Сот ісін бақылайтын бағдарлама орнатылады
Еңбекші аудандық сотында өткен «дөңгелек үстел» отырысында электрондық қылмыстық істер бойынша туындайтын мәселелер талқыланды.
Аудандық соттың төрағасы Айдос Сұлтанов алдағы уақытта айыптау актісімен түсетін қылмыстық істерді тек электронды нұсқасы болған жағдайда ғана қабылдайтынын атап өтті. Бұл жобаны тоқтатпай одан әрі жалғастыру керек екенін де тілге тиек етті.
– Барлық істі электронды нұсқамен қабылдап отырсақ, ішкі істер органының тергеушілері тарапынан «Е-Қылмыстық іс» жобасы аясында өндірістегі қылмыстық істер бойынша түйткілді мәселелер азаяр еді. Жеке айыптау істері бойынша элекронды форматты барынша көбейту керек, – деді аудандық соттың төрағасы.
ОҚО сотының судьялары, аудандық ішкі істер бөлімдері мен прокуратура қызметкерлері, ОҚО адвокаттар алқасы өкілдері, медиаторлар және Еңбекші аудандық сотының судьялары қатысқан басқосуда іс жүргізу барысындағы туындаған түйткілді мәселелер талқыланып, алдағы уақытта істің қаралуын үйде отырып-ақ бақылауға болатын бағдарлама орнатылатыны айтылды.
Санкциялау сот жүйесінің құзіретіне берілді
Сот жүйесінде жыл сайын өзгерістер орын алып, жаңа реформалармен толығуда. Мысалы, биыл жыл басында республиканың 14 облысында, Алматы, Астана қалаларында мамандандырылған тергеу соты құрылды. Ал Шымкент қаласындағы тергеу соты жұмысын наурыз айының басынан бастады. Жаңадан құрылған соттың құзіреті, тиімділігі және тергеу судьясына жүктелетін міндеттер қандай? ОҚО сотының қылмыстық істер жөніндегі сот алқасының судьясы Бүркіт Байдуллаевпен осы жаңалықтар төңірегінде сұхбаттастық.
– Бүркіт Жұмабайұлы, тергеу соты институтына қажеттілік неден туындады?
– Елімізде заң саласында әділдікті қалыптастыру мақсатында тәуелсіздік алған жылдардан бастап түрлі реформалар жүзеге асырылуда. Сондай жаңашылдықтың бірі ретінде Қазақстанда жыл басында құрылған мамандандырылған тергеу сотын атап өтуге болады. Мұндағы басты мақсат – адам құқығын қорғаудың тетігін күшейту. Өйткені сарапшылар елімізде құқығы бұзылған азаматтардың көпшілігі тергеу істерінің әділетсіздігі мен құқық қорғау органдарының өз құзіретін асыра пайдаланатынына жиі наразылық білдіретінін айтады. Екіншіден, тергеу судьяларына келіп түскен материалдар саны артқан. Бұл өз кезегінде сот тергеу институтының қоғамға қажеттілігін туындатты. Осы жағдайларға назар аударған Елбасы Н. Назарбаев қылмыстық процестерді заман талабына және адам құқығын қорғаудың халықаралық стандарттарға сәйкес жүргізу қажеттігін жүктеді.
2018 жылдың қаңтарында «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне құқық қорғау қызметінің процестік негіздерін жаңғырту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заң күшіне енді. Аталған заң қылмыстық істің сотқа дейінгі сатысында сот бақылауының жиегін айтарлықтай кеңейтіп отыр.
– Сот бақылауының көкжиегі кеңейді дедіңіз. Жалпы, тергеу судьясының құзырына не кіреді?
