голландиялық раушан гүлдері отырғызылған. Қызанақтан – 80-90 тонна, қиярдан – 70-80 тонна, 45 мың түп раушанның әр түбінен 3-4 гүлден өнім алған. 

Өткен жылы шаруалар жаңаша бағытта ізденіп, өндірісті дамытуды көздейді. Оңтүстік аймақтың нарығындағы ауылшаруашылық өнімдеріне талдау жасағана олар ташкенттік сұрыптағы лимон өсіруді қолай көріпті. 

– Жылыжайда көкөністерді өсіру көп еңбекті қажет етеді. Жылыжай көбірек өнім беруі үшін, әрбір көкөніс пен жеміс түрін өсірудің құпиясын білуі керек. Мұнда топырақ органикалық жағдайда құнарландырылады, – дейді жеке кәсіпкерліктің агрономы Бақытжан Момынов. – Жылыжайда қызанақ пен қияр өсіреміз. Ал өткен жылдың басында лимонды да өсіру қолға алынды. Лимон қыста да, жазда да халықтың үлкен сұранысына ие. Өз өнімдеріміз әзірге еліміздің ішкі нарығына ғана таралуда. Яғни, Астана, Алматы, Ақтөбе, Қызылорда облыстары мен Түркістан қаласын қамтып отыр. 

Лимон өсіру үшін кәсіпкер Түркістан қаласындағы «Даму» Қорының Кәсіпкерлерге қызмет көрсету орталығына (КҚКО) барған, ол жерде кәсіпкердің жобасын мемлекеттік бағдарлама шеңберінде Банк-серіктестен мақұлдау алғанға дейін қолдау көрсетіледі. Осылайша, жыл басында кәсіпкерлер «АТФ Банк» АҚ филиалынан 16 пайыздық несие бойынша жалпы соммасы 130,0 млн теңге қаражат алады. Оның 10% сыйақы мөлшерлемесін «Даму» Қоры субсидиялайды, ал қалған 6% кәсіпкердің өзі төлейді.

Несие қаражатына жылыжай кешені салынды, 1 300 түп ташкенттік сұрыптағы лимон көшеттері сатып алынды, бұл сұрып жұқа және жұмсақ қабығы үшін, ал еті шырынды және хош иісті болғандықтан, үлкен сұранысқа ие. Көшеттер топыраққа отырғызылады, көшет отырғызу аумағы 1 гектарды қамтиды. Температурасы +10С төмен емес деңгейде сақталып отырады, көмірмен жылытылады. 

Көшеттер былтыр күзде бір ағаштан 20 данаға дейін өнім берген. Кәсіпкер алдағы күзде 26 тонна лимон жинамақ ниетте. Түркістандық кәсіпкер Айгүл Қанжігіттің ел экономикасына қосып жатқан үлесі, міне, осындай.

Түлкібас ауданы, Керейт ауылында облыс әкімі Жансейіт Түймебаевтың қатысуымен «Кооперация-агроөнеркәсіп кешенін дамытудың негізі» атты семинар өтті. Облыстық ауыл шаруашылығы басқармасы ұйымдастырған форум аясында мамандандырылған балық шаруашылығын дамыту жайы сөз болды.

Семинар басталмас бұрын «Ақсанат Инжиниринг» ЖШС-нің басшысы Ерік Оспанов қонақтарды алдымен бекіре тұқымдас балық өсіру кәсіпорнының жұмысымен таныстырды. Құны 452 млн теңгені құрайтын жобадан бүгінде 40 тонна балық еті мен 30 келі уылдырық өндіріледі. 

– Балық шаруашылығын 2012 жылы бастағанбыз. Қазір мұнда бекіре, фарель, ақ амур, карповый, сазан балықтары бар. Ет өндірісін тұрақтандырдық. Биылдан бастап қара уылдырық өндіруді игердік, – деді шаруа басшысы.

«Ақсанат Инжиниринг» ЖШС-і ет өнімдерін дайындауда балықпен шектелмепті. Өңір басшысы кәсіпкердің ұсақ және ірі қара мал, жылқы фермаларын аралады. Ашылғанына үш жыл өткенімен құны 200 млн теңгені құрайтын фермада Ахалтеке, Донская, Кушумская, пони және асыл тұқымды қазанаттар бар.

Мұндағы 200-ге жуық жылқының бабын келтіру үшін фермада 20 адам жұмыс істейді. Сондай-ақ, мұнда шетелден әкелінген асыл тұқымды 660 абердин-ангус, 241 герефорд және 901 ірі қара, 1 120 ұсақ мал бар. Семинарға қатысушы шаруаларды қызықтырғаны – асылтұқымды жылқылар, герефорд және балық өсіру болды. Облыс көлемінде балық өнімдерін қайта өңдейтін 3 және балық өсірумен айналысатын 28 шаруашылық кәсібін дөңгелетіп келеді. 2015 жылы 3 301 тонна, ал 2016 жылы 5 213 тонна балық өнімдері өндірілген. Балық өнімдерін қайта өңдейтін «Шардара балық-1» ЖШС, «Хамит» СТК, «JSM» ЖШС-лерінің жылдық қуаттылығы 6 мың тонна. Демек, әлі де жақсы жетістіктерге жетудің мүмкіндігі көп. Облыс әкімі Ж. Түймебаев берілген мүмкіндіктерді толық пайдалану үшін кәсіпкерлерге балық шаруашылығын кеңінен насихаттау қажеттігін айтты. Балық шаруашылығын қолға алған кәсіпкерлер семинарда бір-бірінен білмегенін сұрап, кәсіби ақыл кеңес алды. Тіпті, қылтанағы жоқ балық өсіруді қолға алған 

Әуесхан есімді жас кәсіпкерге өңір басшысы тағы үш бассейн салып беруге көмектесетінін айтып, қолдау танытты. 

– Біз мұндай семинарларды бір-біріңізден тәжірибе алмассын деп ұйымдастырып отырмыз. Несиені алғаннан кейін той-томалаққа жаратып жібермей, өндіріске салыңыздар. Шаруашылықты қолға алғанда экологияны қорғауды да естен шығармау қажет. Ағынсуды бұрып, балықты асыраған соң ластанған суды қайта өзенге жіберуге болмайтынын ескеру қажет. Жақында Бөгеннен Қазығұрт ауданы арқылы Сарыағашқа су тартуға келісім жасадық. Алдағы уақытта балық өсіру, ет өнімдерін арттыру ісі жандана түседі, – деп облыс әкімі өз кеңесімен бөлісті. 

Өңірлік индустриалды карта шеңберінде іске қосылған «Ақсанат Инжиниринг» ЖШС-нің директоры Е.Оспанов балық шаруашылығы және асыл тұқымды мал шаруашылығын (репродуктор) дамыту туралы баяндама жасады. 

