Шымкент келбеті

Қандала деген қансорғыш қазір қала тұрғындарының қауіпті жауына айналды. Аты қандай зәрлі болса, зияны да соғұрлым көп. Дәл қазір қалада жасырын эпидемия жүріп жатыр. Дернәсілді жәндік көпқабатты үйлерде қаптап кеткен. Бірақ «таландық» деп шағымданған жан жоқ. Шарасыз жағдайын, таусылған төзімін бір-бірінен жасырады. Бұл қандала қаныңды ғана ішпейді. Қалтаңды да қағады.

Паразиттермен күресетін кәсіби дезинфекторлық ұйым күніне 5-6 пәтерді зарарсыздандырады. Мұнан «жасырын эпидемиямен» күресудің қаншалықты күрделі екенін байқауға болады. Көші-қонның артуына байланысты қансорғыш соңғы уақытта Нұр-Сұлтаннан бастап Ақтау, Семей, Тараз, Қызылорда, Шымкент қалаларында кеңінен таралып отыр.

Қандала тек қанмен қоректенеді. Тез өсіп, жылдам көбейеді. Қауіптілігі – жұқпалы дерт таратуында. Науқас адамды шаққан зиянкес сау адамға инфекцияны тасымалдауы мүмкін. Оның көзін өздігіңізден жоя алмайсыз. Үй жағдайында улау тіпті қауіпті. Жуырда ақтаулық тұрғын улы дәрілерді маман нұсқауынсыз қолданып, көршісінің өміріне қауіп төндіргенін білеміз. Ал 2019 жылы үйіне дезинфекция жұмысын өзі жүргізген алматылық әйел соның салдарынан көз жұмды.

Қандаланы ескі тұрғын үйлер мен жатақханаларда болады десек, қателесесіз. Бұл дернәсіл орын, жай талғамайды. Адамнан пәтерлерге емін-еркін тасымалданады. Жылу құбырлары арқылы да пәтерден пәтерге ауысып отырады. Паразитке жылы жер болса, жеткілікті. Олар 60-100 градус ыстық пен суыққа ғана өледі. Дезинфекторлар қаланың Республика даңғылы мен №8 шағын аудандағы үйлерден, Қ.Рысқұлбеков көшесіндегі отбасылық жатақханалардағы тұрғындардан жиі шағым түсетінін айтады.

– Қандала көбейіп кетті. Хабарласқандар оның көзін қалай жоюға болатынын сұрайды. Кейбір таланған кісілер денесіндегі бөртпелерді аллергия деп ойлайды. Қандала жүрген үйге барсаңыз, сөмкеңіз бен киіміңізге ілестіріп, үйіңізге апарасыз, - дейді дезинфектор маман Гүлнар Әбілқасымқызы.

Деректерге сүйенсек, бұл жәндіктер Ресей мен Қытайда пайда болған. Бір қызығы, бұл дернәсіл шет елдерде таңсық емес. Еуропалықтар үшін тіптен қалыпты. Онда іссапармен барған шенеуіктер мен бизнесмендер елге келгенде киімдері мен заттарын арнайы тазартудан өткізеді екен. Міне парадокс!

Әйтсе де, сала мамандары қандалалардың көбеюіне тұрғындардың өзін кінәлайды. Қаладағы пәтерлердің 60-70 пайызы жалға беріледі. Не көп, жекеменшік жатақханалар көп. Ол жердің бәрінде бірдей тазалық жоқ. Пәтер жалдаушылардың көбі қандала көрсе, басқа пәтерге көшіп кетеді. Бірақ бұл зиянкестерден құтылудың амалы емес. Өйткені қансорғыш киім-кешек, төсек-орынның бәріне ұя салады.
– Отбасыммен төрт рет пәтер ауыстырдым. Қайсысына барсақ та, үй иесінен бұрын қандала қарсы алады. Ақшамызды төлегесін тұратын жеріміздің жайлы болғанына не жетсін?! Алайда біз қоныстанған үш үйден де қандала шықты. Соңында дүние-мүлкімізді түгел тастауға тура келді, - дейді қала тұрғыны Жаннұр Маратқызы.