– Тергеу судьясы – сот бақылауын жүргізіп, қылмыстық процестегі тараптардың теңдігі мен жеке адамдардың құқығын сотта қорғап, негізсіз айыптаудан және соттаудан қорғайды. Бір ғана санкциялау туралы айтып өтсем, Қазақстанда Кеңес дәуірі кезінде, тәуелсіздік алған жылдарда да санкциялау ұғымының өзі прокуратураның құзырында болып келді. Сонда қудалаушы орган күдікті не айыпталушыны ұстайды, тергейді, қадағалайды, сосын істі сотқа өткізіп келді. Дамыған елдерде сот – бейтарап, прокурор – қылмыстық қудалушы, қаралушы орган болып есептеледі. Ал санкциялау ол елдерде бейтарап органның қарамағына қарайды. Сондықтан АҚШ пен Европа елдеріндегі бұл саланың жетістіктерін ескере отырып, 2008 жылы күзетпен ұстауға санкция беру алғаш рет сот құзырына өтті. Содан кейін санкциялаудың түрлері кезең-кезеңімен сот жүйесіне берілді. Жаңа заңның аясында прокуратурада қалған санкцияның 3 түрі (жасырын тергеу әрекеттерін, мәжбүрлеп куәландыруды, үлгілерді мәжбүрлеп алуды санкциялау) өтті. Бұған дейін санкциялаудың 16 түрі 1 сатылы соттағы тергеу судьяларының қарамағында болса, қазір осы мақсатта жаңа сот институты құрылды.
Қазір тергеу соты санкциялаудың 19 түрін, қылмыстық қудалау органдары мен прокурордың әрекет не әркетсіздігіне келтірген шағымдарды қарайды. Енді күдікті не айыпталушы ұсталған күннен бастап кейінгі әрекеттерге сот бақылау жасауға құқы бар.
– Ал, бұл тұрғыда қандай өзгерістер бар?
– Заңда істі сотқа жеткізетін мерзім қысқартылды. Конституцияда оның жоғарғы шегін бекітілген, қазір ол 72 сағат болса, енді 48 сағатқа, ал кәмелетке толмағандар үшін 24 сағатқа азайтылды.
Бұл өзгерістер адамның құқығы аяққа тапталуын, оларға қылмысты қинап мойындату секілді келеңсіздіктердің алдын алады.
Алайда 72 сағат санкциясыз ұстау мерзімі терроризм және экстремизм, жаппай тәртіпсіздік, есірткі тасымалдау, балаларды зорлау, қасақана адам өлтіру секілді ауыр және аса ауыр қылмыстар үшін және төтенше жағдай кезінде, адамды сотқа жеткізу қиын болған жағдайларда өзгеріссіз қалып отыр.
– Сұхбатыңызға рахмет!
– Бүркіт Жұмабайұлы, тергеу соты институтына қажеттілік неден туындады?
– Елімізде заң саласында әділдікті қалыптастыру мақсатында тәуелсіздік алған жылдардан бастап түрлі реформалар жүзеге асырылуда. Сондай жаңашылдықтың бірі ретінде Қазақстанда жыл басында құрылған мамандандырылған тергеу сотын атап өтуге болады. Мұндағы басты мақсат – адам құқығын қорғаудың тетігін күшейту. Өйткені сарапшылар елімізде құқығы бұзылған азаматтардың көпшілігі тергеу істерінің әділетсіздігі мен құқық қорғау органдарының өз құзіретін асыра пайдаланатынына жиі наразылық білдіретінін айтады. Екіншіден, тергеу судьяларына келіп түскен материалдар саны артқан. Бұл өз кезегінде сот тергеу институтының қоғамға қажеттілігін туындатты. Осы жағдайларға назар аударған Елбасы Н. Назарбаев қылмыстық процестерді заман талабына және адам құқығын қорғаудың халықаралық стандарттарға сәйкес жүргізу қажеттігін жүктеді.2018 жылдың қаңтарында «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне құқық қорғау қызметінің процестік негіздерін жаңғырту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заң күшіне енді. Аталған заң қылмыстық істің сотқа дейінгі сатысында сот бақылауының жиегін айтарлықтай кеңейтіп отыр. – Сот бақылауының көкжиегі кеңейді дедіңіз. Жалпы, тергеу судьясының құзырына не кіреді?