– Бекіре – балықтың өте сирек кездесетін түрі. Ал фарель – жергілікті халық үшін жеңсік ас болатын. Көрші Ресейден алдыратын балықтарды қазір өз өңірімізде өсіруді меңгердік. Бастысы, уақыттан ауытқымай өте мұқият қарау ләзім. Су жылы болуы керек. Соның өзінде бастапқыда алған 100% уылдырықтың 65%-ы толық жетіліп, аман қалады. Шаруаны жолға қойып, өнімдерді саудаға шығарып жатырмыз, – дейді кәсіпкер. 

Облысымызда жалпы 23 өзен-көлдің көлемі 576,5 гектарды құрайды. Ерік Оспанов мұндай сулы аймақтың игілігін пайдалануға үндейді. Балық өсіруді қолға алса, етке сұраныс өте көп. Бұны жергілікті халық басты табыс көзіне айналдыра алатынын да жасырмады. «Ақсанат Инжиниринг» ЖШС болашақта балыққа, қара малға жем өндіретін зауыт салуды қолға алмақ. Кәсіпкер бұл орайда ет, сүт, жем өнімдерін өндіруге, аталған шаруашылықты дамытуға мемлекет тарапынан көптеген көмек көрсетіліп жатқанын айтып, алғысын білдірді. Шаруа қожасы айтқандай, дүниежүзінде адам саны күн санап артып, таза экологиялық өнімдер тапшы болып барады. Осы орайда Мемлекет басшысының саясатын негізге ала отырып, еліміздің, жеріміздің байлығын пайдалану арқылы ауыл шаруашылығын дамытуға тиіспіз. Ерік Оспанов бұл кәсіпке машықтанып, болашақта оны ұрпаққа мирас етіп қалдыруға шақырды. 

Кәсіпкердің ойын Түлкібас ауданы, Майлыкент ауылының әкімі Келесбек Жартыбаев жалғады. 

– Балық шаруашылығы ет өнімін арттырып ғана қоймай, туризмді дамытуға да сеп бола алады. Түлкібастың табиғатында балық аулауға қызықпайтын адам жоқ. Өткен жылы көктемде балық өсіруге әуестеніп, 3 мың дана шабақ алдым. Күзге дейін ас болды. Кейде ермекке балық аулаған боламыз. Жалпы, үйде балық өсіру жақсы әсер қалдырды. Биыл үйде екі бассейн құрып, тағы да көбірек шабақ алу ниетім бар. Бастысы, таза ет өніміне қол жеткіземіз, – дейді ауыл әкімі. 

Түлкібаста өткен «Кооперация – агроөнеркәсіп кешенін дамытудың негізі» тақырыбындағы теориялық жиын шаруа адамдарына тың ой тастағаны белгілі. Кәсіпкерлер енді бірігіп жұмыс жасап, жиі тәжірие алмаса алады. Семинарды облыс әкімі Ж. Түймебаев қорытындылады. 

– Біздің облыстың болашағы – ауыл шаруашылығында. Сондықтан тәжірибесі мол шаруа қожалықтары тірлігін енді бастаған әріптестеріне барынша қолдау білдіруі қажет. Білгенін үйретіп, аяқтан тұруына көмек қолын созғаны абзал. Сонда ғана ұсақ шаруашылықтарды біріктіруге, ірі жобаларды іске асыруға болады. Бұл өз кезегінде мемлекет тарапынан бөлінген субсидияларға қол жеткізуге ықпал етеді. Ең бастысы – Оңтүстіктің ауыл шаруашылығы дамиды, – деді ол.

Ат баптап, жүйрік жарату, бәйгеге қосу – қазақтың қанына сіңген, атадан-балаға мұраға қалған игі дәстүр. Тұлпарды құлынынан тани білетін, қыл құйрықты жануарға қызығатын азаматтар арамызда көптеп кезігеді. Дегенмен, ұлттық өнерді насихаттау әлі де болса кемшін түсіп жатқаны жасырын емес. Облыстық «Бәйге» қоғамдық бірлестігінің жетекшісі Жеңіс Тоғызақбаевпен сұхбатымыз атбегілік өнердің бүгіні мен келешегін зерделеу аясында өрбіді.

– Жеңіс Бөрібекұлы, сіздің пайымдауыңызша, атбегілік спорт па, әлде өнер ме?

– Атбегілік – біле білгенге, үлкен өнер. Егер бұл өнерді жоғалтып алсақ, қайта қалпына келтіру қиын болмақ. Мәселен, бокстан жаттықтырушыны шетелдерден алдыруға болады. Ал атбегіні әкеле алмайсың. Өйткені, қазақтан артық жылқы малының бабын білетін халық жоқ. Біз тұлпарды таңдап, сәйгүліктерді сайлап мінген үлкендердің көзін көрдік. Олар жануарды сырт пішініне қарап-ақ танитын. Аға буыннан жүйрікті жаратудың түрлі тәсілін меңгердік. Қазір тәжірибелі атбегілердің қатары сиреп барады. Ал жас жігіттердің көпшілігі ат жаратудың әдісін жетік білмейді. Осының салдарынан талай жүйріктің өліп кеткенін де көзімізбен көрдік. Себебі, бабына келмеген ат ерен жүйрік болғанмен зорығып қалады.

– Өзіңіз атбегі ретінде атты қалай жаратасыз?

– Ат баптаудың қыр-сыры көп. Әркім әрқалай баптайды. Дегенмен, оған ұзақ ізденіс, үлкен қажыр-қайраттың нәтижесінде ғана қол жеткізуге болады.
2014 жылы Германия, Польша, Чехия елдерін аралап, ағылшын, англо-араб, араб тұқымды 14 бас сәйгүлік әкелдім. Бабы келгені болар, бір жыл уақыт мерзімінде осы тұлпарларым топ жарып, 4 автокөлік жеңіп алдым. Қазіргі таңда, Бексұлтан және Ерсұлтан есімді ағайынды жігіттер арнайы қора-жайда күнұзақ сәйгүліктерді баптаумен айналысады. Қора-жайда барлығы 300-ге таяу жылқым бар.

– Көбіне-көп былайғы жұрт ат дүбірін тек Наурыз мерекесін атап өту кезінде естіп жатады. Бәлкім, бәйге жарысының мәртебесін көтеруге үлкен насихат жетіспейтін болар?

– 1994 жылы Шымкент қаласында Наурыз мейрамы алғаш рет атап өтіліп жатқан тұста мен орталық атшабарда директордың орынбасары болып қызмет атқаратынмын. Өңірдің игі жақсылары кеңесе келе, атаулы күнге орай, бәйге бердік. Бәйге жолы сол кезде 8 шақырым болып белгіленді. Сол уақыттан бері бұл үрдіс игі дәстүрге айналды. 

Тек, өткен жылы Ұлттық спорт түрлері қауымдастығының шешімімен, елдің барлық өңірлерінде «Бәйге» қоғамдық бірлестіктері құрыла бастады. Оңтүстік өңіріндегі бірлестіктің жетекшісі ретінде маған үлкен сенім артылды. Ағымдағы жылға арнайы күнтізбелік жоспарлы шаралар бекітілді. Мәселен, биыл өңірде түрлі деңгейдегі 6 бірдей бәйге беріледі. Бұл қатарда, облыс орталығында өтетін «Наурыз» және «Қала күніне» арналған республикалық деңгейдегі шаралар да бар.
Ең бастысы, қауымдастық тарапынан бәйгенің өзіндік Жарғысы қабылданды. Яғни, ұлттық өнерді дамыту, бір ізге салу мақсатында бәйгенің 8 түрі айқындалды. Атап айтқанда, тай бәйгенің қашықтығы – 3 шақырымдық ретпен белгіленді. Тиісінше, құнан бәйге – 7-9, жорға – 9-11, топтық – 15-21, аламан бәйге үшін 25-31 шақырым аралығындағы қашықтық ұсынылады. Жазық, яғни, ұшқыр бәйге – жақын қашықтыққа шабуға лайықталған. Ал жүйріктердің жүйрігін сынайтын республикалық «Алтын тұлпар» додасы 51 шақырым негізделіп отыр. Бұған дейін «Алтын тұлпар» аламан бәйгесі 43 шақырым қашықтықта ұйымдастырылып келген болатын. Онда қазақы тұқымды жүйріктер ашылып үлгермейтін. Мәреге жеткенде олардың әлі тың екені байқалатын. Осыны ескере отырып, ендігі жерде жүйріктердің еркін тыныс ашуына мүмкіндік берілмек. Сондай-ақ, Жарғы негізінде, белгілі бір ас-тойларда бәйге беруді ойға алған ел тұрғыны қауымдастықтың өңірдегі өкілдігіне жазбаша өтініш қалдыруы тиіс. Осы арқылы жарыстың өту орны, төрешісі белгіленіп, барлығы ереже аясында жүргізіледі. Яғни, азаматтардың қауіпсіздігі баса назарға алынады. Ал қауымдастыққа ескертпей, өз алдына бәйге берген азаматтар көлемді айыппұл төлеуіне тура келеді.

– Қазіргі таңда ағылшын жылқыларына деген әуестік басым секілді. Олардың байырғы қазақ жылқыларынан ерекшелігі қандай?

– Ағылшын жылқылары табиғатынан ұшқыр әрі сезімтал болып келеді. Оларды бір орында тұрғызып бағасың. Жем-шөпті де талғап жейді. Арнайы қора болмаса, байлап қоюға келмейді. Артықшылығы сол, жақын қашықтықта ешкімге дес бермейді. Бұл ретте қазақы тұлпарлардың «аузымен құс тістеген» ағылшын аттарын басып озатын мүмкіндігі жоқ. Жоғарыда айтылғандай, жаңа қабылданған жарғы бойынша, ендігі жерде аламан бәйгенің қашықтығы анағұрлым ұзартылды. Бұл қазақы тұлпарлар үшін жаңа белеске көтерілер сәт. Себебі, табиғаты ерекше қазақы аттар шапқан сайын көсіле түседі. Олардың басты қасиеті ұзақ шабыс, алыс жорық жолдарына арналған. Дәстүрлі атбегілер де осыны ескеріп, аттарын баптайтын болған. Қазақы жүйрік сөреден шыққанда қоқаң шабыс қосаяқпен бастайды да, жүре келе, еті қызған соң көсіле шабады. Қазақы жүйрік кең көсілген сәтінде ағылшын жылқысының екі аттағанын бір-ақ аттайды. Соңғы кезде ұзақ шабысты қазақы жылқылар ұшқыр, қысқа шабысты ағылшын аттарының көлеңкесінде қалып қойып жатыр. Осының бәрін ескере отырып, нақтырақ айтқанда, қазақтың байырғы дәстүрлі атбегілік өнерін жаңғырту мақсатында жарыс жолы едәуір ұзартылды.

– Ұлттық өнерді дәріптеуде өңірдің бүгінгі ахуалын қалай бағамдайсыз?

– Шыны керек, күні бүгінге дейін бәйге спортында Оңтүстік спортшыларының қол жеткізген ірі жетістігі байқалмайды. Республикалық деңгейдегі қайсыбір шараларда болсын, Алматы, Жамбыл, Қарағанды облысының сәйгүліктері өзгеге жүлде беретіндей емес. Рас, өткен жылдан бері бірқатар аудандарда бірлестіктің өкілдігін ашып, насихаттауға көңіл бөлудеміз. Тамыз айында Созақ ауданының орталығы Шолаққорған ауылында өңірлік «Оңтүстік тұлпары» бәйгесін ұйымдастырмақпыз. Бұл алдымен, республикалық «Алтын тұлпар» аламан бәйгесіне жолдама беретін іріктеу болғалы тұр. Мәреге бұрын жеткен 9 сәйгүлікке жүлде тағайындалады. Алғашқы үштікке ілінген шабандоздар «темір тұлпар» иеленбек. Осыған орай, бірлестік жанынан арнайы есепшот ашып отырмыз. Яғни, арамызда жүрген ұлттық өнерге жанашыр азаматтар осы есепшот арқылы жәрдем беріп, қол ұшын соза алады. Осындай айтулы шаралар ел азаматтарының ынта-ықыласын оятып, жылқы малына деген қызығушылығын арттыруға сеп болар деген үмітіміз бар.

– Бәйге атын баптаудың өзіндік әдістерін айта кетсеңіз...

– Ең алдымен, бәйге атының терін алу өз алдына бір өнер. Ат баптауда оны күн сайын аяңдатып, желдіріп, ащы терін шығарып, бабына келтіру керек. Терін алуда сәйгүлікті қинап, орынсыз зорықтырып алудан сақтану керек. Тәжірибелі атбегілер аттың терін алғанда сәт сайын ат терін саусағымен жалап, дәмін татады. Тердің түрі мөлдір су сияқты, бөтен дәмі болмағанда ащы тері шығарылды деп бағалайды. Бұл оның бабына келіп, бәйгеге қосуға жарайтынын білдіреді.
Бапкерлер ат бәйгесі ертең болады деген күні бәйге атының ноқта-жүгенін алып, жылқыға қосады. Байлауда іші пысып, әбден зеріккен бәйге аты жылқыға қосылған соң еркін ойнақтап, аунап, бойын жазады. Жылқылармен бірге жусап, ұйқысын қандырады. Ал таңертең жылқы өре бастағанда қайтадан ұстап, біраз суарып, байлап қояды. Осылайша, ат бәйге алдында әбден тынығады. Әдетте, бәйге атына дене салмағы 35-40 келіні құрайтын 10-15 жасар бала отырғаны жөн. Шабандоздар бастысы, атқа шапқанда шалқалап алмай, еңкейіп, алға ұмтыла отырғаны жөн.
Шапқан сәтте бүйірден тепкілемей, қамшының ұшымен ғана демеп отыру керек. Қамшы сабына шүберек байлап, аттың көзіне құйылған терді жиі-жиі сүртіп отырады. Бәйгеден келген соң да атқа дем алдырмай, аяңдатып жүргізіп, суытып, терін басып, таң асырып барып отқа қою керек.