– Тергеу судьясы – сот бақылауын жүргізіп, қылмыстық процестегі тараптардың теңдігі мен жеке адамдардың құқығын сотта қорғап, негізсіз айыптаудан және соттаудан қорғайды. Бір ғана санкциялау туралы айтып өтсем, Қазақстанда Кеңес дәуірі кезінде, тәуелсіздік алған жылдарда да санкциялау ұғымының өзі прокуратураның құзырында болып келді. Сонда қудалаушы орган күдікті не айыпталушыны ұстайды, тергейді, қадағалайды, сосын істі сотқа өткізіп келді. Дамыған елдерде сот – бейтарап, прокурор – қылмыстық қудалушы, қаралушы орган болып есептеледі. Ал санкциялау ол елдерде бейтарап органның қарамағына қарайды. Сондықтан АҚШ пен Европа елдеріндегі бұл саланың жетістіктерін ескере отырып, 2008 жылы күзетпен ұстауға санкция беру алғаш рет сот құзырына өтті. Содан кейін санкциялаудың түрлері кезең-кезеңімен сот жүйесіне берілді. Жаңа заңның аясында прокуратурада қалған санкцияның 3 түрі (жасырын тергеу әрекеттерін, мәжбүрлеп куәландыруды, үлгілерді мәжбүрлеп алуды санкциялау) өтті. Бұған дейін санкциялаудың 16 түрі 1 сатылы соттағы тергеу судьяларының қарамағында болса, қазір осы мақсатта жаңа сот институты құрылды. Қазір тергеу соты санкциялаудың 19 түрін, қылмыстық қудалау органдары мен прокурордың әрекет не әркетсіздігіне келтірген шағымдарды қарайды. Енді күдікті не айыпталушы ұсталған күннен бастап кейінгі әрекеттерге сот бақылау жасауға құқы бар.
– Ал, бұл тұрғыда қандай өзгерістер бар?
– Заңда істі сотқа жеткізетін мерзім қысқартылды. Конституцияда оның жоғарғы шегін бекітілген, қазір ол 72 сағат болса, енді 48 сағатқа, ал кәмелетке толмағандар үшін 24 сағатқа азайтылды. Бұл өзгерістер адамның құқығы аяққа тапталуын, оларға қылмысты қинап мойындату секілді келеңсіздіктердің алдын алады. Алайда 72 сағат санкциясыз ұстау мерзімі терроризм және экстремизм, жаппай тәртіпсіздік, есірткі тасымалдау, балаларды зорлау, қасақана адам өлтіру секілді ауыр және аса ауыр қылмыстар үшін және төтенше жағдай кезінде, адамды сотқа жеткізу қиын болған жағдайларда өзгеріссіз қалып отыр.
– Сұхбатыңызға рахмет!
Қазақстандағы алғашқы электронды қылмыстық іс Шымкентте қаралды
Жуырда Шымкенттегі Абай ауданында кезекті қылмыстық істің соты қаралды. Оның әдеттегі соттардан ерекшелігі – бұл еліміздегі алғашқы электронды қылмыстық іс болатын.
Қаңтар айының басында Абай аудандық сотына Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінің 188-бабы 2-бөлігінің 3-тармағымен айыпталған сотталушы А-ға қатысты қылмыстық іс электронды түрде келіп түскен-ді.
Іс материалдарында сотталушы А. 2017 жылы 21 желтоқсан күні бөтеннің мүлкін жымқыру мақсатында қала тұрғыны А-ның үйіне жасырын кіріп, үй иесінің 30 000 теңге тұратын жылытқышын ұрлап, оқиға орнынан бой тасалаған. Абай аудандық сотында электронды нұсқада түскен осы қылмыстық істі талқылау барысында екі тарап өзара татуласты. Осының негізінде соттың 9 қаңтардағы қаулысымен сотталушы А. ҚК-нің 68-бабының 1-бөлігіне сәйкес жәбірленушімен татуласқанына және оған келтірген залалдың орнын толтыруына байланысты қылмыстық жауапкершіліктен босатылды және қылмыстық іс жүргізу тоқтатылды.
Осы орайда айта кету керек, 2017 жылдың желтоқсан айында Қазақстан Республикасының кылмыстық-процестік кодексіне қылмыстық сот ісін қағаз және электронды түрде жүргізуге мүмкіндік беретін «Қылмыстық сот ісін жүргізу форматы» 42-1-бабы енгізілген.
Бұл жаңашылдық өз кезегінде қылмыстық істі электронды нысанда жүргізудің тергеу мерзімін қысқартылады. Сондай-ақ материалдарды бұрмалау ықтималдығын азайтып, іс құжаттарына онлайн режимде қол жеткізу мүмкіндігін арттырырады. Материалдық шығынды азайтады, дәлелдемелерді жинау және процестік құжаттарды дайындау рәсімін жеңілдетеді. Мысалы, жоғарыда атап өткен істің 8 демалыс күнін санамағанда сотта небәрі 10 күн ішінде қаралып біткені осыған дәлел болса керек.
Сот орындаушылары жетіспейді
Облыстық әділет департаментінің басшылығы биылғы бірінші жарты жылдықта атқарған жұмыстары бойынша баспасөз мәжілісін өткізді.
Жиында белгілі болғандай, облыста жарты жылда 299 мыңнан астам атқару құжаты болған. Соның ішінде 73 мыңнан астамы ғана орындалған. Яғни, сот орындаушылардың жетіспеуінен әрбір төртінші іс қана нақты шешімін табатынын көрсетіп отыр.
– Жеке сот орындаушыларды көбейту жөнінде мәселе көтеріп отырмыз. Қазір бұл жұмысқа ішкі істер органдарынан зейнеткерлікке шыққан кісілерді тарту мәселесін қарастырудамыз. Себебі сот орындаушылар жетіспеуінен бүгінде осы қызметке іріктеу, лицензия беру жұмыстары тоқтаусыз жүріп жатыр. Дегенмен осындай көрсеткішке қарамастан, жыл соңына дейін бүкіл құжаттардың 60 пайызын орындауды көздеп отырмыз, – дейді облыстық әділет департаментінің басқарма басшысы Бағдаулет Жұмаханов.
Айта кетсек, сот орындаушылары, адвокаттар мен нотариустардың қызметіне қатысты сауалдарыңыз болса Шымкент қаласы, Желтоқсан көшесі, 16-ғимаратта орналасқан әділет департаментіне, ресми сайтына, 119 нөмірі арқылы ақпарат беру қызметіне немесе 58-00-58 нөміріне хабарласуыңызға болады. Егер шағымыңыз болса, жазбаша түрде де арыздана аласыз.
Пилоттық жоба тәртібімен реттеледі
Шымкентте дауларды медиация тәртібімен реттеу бағытында пилоттық жоба жүзеге асырылады. Бұл туралы Еңбекші ауданы әкімдігінде өткен кездесуде айтылды.
Аталмыш жоба Жоғарғы сот төрағасы Қайрат Мәмидің биылғы 26 қаңтардағы өкімімен бекітіліп, жүзеге асыру мерзімі ақпан-шілде айларына белгіленген болатын.
Дамыған, өркениетті елдерде азаматтық істердің 30 пайызы медиаторлардың көмегімен реттеледі. Бұл қос тарапқа қолайлы. Өкінішке орай, бітімгершілікке бастайтын пилоттық жобаның өңірімізде жүзеге асу көрсеткіші аз. Еңбекші аудандық сотында небәрі 100 істің 6-ы медиация жолымен шешілген.
Қазіргі таңда Еңбекші ауданында 24 кәсіпқой емес медиатор бар. Бірақ дау-жанжалды сотқа жеткізбей шешу өз деңгейінде орындалмай келеді.