– Әңгімеңізге рахмет!

Сұхбаттасқан
Жеңісбек СЕРІКҰЛЫ

Наурыз дегенде, ұлттық идеология, ұлттық бояуы бар дүниелер, қазақы нақыштағы киім-кешек пен бұйымдар, ұлттық калориті басым құндылықтарды түгендей бастайтынымыз жасырын емес. Оңтүстікті – қазақтың қаймағы десек, бұл жерден ұлттық бояуы қанық көп дүниені табуға болады. Мәселен, «Тұмар» ұлттық киімдер тігетін сән ательесін алайық.

Ұлттық киім

Шымкенттегі «ОӘД» сауда үйінде орналасқан «Тұмар» дүкенінен ерлер мен әйелдер, балалар үшін де эксклюзивті, заманауи үлгідегі, сондай-ақ ұлттық киімдердің барлық түрлерін (шапан, пальто, күртеше), той, кешкі көйлектердің қазақы үлгілерін кездестіресіз. «Тұмардың» басшысы, жеке кәсіпкер Гүлнәзия Есімбекова, әсіресе, Наурыз мерекесінің қарсаңында ұлттық киімдерге тапсырыс берушілер көбейіп, тігіп үлгермей жатқанын айтады. Алғаш кәсібін мата сатудан бастаған Гүлнәзия ханым 2009 жылы «Тұмар» сауда белгісімен ұлттық киімдердің озық үлгісін жасау мақсатында жеке кәсібін ашқан. 

– Бізге Оңтүстік Қазақстан облысының ұлттық киімдер нарығында лайықты орын алып, сатып алушылардың сенімі мен сыйластығына ие болу оңайға түспеді. Мекеме ашылған күнінен бастап сапалы ұлттық киім шығаруды мақсат етті. Киімнің сапасы – адам өмірінің қауіпсіздігі, күнделікті өмірде қолдануға ыңғайлылық және сыртқы эстетикалық түр. Киім тігу барысының барлық кезеңдерінде өнімнің сапасына мән береміз, киімнің қағаздағы үлгісінен бутик сөресіндегі дайын өнімге дейінгі жұмыстың ұсақ-түйегіне дейін бақылауда ұстаймын, – дейді Гүлнәзия Әзімбайқызы. 

«Тұмар» сән ательесі – біздің өңіріміздегі ұлттық киім тігетін бірден-бір мекеме. Оңтүстіктен бөлек, «Тұмар»-дың киімдерін еліміздің өзге де өңірлері аттай қалап алады екен. 

Мұндағы ұлттық киімдердің сатылымдағы жиынтығы бас киім, смокинг, шалбар, галстук пен белбеуден тұрады. Бұларды тігуге табиғи тері, жаккард матасы, шыны моншақ, майда моншақ қолданылған. «Жаккард матасын таңдаған себебіміз, ол қайталанбайтын керемет эстетикалық түр түзетін қымбат маталардан саналады. Жаккард іспетті мықты матаны қиыннан қиыстырып өру арқылы пайда болатын өзінше бедерлі сурет өз кезегінде түс кілемді еске салады», – дейді кәсіпкер. Бүгінде дизайнерлер жаккард матасын ұзаққа дейін өңін бермейтіндігі үшін жиі қолданады. 

– Біздің жұмыстарымыздың өзге өндірушілерден айырмашылығы сонда, әр өнімге жеке тоқталып, нобайын асықпай ойластырып, матасын мұқияттылықпен таңдаймыз. Мәселен, табиғи барқыт матасы Оңтүстік Кореядан әкелінеді. Барқыт – әсіресе, сәнді киімдерге ерекше үйлеседі. Ерлерге арналған киімдерге де таптырмас шикізат. Бұлардан бөлек, масаты, шифон, атлас, кашемир (жұмсақ жүн мата), жібек маталары да қолданылады. «Тұмардың» сатылымдағы әр киімінің қазақи оюланған қабы болады, – деп кәсіпкер әр өнімінің қалай тігілетінін бүге-шігесіне дейін айтып берді.

Ер-тұрман

Түркістандық кәсіпкер Жанболат Сүйімбай осыдан 13 жыл бұрын «Ер Тұрман» деген атаумен өзінің жеке кәсібін бастап еді. 2014 жылы Үкімет облыстық бюджеттен қаржы бөліп, Қ.А.Яссауи кесенесінің алдынан Түркістанның барлық қолөнер шеберлеріне арналған Ұлттық қолөнер орталығын ашып берді. Шеберхана, қолөнер мектебі және сауда орындары орын тепкен орталықта жеке кәсіпкер Жанболат та кәсібін дөңгелетіп отыр. Оңтүстікте ер-тұрман, ат әбзелдерін жасайтын кім бар десе, еш іркілместен осы Жанболат Сүйімбайды айтуға болады. Өйткені, басқа да бірді-екілі шеберлер қолөнердің бұл түрін бастан-аяқ жасамайды. Ал «Ер Тұрман» ЖК терісін де өздері илейді, ағашын ояды, күмісін құяды, бір сөзбен, ер-тұрманды бастан-аяқ өздері дайындайды. Одан бөлек, ағаштан және теріден ұлттық бұйымдар, алтынмен апталып, күміспен күптелген ат әбзелдерін, белдік, сәукеле, ағаштан ойып, түрлі кәдесыйлар жасайды. 

Атадан балаға мұра болып келе жатқан қолөнер Сүйімбай әулетін ұшпаққа шығарды. Кейіпкеріміз Тасболаттың Қуаныш, Есполат, Октябрь атты інілері және Рамазан атты ұлы отбасылық кәсіпті бір кісідей иіріп жүр. Бұлардың барлығына ұсталық әкесі Тасполаттан дарыпты. Әйтпесе, Есполат пен Рамазаннан басқасының кәсіби білімі жоқ, қанмен берілген қолөнерлік қасиет. 