– Соңғы уақытта тұрғындардың міндетті төлемдерге қатысты мәселелері көбейген. Бірі салық төлемейді, бірі тұтынған коммуналдық қызметтің ақысынан жалтарады. Соның салдарынан сотқа арызданушылардың қатары көбейіп отыр,-дейді Еңбекші аудандық сотының төрағасы Н. Жамашов.
Сондай-ақ кездесуде аудандық соттың төрағасы медиацияның мүдделі емес тараптардың қатысуымен дауларды реттеудің бейтарап, әділ түрі екендігін, оның қазақ тарихындағы билер сотына ұқсастығын айтып, пилоттық жобаны жүзеге асырудың маңызы зор екендігін жеткізді. Ең бастысы, ол қоғамдағы дау, жанжалдардың мәміле жолымен реттеліп, барынша азаюына септеседі.
Низамиддин ЖАМАШОВ: «Әдiл сот – демократиялық мемлекеттiң негiзгi бағдары»
– Низамиддин Қазыбайұлы, алдағы маусым айында Астана қаласында өтетін ҚР Судьялар Одағының кезектен тыс VII съезінің негізгі мазмұн-бағыты қандай? Бұған дейінгі белгіленген міндеттер қаншалықты деңгейде атқарылды?
– Тәуелсіздік жылдарында қазақстандық сот жүйесі биліктің белді бір тармағына айналды. Қазақстан судьялар қауымдастығы үшін бұл жылдар ғасыр жүгін арқалаған, ізденістерге толы жылдар болғаны шындық. Осы уақыт аралығында мемлекет тарапынан сот саласына соттардың материалдық-техникалық жабдықтармен қаржыландырылуына, судьялар мен сот қызметкерлерінің жұмыс істеуіне көп көңіл бөлінді.
Судьялар қауымдастығы съезден съезге дейінгі атқарылатын жұмыстарының мақсат-мүддесін айқындап беретін алқалы жиындарда судьялар арасындағы парасаттылық пен әділдік, моральдық тазалық, кәсіби біліктілікті арттыруға ерекше назар аударады. Қазақстан Республикасы Судьяларының әр съезінде қабылданған шешімдері кезең-кезеңімен орындалып келеді. Бұған дейінгі Судьялар одағының VI съезіне Мемлекет Басшысы Н.Ә.Назарбаевтың қатысуы – судьялардың және жалпы алғанда сот жүйесінің ел дамуы үшін маңыздылығын айқындап берді. Судьялардың съезі құқықтық мемлекеттің қалыптасуына негіз болатын мақсаттардың орындалуына септігін тигізді. Бұл тұста Елбасының «Әділетті, сатылмайтын сот – демократиялық, құқықтық мемлекеттің ең маңызды негізі» деген сөзін атап өтуге болады. Шын мәнінде, қай кезде де сот адамның құқығы мен бостандығын қорғаудағы мемлекеттің басты тетігі болып табылады.
Бұл жолғы съезд судьялардың кәсіби және моральдық бейнесіне деген қоғам талабының артуын, сонымен қатар, Судьялар әдебінің жаңа кодексін қабылдау қажеттігіне байланысты бірқатар ұсыныс-шешімдерді қайта қарастыруды көздейді. Сондай-ақ, ҚР Президенті Н.Назарбаевтың жариялаған бес институционалдық реформаны іске асыру жөніндегі «100 нақты қадам – баршаға арналған қазіргі заманғы мемлекет» – Ұлт Жоспарының №19 қадамын іс жүзінде орындауға бағытталып отыр.
– Мемлекет Басшысының жариялаған Ұлт Жоспарында көтерілген міндеттер еліміздегі Сот жүйесін дамытуға қаншалықты ықпалын тигізді?
– Бүгінде бүтін ел болып мемлекетіміздің жарқын болашағы үшін үлкен іске қызу кірісетін сәт туды. Оның негізгі бағдары – Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың әлемдік дағдарысқа қарсы біртұтас болып көрсетуде баламасы жоқ, дәлелі тұжырымды, ұстанымы кесімді 5 халықтық бағыттан тұратын ұлттық жоспары болмақ. Бұл – тәуелсіздіктің аз ғана жылында көптеген мемлекеттер жете алмаған биік белестерді еңсерген Қазақстанның әлемнің алдыңғы қатарлы 30 елінің қатарына қосылу үшін жасаған ғасырлық межесі болып табылады. Ұлт Жоспарына қатысты Мемлекет басшысы: «Бұл 100 қадам жаһандық және ішкі сын қатерлерге жауап болмақ, сонымен бір мезгілде жаңа тарихи жағдайда 30 дамыған елдің құрамына ену жоспарына айналады. Ал реформаларды жүзеге асыру – алдағы 10 немесе 15 жылға негізделген жалпыұлттық нөмірі бірінші мақсат-міндет болып табылады», – деп атап өткен еді.
Елбасы ұсынған 5 институционалдық реформа жалпыжұрттық деңгейде бірден қолдау тауып, халықтық реформа деген лайықты атқа ие болды. Бұл жаңа Ұлттық Жоспардың көкжиегі кең, маңызы мен нәтижесі орасан зор екенін айғақтайды. Қазақ елі күн санап көркейіп, дамып келе жатқаны ақиқат. Елбасының реформалық бағдары және оның орындалу жолындағы тиянақты 100 қадамы еліміздің өсіп-өркендеуіндегі тездеткіш катализатор іспетті. Осы жүйелі жоспарда мемлекет тарапынан халықтың рухани-мәдени дамуына да баса назар аударылған.
Бес халықтық реформада көрсетілгендей, «Кәсіби мемлекеттік аппарат құру» – баршаға бірдей осы заманғы мемлекеттің ең қымбат қазынасы – адам болып саналатын ел үшін алдымен халықтың жағдайына, халықтың әл-ауқатының тұрақтылығына қызмет ететін мемлекетшіл ортаны қалыптастыруды білдіреді. Отаншыл, психологиясы мығым нағыз патриоттарды сомдап шығарудағы алғышарт болмақ. Ал «Заңның үстемдігін қамтамасыз ету» арқылы азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау сот жүйесінің тәуелсіздігі көптеген даулы мәселелерді шешпек. Осы тұрғыда құқық қорғау мен сақтандыру жұмыстары күшейеді деп жоспарланып отыр. «Есеп беретін мемлекет қалыптастыруда» Елбасының көздеп отырған нысанасы – халық мүддесі. Елмен санасу, кез келген мемлекеттік мәселені шешуде қараша халықпен ақылдасу, халыққа есеп беру, боямасыз нақты атқарылған жұмыстар, болашаққа бағдар келешекте бүге-шігесіне дейін елдің назарында болмақ. Бұл таңдалып отырған бағыт ішкі саясат құрудағы тың тәсіл нағыз демократияға қарай қарымды қадам болмақ.
Еліміздің жыл өткен сайын жаңаша бағыт-қарқынмен алға басуы халқымыздың береке-бірлігін, бақ-дәулетін одан сайын нығайтуда. Елбасы айқындап берген сындарлы саясаттың өміршең екеніне барша халық көз жеткізіп отыр. Бүгінде мемлекет жүктеген міндеттерді жүйткіген уақыт талабына сай жүзеге асыру – барлық құзырлы органдар мен мекеме-ұйымдарда қызу қарқынмен жүргізілуде. Соңғы жылдарда еліміздің сот жүйесінде де біршама игі істер қолға алынды. Бұл орайда, Президент: «Қазақстанның сот жүйесі алдыңғы қатарда болуы қажет. Бұл туралы мен Стратегияда нақты көрсеттім. Барлық құқық қорғау органдары ішінен ең жоғары тұрғаны Жоғарғы Сот болып табылады. Жоғарғы Соттың абыройы – Қазақстанның абыройы, жалпы биліктің абыройы», – деп еліміздегі соттардың беделіне айрықша баға берді.