– Қоластымда 4 адам жұмыс істейді. Бір айта кететін нәрсе, жас қолөнершілер бұл кәсіпке шыдас бере бермейді. Өйткені, жұмысы ауыр. Теріні өзіміздің шеберханада илейтін болғандықтан, оның иісі шебердің үстіне сіңіп қалады. Сол қолқаны қабатын иістен қашып, кейбірі бұл кәсіпті тастап кетеді. Кей шеберлер қаржылық айналымның, табыстың аздығынан басқа кәсіпке бет бұрады. Ал біздің бұрыннан келе жатқан тұрақты тұтынушыларымыз бар, – дейді Жанболат Тасполатұлы. 

«Мен қазақтың ұлттық бұйымдарымен мақтанамын!» деген шебер ат әбзелінің өзі қазақы өлшеммен, математикалық дәлдікпен істелгенін айтады. Қазақтың ер-тұрманы, тіпті, американдық бақташының (ковбойский) ерлерін де жолда қалдырады. Олардың ер-тұрманы сырт көзге сұлу көрінгенімен, атқа жайсыздау болады. Біздікі метрлік өлшеммен емес, қазақы сүйем, білек қарыс өлшеммен дайындалған. Арабтардың да ер-тұрманы біздікіне ұқсас екен. Бұған Жанболат Сүйінбай 2015 жылы БАӘ-де 40 күн бойы өткізілген көрме кезінде көз жеткізіпті. «Бізден көшіріп алған болуы да мүмкін», – дейді ол. Жалпы, шетелде де ат әбзелдерін істейтін шеберлер некен-саяқ көрінеді. 

«Ер Тұрманның» ұлттық бұйымдарының барлық түрі сұранысқа ие. «Кейде тапсырысты орындап үлгере алмай жатамыз», – дейді жеке кәсіпкер. Бір ер-тұрманның ері, тоқымы, жүгені, тартпасынан тұратын жиынтығы – 60 мың теңгеге бағаланады. Оны көбінесе шаруашылыққа, көкпарға қолданады. Ал бағасы 600 мың теңгелік күміс ер-тұрманды тұтынушылар әкесінің 60, 70 жылдық мерейтойларына арнап сатып алады екен. Оның бағасының қымбаттау болатын себебі, 600 мың теңгеге сату үшін 400 мың теңге шығын шығады, күміс, былғары, құнды тастар қолданылады және ұстаның көз майын тауысқан еңбегін ескеріңіз, – дейді шебер. 

Бір қызығы, «Ер Тұрман» ЖК осы уақытқа дейін Үкіметтен қаржылай қолдау алмапты. Өзінің жанкештілігімен тырмысып, тырбанып тіршілік істеп келе жатқан кәсіпкердің талпынысы таңдануға тұрарлық.

Сөмке мен әмиян

Жанболат Сүйінбайдың үйіндегі жеңгеміз Гүлмира Күмісбаева да өз алдына «Атамұра» деп жеке кәсіпкерлік ашқан. 2016 жылдың желтоқсан айында кәсіпкер әйелдерге, мүгедектерге арналған байқауда мемлекеттік грант жеңіп алған Гүлмира Дүйсенбекқызының шеберханасы қазір қазақы нақыштағы әйелдер сөмкесін, әмиянын, ерлер мен әйелдер белдігін шығарып жатыр. Әзірге қарамағында 2 жұмысшы қыз еңбек етуде. «Болашақта кәсіпкерлік аясын кеңейтіп, жұмысшы санын арттырсам», – дейді Гүлмираның өзі.
Қазақы ою-өрнекпен бедерленген әмиян, сөмкелер өңірімізде әзірге тек Түркістан қаласында шығарылуда. Ұлттық нақыштағы дүниелер әрқашанда тартымды, сүйкімді, қай кезде де сұранысқа ие. Үш кәсіпкердің әңгімесінен ұққанымыз, қазақы нақыштағы тауарлардың саудасы болсын, болмасын, олар өзін ұлттық құндылықты дәріптеуде борышты деп санайды.

Бір мекемеде 240 қыз-келіншек қызмет етеді

Сырт-сырт еткен тігін машиналарының қосыла «шырқай жөнелген» тегеурінді үні зәулім ғимарат ішін әп-сәтте жаңғырыққа бөледі. Бұл – тігін фабрикасындағы қыз-келіншектердің күнделікті қызметі басталғанын аңғартады. Таңертеңгілік сағат 8:00-де қызмет орнынан табылатын тігіншілердің бұл «әні» осылайша, күндік жоспарлы міндеттері тәмамдалғанша, дамыл таппайды. Әрбір сәтін бағамдай білетін нәзікжандылардан бастысы, ұшқыр ой мен ұқыптылық талап етіледі. Сол себептен де, мұндағы қызмет иелері үшін үнемі ізденіс пен белсенді әрекетке бейімделу – қалыптасқан үрдіс десе де болады.

Шебер десе шебер...

Бүгінде Шымкент қаласында жеңіл өнеркәсіптің өрісін кеңейтіп, заманауи үлгідегі сапалы өнімдерін нарыққа шығарып отырған тігін фабрикалары жетерлік. Бұл қатарда, «Гауһар» тігін фабрикасы сапалы өнімдерімен республика аумағында кеңінен танылған. Жеңіл өнеркәсіптің өзіндік ауыр қиындықтары бар екенін жасырмаған тігін фабрикасының директоры Әнипа Халбаева бар жауапкершілік осында қызмет ететін 240 азаматшаға артылғанын айтады. Негізінен, арнайы киімдерге тапсырыс қабылдайтын фабрикада өз ісінің шеберлері қызмет етуде.

 Сынақтан өткізу цехының жетекшісі Айгүл Сапарәлиева соңғы 10 жылда фабрика қызметінің өз деңгейінде өсіп-қалыптасуына елеулі еңбегін сіңіріп келеді. Тапсырыс түскен бойда ең алдымен, киімнің денеге қонымдылығы, матаның сапалық деңгейі осындағы мамандардың қырағы бақылауынан өтеді. Цехтағы 20 қызметшінің бірі матаны кесумен, бірі пішумен, енді бірі кестелеумен айналысуда. Мұнан кейін сыдырма, түймелері, жаға-жеңдері тігіледі. Оның әрбіріне өз ісінің шеберлері бекітілген. Осы арқылы дайын болған киімнің алғашқы даналары талапқа толығымен сай келген жағдайда ғана жұмыстар негізгі залға ауысады. 

– Киімдердің сапалы тігіліп, денеге ыңғайлы орналасуы осы сынақтық цехта жұмыс істейтін 20 қызметші әйелдің біліктілігімен тікелей байланысты. Сол себепті, жұмыс уақытында оларға үлкен міндеттер жүктеледі. Барлық зейін, ынта-жігері бекітілген жоспарды сапалы, дер кезінде орындауға жұмылдырылады. Әйел затын мұндайда қаншалықты шыдамды, еңбекқор дегенімізбен де, олардың отанасы, өз жанұясының қадірлі мүшесі екенін де естен шығармай, еңбегін лайықты бағалауға тырысамыз. Қуаныш тойларында лайықты сыяпатпен марапатталып та жатады. Мұндағы келіншектердің арасында көпбалалы аналар аз емес, – дейді цех жетекшісі.

Қызметкерлерге – лайықты қамқорлық

Үшқабатты ғимараттың негізгі залын алып алып отырған пішушілер цехының тиісінше, жұмыс көлемі де аса ауқымды-ақ. Аудитория мүмкіндігіне сай заманауи құрылғылармен жабдықталған. Әр тігіншінің алдына итальяндық тігін мәшинесі қойылған. Қол күшін қажет етпесе де тігіншіге жүктелген міндеттің жүгі ауыр. Себебі, мұнда тігілетін қызметтік жейделерден бастап, арнайы костюмдерге де сұраныс көп. Фабриканың базалық-материалдық жағдайы әр күн сайын 500 дана киім дайындауға мүмкіндік береді.

Ғимараттың бірінші қабатында орналасқан пішушілер де мүмкіндігінше, қажетті маталарды кескіндеп, пішіп, тігіншілер үшін мата кескіндерін қажетті мөлшерде жеткізіп беруге тырысуда. Жалпы саны мұнда 25 адам еңбек етуде.

Спорттық шалбар матасын қиып жатқан Құралай Байырбекова мұндағы қызметінен бір сәт те жалыққан емес. 

– Міне, біздер мұнда қалт еткен қателікке жол бермеуге жұмыла қызмет етудеміз. Осындағы әйелдердің барлығымен тіл табысып жұмыс істейміз. Жұмыс оңай емес, өте мұқият болуды қажет етеді. Жастар келсе, оларды да үйретіп жатамыз, – дейді пішу шебері.

Шынында, ұзақ жылдар бойы осы мекемеде тапжылмай еңбек етіп келе жатқан Роза Пернебекова, Түймеқыз Оразбақова, Зағипа Райымқұлова, Рая Расулова, тағы басқалардың атқарған еңбегін ерлікке пара-пар бағалауға болатындай. Күш-қайрат пен ерік-жігердің ерен үлгісін танытып жүрген фабрика қызметшілері үшін лайықты қамқорлық та жасалуда. Азаматшалардың денсаулық жағдайы тұрақты түрде бақылауға алынып, медициналық тексеруден өтіп тұрады. Бұл үшін арнайы медициналық бақылау бекеті жұмыс істеуде.

Қазақ халқында ежелден келе жатқан ата кәсіптің бірі – қолөнер. Ол ұлттық болмысымызбен бірге сақталып келе жатқан құндылығымыз. Шеберлердің жасаған әрбір бұйымы халықтың тұрмыс-тіршілігімен, салт-дәстүрімен тығыз байланысты болған.

Ондағы сурет, ою-өрнек, бояу, барлығы да өзіндік мән-мағына береді. Біздің бүгінгі кейіпкеріміз қолөнерді кәсібіне айналдырып отырған шебер Айдабергенова Күләш Өсерқызы. 

Күләш ханым ине мен жіпті бала күннен жанына серік еткен. Ол бұл өнерді алғашында, ауыл әйелдерімен бірге киіз басудан бастаған. Кейіннен Шымкенттегі Әбілхан Қастеев атындағы өнер колледжінде түсіп, шеберлігін шыңдаған. Қазір оның жасаған бұйымдары көпшіліктің көңілінен шығып, түрлі жарыстарда жеңіске жетіп жүр. Мәселен, суреттегі кілемі Қазақстан шеберлері байқауында бас жүлдені жеңіп алды. Қойдың жүнінен иіріп жасаған кілемдегі әрбір оюдың өзіндік мән-мағынасы бар. Мысалы, кілемдегі «Ақ отау» деген ою отбасының беріктігін ұстап тұрады. Мұндай оюлар көбіне кілемнің шеткері жағына қолданады. Бұдан бөлек қазақтың шатыр гүл, әсия гүл, қабырға, шексіздік секілді оюлар пайдаланылған.

– Кілемдегі әрбір түс мұқияттылықпен таңдалады. Мысалы, біз Иран, Ауғанстан және араб елдеріне барғанымызда қара түсті кілемдерді көп пайаланатынын көрдік. Себебін сұрағанымызда ол жақта күн ыстық болғандықтан үйге кіргенде салқындықты сезініп, үйдің іші қою көлеңке болуы үшін пайдаланады екен. Ал Еуропа мемлекеттерінің көпшілігі ашық түсті қолданып жүр. Өйткені, географиялық жағдайы оған мүмкіндік береді, – дейді шебер.

Кілем тоқу, оны пайдалану сақ кезеңінен басталса, ою-өрнектерді қолдану тас дәуірінен бері келе жатыр екен. Осы көне қолөнерді Күләш Өсерқызы қазіргі таңда жаңа заманға бейімдеп, ерекше туындылар тудырып жатыр. Мысалы, жақында ғана өткен өнер бәсекесінде «Жаңашылдық» номинациясына ие болды. Күләш ханымның айтуынша қазір ұлттық нақыштағы кілемдерге сұраныс артып келеді. Әсіресе, қой жүнінен тоқылған текемет, алаша, тұскиіз, жайнамаз, қоржын секілді заттарға қызығатындар көп. Өйткені, бұрынғы кезде жүнді жумаған соң лас болған. Ал қазір оны жуып, тазалап әлемдік деңгейде ұялмай көрсете алатын деңгейге жеттік. Сонымен қатар, бұған дейін біздің кілемдеріміз бос тоқылатын. Сондықтан, тез тозып кететін. Енді сол олқылықтың орнын толтырып, жаңа сапалы төсеніштер шығарудамыз дейді.

Кейіпкеріміздің камзол, бешпет, бас киім, аяқ киім және үйге арналған бұйымдарын да сатып алатындардың саны артып келеді екен. Екі ай бұрын ашылған дүкендері қазір көпшілік қызығатын дүниелерге толы. Ал оның жанынан ашылған әйелдер қауымдастығында онға жуық қыз-келіншек тоқыма тоқу мен тігіс тігуден сабақ алуда.