– Соттың абырой-беделімен қатар, қоғамның жауапкершілігі мол ауыр жүгін мойнына артқан судьялардың біліктілігіне қандай талаптар қойылады?
– Қазақта «билік айту оңай, біліп айту қиын» деген сөз бар. Әділ қазылық ету – кез келген судьяның қасиетті парызы. Ол үшін заңды бес саусақтай білу жеткіліксіз. Ең бастысы, би адал, әділ болуы керек. Қазы – халықтың ожданы. Ол қара қылды қақ жарған әділ болса, даугерлер төреліктің дұрыстығына күмән келтірмейді. Айыпкер «заң бұзғанға зауал бар» екенін түсінеді.
Жыл басынан бері қолданысқа енген Қазақстан Республикасының Қылмыстық, Қылмыстық-процестік, Әкімшілік құқық бұзушылық, Қылмыстық атқару кодекстері көпшілік тарапынан кеңінен қолдау табуда. Бұл ретте, еліміздегі сот әділдігін іске асыруда оның халыққа ашық және қолжетімді болуы – Елбасы алға қойған ең жауапты міндет. Бұл жауапкершілікті біздер барынша сезініп, берілген тапсырмаларды одан әрі де тыңғылықты атқаруға тиістіміз. Ол үшін өзіміздің ұлттық заңнамаларымыздың қасиетін терең ұғынып, қадіріне жете білгеніміз жөн.
Судья – мәртебесі Конституциямен ерекше белгіленген мемлекеттік лауазымдық тұлға. Оның өкілеттілігі тек заңда белгіленген негіздер бойынша ғана тоқталуы, тәуелсіздігі мен оған ешкімнің тиіспеуі сот билігі дербестігінің кепілі болып табылады. Судьяның осындай биік мәртебесі оған зор жауапкершілік жүктейді. Оның шығарған шешімі адамның тағдырына, елдегі заңдылық пен құқықтық тәртіптің жағдайына ықпал етеді. Сондықтан, мемлекет нақты адамға осындай жоғарғы жауапкершілікті арта отырып, соған лайықты биік мәртебе беріп, одан кәсібилікті, іскерлік қасиеттердің болуын, өзінің жұмысын ұйымдастыра білуді талап етеді, сондай-ақ, оған жоғары моральдік-этикалық міндеттер жүктейді.
Судья кәсіби қызметінде тәуелсіз болып сот әділдігін жүзеге асыру кезінде заңға ғана сүйенуі тиіс. Шешім шығарған кезде адал әрі әділетті болуға міндетті. Судья әдебінің кодексінде судья қоғам өкілдерінің сот жүйесіне деген сенімін нығайту мақсатында тәртіптің жоғары әдептік стандарттарын ұстануға және жетілдіріп отыруға міндетті деп көрсетілген. Мұның өзі жеке адамның, қоғам мен мемлекеттің мүдделерін қорғаудың үйлесімді ұштасуын қамтамасыз ететін тәуелсіз сот әділдігін жүзеге асырудың негізі қағидаларының бірі болып табылады. Мемлекет басшысы соттардың тәуелсіздігін нығайту қажеттігін әрдайым айтып келеді.
Заңды сыйлау, оны орындау біздің қоғамның да басты шарттарының бірі болуы тиіс. Осы орайда, Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың: «Халқы заңын сыйлайтын, сотына сенетін қоғам – ең дамыған қоғам» – деген қанатты сөзін әр азамат жадында сақтап, бойтұмардай бағалай білгені абзал дер едім.
– Заман үдерісіне сәйкес, сот төрелігінің ашықтығы мен жариялылығын қамтамасыз ету бағытында сот ғимаратын заманауи құрылғылармен жабдықтау мәселесі толық жүзеге асып отыр ма?