Елбасы биылғы Жолдауында «Баршаға арналған тегін кәсіптік-техникалық білім беру» бағдарламасына баса мән беріп өтті. Негізі бұл бағдарлама 2015 жылғы Жолдауда да қамтылып кеткен еді. Мемлекет тегін кәсіп үйреніп, ісін ұқсататындарға үлкен мүмкіндік туғызып отыр. Бұл жобаға ынта танытқандар тегін оқиды, қосымша шәкіртақы алады, жайлы жатақханасы тағы бар. Ең тиімді тұсы, оқуын аяқтаған соң жұмыс іздеп әуре болмайды. Өйткені, кәсіптік білімге баулитын оқу орындары өнеркәсіп ошақтарымен ұдайы тығыз байланыста.
Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша биылғы оқу жылында 9105 шәкірт кәсіптік білім алуда. Жалпы, өңірде 43 – мемлекеттік, 45 – жекеменшік кәсіптік колледж бар. Бұл оқу ордалары аспаз, даяшы, қызметші, құрылысшылардың тұтас буынын тәрбиелеуде. Біз колледж басшылары мен әдіскерлерін, салаға жауапты мамандарды дөңгелек үстел басына шақырдық. Кәсіби оқытудың жаңа заманға бейімделуде қандай мәселелері бар? Аталған колледждердің материалдық-техникалық базасы қандай? Кәсіби оқыту бағдарламасының оқу процесіне жаңа инновациялық технологияларды енгізуге әлеуеті жете ме? Міне, осы сауалдарға көп болып жауап іздедік.
Дөңгелек үстелге ОҚО Білім басқармасының КжТБ бөлімінің басшысы Нұрсұлу ҚАЛИЕВА, №3 колледж директоры Тлек ИСАХМЕТОВ, №6 колледждің бөлім меңгерушісі Әлия ЖАМАЛБЕКОВА, №5 колледж директорының орынбасары Ақжүніс Ермекбаева, №2 колледж әдіскері Раушан НҰРМЕТОВА, Шымкент қалалық әкімдігінің Жұмыспен қамту орталығы директорының орынбасары Ержан СЕРІКБАЕВ, «Электроаппарат зауыты» ЖШС-нің директор орынбасары Сергей СУВОРОВТАР қатысты. Жиынды «Шымкент келбеті» және «Панорама Шымкента» газеттерінің бас редакторы Айгүл ҚАПБАРОВА жүргізді.

А. ҚАПБАРОВА: Биылғы Жолдауда Елбасы «Егер шеберліктің шыңына жете білсеңіздер – мамандықтың бәрі жақсы, – деп атап көрсетті. Яғни бүгінде, кәсіби сананы арттырып, жаңа формация мамандарын тәрбиелейтын уакыт жетті. Мамандық таңдауда еңбек нарығындағы ахуалға назар аударып, романтик емес, прагматик болуды есепке алатын кез келді. «Баршаға арналған тегін кәсіптік-техникалық білім беру» жобасы әлеуметтік жаңғыртудың, тұтынушылық қоғам қалыптастырудың жаңа моделі. Бұл қалай жүзеге асады?! Қарапайым еңбек адамын культ деңгейіне қалай жеткізуге болады? Бүгінгі «дөңгелек үстел» басындағы мәжілісте осы мәселелер төңірегінде ой өрбітсек дейміз. 

Т.ИСАХМЕТОВ: Екінің бірі кәсіпкер бола алмайды. Кәсіпкер мен кәсіпкерге жалданып жұмыс істейтін жұмысшылар болады. Осы орайда Елбасы шағын және орта бизнесті дамытуға баса мән беріп отыр. Президенттің бастамасымен тегін кәсіптік-техникалық білім алатындардың алғашқы легінің 3 айлық курстары 1-сәуірден басталады. Бұл курстарға 20 мен 45 жас аралығындағы жұмыссыз жүрген, білім алмаған азаматтар қатыса алады. Тегін оқумен қатар біз оларды бір мезгіл ыстық тамақпен қамтамасыз етеміз. 

Мектептерге кәсіби бағдар жүргізгенде міндетті түрде осы мәселенің барлығын қамтимыз. Мемлекет тарапынан шәкіртақы алатынын, тамақпен қамтылатынын, жолақысы төленетінін, жұмыспен қамтамасыз етілетінін түсіндіріп айтамыз. Мәселен, №3 колледжде жылына 300-350 оқушыға мемлекеттік тапсырыс беріледі. Алайда, құжат тапсыратындар саны 500-ден асып кетеді. Яғни, сұраныс бар. Бірақ, оның бәрін тегін оқыта алмаймыз, кейбірі ақылы түріне тапсырады. Келген адамның бетін қақпаймыз. Ақылы оқу аса қымбат емес, айына 7 мың теңгеден төлеп оқиды. 

Н.ҚАЛИЕВА: 2016-2017 оқу жылында облыс бойынша 9105 бала кәсіптік білім алуда. Келесі оқу жылында бұл көрсеткіш 12 000-ға жетеді деп күтілуде. Колледждердің 43-і – мемлекеттік, 45-і – жеке меншік колледждер. Қазақстанға бір жоба бекітілсе, біздің өңірімізге бірден 3 жоба түсті. Біріншісі – 1-6 ай аралығындағы қысқа мерзімдік курстар. Бірақ, «Жұмыспен қамту орталығымен» ақылдаса келе, тек педагогикалық мамандықтарды қайта даярлау курстарын ғана 6 айға созып, қалғанын 3 айлық курстарға сыйғызбақпыз. Екіншісі – «Нәтижелі жұмыспен қамту» бағдарламасы. Тегін кәсіптік-техникалық білім беруге арналған қысқамерзімдік (1 жыл 10 ай), яғни, материалдық-техникалық базаны нығайтатын курстар. Бұл екеуі де – пилоттық жоба. Үшіншісі – «Жастар корпусын дамыту», кәсіби стандарттар даярлау. 9-11 сыныпты бітіріп, аттестат ала алмай, жұмыссыз жүрген 18-29 жас аралығындағы жастарға арналған. Бұл жобаларға еліміздің бірнеше өңірлері таңдалынып алынған. Соның ішінде ОҚО-ны үш жобаға да қатыстырған. Оның себебі, Оңтүстік Қазақстан облысының халқы көп. 

А.ЖАМАЛБЕКОВА: Жыл сайын бізге 200-250 балаға мемлекеттік тапсырыс беріледі. Жұмысшы мамандықтары дегенде аспазшы, кондитер, даяшы, ресторатор, қызметшіні айтып отырмын. ОҚО-да туризм саласы жақсы қарқын алып, жаңадан көптеген қонақүйлер салынуда. Қонақүйлерге қызметшілерді оқытудамыз. Алайда, «қызметші мамандығы – ең төмен сатыдағы оқу» деген қасаң пікір қалыптасып қалған және оның насихаты аз. Осы орайда қонақүй ұйымдастырушыларына «өздеріне қажетті мамандарға бос орындарды жариялап отырса» деген бір ұсынысым бар. Оңтүстік Қазақстанға келуші туристер жыл санап көбейіп келеді. Сол үшін қызмет көрсету сапасын, оған даярланған арнайы кәсіби мамандар санын арттыруымыз қажет. Мемлекеттік тапсырыс көлемінен артық бала қабылдай алмаймыз, себебі, ғимарат тарлық етеді. Ғимарат мәселесін шешіп берсе болғаны. 