– Электронды сот ісін жүргізуде заманауи жетістіктерді тиімді пайдалана білу – барлық соттар үшін және сот төрелігін халық алдында шынайы, ашық та қолжетімді етіп көрсетудің бірден-бір оңтайлы тәсілі. Біз заманның өзі ұсынып отырған мұндай озық технологиялық жетістіктерді сот жүйесінде әрдайым сәттілікпен пайдалануды дамыта беруіміз керек. Бұл үрдіс азаматтардың және қоғамның соттарға деген сенімін одан сайын арттыра береді деп ойлаймын.
Соңғы жылдары сот жүйесінің материалдық базасы едәуір нығайтылып, барлық соттар техникалық жабдықталып, сот әділдігін атқарудың заманауи стандарттарына сай ғимараттарда орналастыру жұмыстары жалғасын табуда. Міне, соның айқын дәлелі ретінде республика соттары заман талабына сай салынған ғимараттармен толыға түсті. Биылдың өзінде аудандық соттармен қатар, бірнеше облыстық және қалалық соттардың ғимараттары жаңарып, жабдықталды. Мысалы, біздегі Еңбекші аудандық сотының ғимаратындағы 9 залдың 6-ына АВF бейнебақылау қондырғылары орнатылған. Онда сот процестері қондырғыда толығымен жазылып, сот төрелігімен келіспеген тараптар үшін бейнежазба арнайы сақталады. Бұл тұрғыда, сот ғимараттарының заман талабына сай жабдықталуы – заңды сыйлайтын, заңға жүгінетін жұртшылыққа ортақ қуаныш дер едім. Өйткені, сот ғимараттары халыққа қолайлы қызмет көрсетіп, көңілдерінен шығып жатса, олардың да сотқа деген сенімділігін, жылы көзқарасын қалыптастырады. Бұған қоса, ақпараттық-коммуникациялық технологияның соңғы үлгілерімен жабдықталған сот отырысының залдары судьялар жұмысын ұтымды атқаруына тың серпіліс береді. Бұл өз кезегінде сотқа жүгінген азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін шынайы қорғаудың сапасын одан әрі арттыра түсері анық. Осы орайда, айта кетсем, Еңбекші аудандық сотында ағымдағы жылдың 4 айында азаматтық істер бойынша барлығы 247 іс қаралған. Яғни, өткен жылдың тиісті кезеңімен салыстыра алғанда, 160 іске кемігені байқалады. Тиісінше, қылмыстық істер бойынша биыл 63 іс қаралып, өткен жылдың тиісті кезеңімен салыстыра алғанда 41 іске артқан.
Барлық әлем халықтары заңмен жүріп, тұрады. Оны құрметтейді, мүлтіксіз бағынады. Осы ретте белгілі қоғам қайраткері Теодор Рузвельттің: «Заңнан жоғары немесе төмен тұратын адам жоқ. Заңға бағыну талап етіледі, ол мейірімділік ретінде сұралмайды», – дегенін сотқа жүгінген әр адам қаперінде ұстағаны жөн-ақ.
Біз Мәңгілік Ел боламыз деп, кемел мемлекет құруды көздеген халықпыз. Сот төрелігінің әділдігі мен жедел әрі толық орындалуы – кез келген елдің кемел болмысының көрінісі. Сот жүйесінің дамуы тоқтап қалатын құбылыс емес, оны үздіксіз жетілдіріп отыру керек. Біз бұл бағыттағы жұмыстарды жалғастыра береміз.
Халқы заңын сыйлайтын, сотына сенетін қоғам – ең дамыған қоғам. Біздің мақсатымыз – нақ осындай қоғам құру. «Қазақстан – 2050» стратегиясының басты межелерінің бірі – осы.
– Келелі әңгімеңізге рахмет!
Сұхбаттасқан
Жеңісбек СЕРІКҰЛЫ