А.ЕРМЕКБАЕВА: №5 колледжде тігін және тоқыма өндірісіне мамандар даярланады. Бізде де сұраныс жоғары, 350 адамнан кем алмаймыз. Инклюзивті топтарымыз да бар. Шымкент қаласындағы мүгедек балаларға арналған мектептерден жыл сайын 25 балаға сұраныс келеді. «Гауһар», «АЛАТЕХ», «СОВТЕХ», «ТОМИРИС», «БалТЕКСТИЛЬ», «НазарТЕКСТИЛЬ» және т.б. үлкен мекемелер жыл сайын 150 балаға сұраныс білдіреді. Тіпті, нашар оқитын балаларды да жұмыстың жеңіл түріне алып кетеді. Біз өндіріс орындарымен төртжақты келісімшартқа тұрамыз. «Дуальды оқыту» бағдарламасы бойынша баланың еңбекақысы төленсін делінген. «Азала текстиль» кәсіпорнында 18-ден асқан студенттеріміз 45 мың теңге, ал 18-ге толмағандары 25 мың теңгеден жалақы алады. «СОВТЕХ» те тура солай төлейді. 

А.ҚАПБАРОВА: Колледждердің бір артықшылығы бар, олар жұмысқа орналастыра алады. Сергей, сіздердің мекемеге келген студенттер өз саласындағы жұмысын игеріп кете ала ма?

С.СУВОРОВ: Біз, әсіресе, №3 колледжбен тығыз жұмыс істейміз. Олар бізге келгенде 60 пайыз – практикаға, 40 пайыз – теорияға көңіл бөледі. Студенттер бізге келгенде ешнәрседен қорықпайды. Өйткені, оқу орнында өндіріс әліппесін толық оқып, үйренген. Біз мақта өңдейміз. 

Р.НҰРМЕТОВА: Біз көбінде дәнекерлеуші, ағаш ұстасы, сылақшы, краншы, құрылысшы мамандарын дайындаймыз. Бала 9-сыныптан кейін белгілі бір мамандық алғысы келіп, колледжге құжат тапсырды делік. Алайда, байқаудан құлап қалғандарының ақылы оқуға қалтасы көтермей, мектепке кері қайтуына тура келеді. Ал мектепке қайта барғысы келмейді, себебі, онда оған қызықсыз. Өйткені, 11-сынып бағдарламасы – жоғарғы математика, ЖОО-на дайындық. Осы тұста жасөспірімдер арасындағы психологиялық проблемалар, суицид мәселесі алға шығады. Бала өмірінде алғаш рет қоғамнан шеттетіледі. Жоғарыда аталған бағдарламалардан кейін ынта білдірген барлық балаларды қабылдап, кері қайтармайтын шығармыз деген үміттемін. «Баршаға арналған тегін кәсіптік-техникалық білім беру» бағдарламасы – колледждерге үлкен жолдама. Бізге әртүрлі балалар келеді. Шындығына келсек, мектепте орын қалмаған «қиын балалар», толық емес отбасының балалары, әртүрлі этнос өкілдері келеді. Бір қызығы, сол балалар 3-курсты бітіргеннен кейін өте тәртіпті, еңбексүйгіш болып шығады. Олар қатты өзгереді. Ортасы оларды тәрбиелейді. 

А.ЖАМАЛБЕКОВА: Мектепте орта және нашар деңгейлі балалар көбіне назарсыз қалып жатады. Ал біздің колледжге келгендерінің бәрі жаппай жұмысқа араласады. Содан кейін жан-жақты ашылады. Бітірген кезде өзін-өзі бағалауы бір саты жоғары болады. 

Е.СЕРІКБАЕВ: Дәл қазіргі кезеңде орта арнаулы оқу орындарында түсіндіру жұмыстарын жүргізудеміз. Үшінші бағыт «Әлеуметтік жұмыс орындары және жастар практикасы» бағдарламасы бойынша орналасқандардың жалақысы да 56 мыңға көбейді. 22 400 теңгесін мемлекет, қалған 32 мың теңгесін жұмыс беруші төлейді де, ары қарай тұрақты жұмысқа алып қалады. Бұл – мемлекет тарапынан үлкен мүмкіндік дер едім. 

А.ҚАПБАРОВА: Колледждерге аз қамтылған, толық емес отбасының балалары, «қиын балалар» барады, «щарага» деген стереотип бар. Сол стереотип бұзылды ма?

Н.ҚАЛИЕВА: Қазір істі болып, шартты түрде сотталған балалардың өздері де колледждерде білім алуда. 

А.ЕРМЕКБАЕВА: Мен өзімнің 30 жылдық еңбек өтілімнен алған тәжірибем бойынша айтар болсам, қазір қоғамдық көзқарас, сана өзгерді. Бұрын талапкер жинау үшін үй-үйді аралайтынбыз. Есігін ашпай қоятындар да кездесті. «Сен менің баламды кім деп тұрсың? Ол ЖОО-да оқиды» деп дүрсе қоятындары да кездескен. 

Н.ҚАЛИЕВА: Қазір ЖОО бітіріп келгендердің өзі аспазға, электрикке, т.б. қайта даярлау курстарынан өтіп жатыр. 

А.ҚАПБАРОВА: Біз кәсіптік-техникалық білімсіз экономикамыз дамымайтынын, әлеуметтік мәртебе беру керектігін енді түсіндік. Шынында, қарапайым даяшы немесе қызметші болу үшін оның кәсіби білімі болуы керек. Қазір әлемде 4 мыңға жуық мамандық бар болса, біз соның 1000-ға жуығын ғана біледі екенбіз. Заман ағымына қарай мамандықтар да жаңарып отыр. Мәселен, бір танысым медициналық орталығына қымбат құрылғы сатып алыпты. Соны қосып беретін маман таппай отыр. Яғни, техниканың тілін білген қор болмайды. 

А.ЖАМАЛБЕКОВА: Біз дайындап шығарған мамандардың өзі екі-үш жылдан кейін қайта біліктілігін арттыруы керек болады. Кеңес кезінде кәсіптік-техникалық училищелерге кәсіпорындар тарапынан керемет қолдау көрсетілетін.

Т.ИСАХМЕТОВ: Барлық колледждердің әлеуметтік серіктестері бар. Мемлекет тарапынан сол кәсіпорындарға да қолдау көрсетілсе, құрылғы немесе аспаптарды арзан бағаға сатып алып берсе нұр үстіне нұр болар еді.

Дөңгелек үстел басындағы әңгімені жазып алған
Мөлдір КЕНЖЕБАЙ