Қандаланың 40 мыңнан астам түрі бар. Қазақстанда 32 тұқымдасы, 370 туысы, 1,5 мыңдай түрі белгілі. Негізгі тұқымдастары: су қандалалары мен төсек қандалалары. Гүлнар Әбілқасымқызы дернәсілдердің үй жиһазымен келетінін айтады. Өйткені паразиттер жиһаз шығаратын кейбір цехтарға да қонақтап үлгерген. Қала берді, ірі сауда орындарына да тараған. Бірақ иелері бұл туралы жақ ашпайды.

Шымқаладағы жасырын эпидемия жайы осындай. Дезинфектор шақыруға көбінің қалтасы көтермейді. Ал үй жағдайында қандаланы улауға болмайды. Өйткені улы заттарға дағдыланып, дозаға қарсы иммунитет қалыптастырған жәндіктер препараттарға оңайлықпен өлмейді. Қалада мемлекеттік негіздегі дезинфекция стансасы жалғыз. Ол мекеме кез келгеннің тапсырысын қабылдамайды. Дәрі препараттары жеткілікті болғанымен маман тапшы. Есесіне жеке ұйымдар жетіп артылады.

Шымкентте олардың 100-ден астамы тіркелген. Біреудің проблемасы – олар үшін қып-қызыл табыс көзі. Әр бөлмені тазалау құны – 5-10 мың теңге шамасында. Қансорғыштан толық құтылу үшін кемінде екі рет өңдеу жұмыстарын жасату керек. Жасырын эпидемияны пайдаланып, «қандаланы құртамыз» деген алаяқтар да көбейген. Базарлар мен ветеринарлық дәріханаларда улы перепараттардың түр-түрі сатылып жатыр. Мамандардың айтуынша, қандай да бір жәндікті өлтіретін препарат сол жәндіктің атымен аталмайды. Сатып алмас бұрын сәйкестік сертификатын талап ету керек.

Қандаланың тіршілік ету уақыты – 14 ай. Олардың иіс сезу қабілеті жақсы дамыған. Қансорғыш адам ұйықтағанда ұясынан шығады. Адам қанына тою үшін 20 минут жеткілікті. Тойынған зиянкес үш күннен бірнеше аптаға дейін ұйықтайды. Одан құтылу үшін әркім өзінше қам жасамауы тиіс. Маман кеңесін алып, қызметін пайдалану абзалырақ.

Жыл басынан бері Шымкент мектептері медициналық кабинеттермен толықты. Салаға қажетті мамандар бөлінді. Жаңалықты естігенде медициналық бекеттер оқушылардың денсаулығын сақтауға қаншалықты дайын деген сауал көңіл түкпірінде тұрды.

Апта басында МӘМС жүйесінің артықшылығы туралы Ы.Алтынсарин атындағы №65 мектеп-гимназияда өткен баспасөз турында айтылды.

Жаңа жүйе бойынша көп жұмыс атқарылған. Атап айтқанда, медициналық бекеттер жөнделді. Компьютерлік және қажетті жабдықтармен, дәрі-дәрмекпен қамтамасыз етілді. Соның бірі – аталған мектептегі қабылдау бөлімі мен ем-шара бөлмесі алғашқы медициналық көмек, профилактикалық қызмет көрсетеді. Сала мамандары автоматтандырылған басқару жүйесі арқылы жұмыс істейді. Сабаққа ауырып келе алмаған баланы медициналық қызметкер базаға енгізеді. Содан соң бекітілген аймақтық дәрігерге баланың жағдайы хабарланады. Бұрын мектепте бір ғана медициналық бөлме болған. Қазір – екеу. №14 қалалық емханадан бекітілген 4 мейірбике оқушылардың денсаулығын бақылайды.

– Қазір мектепте 3600 бала білім алады. Профилактикалық жұмыстардың өз мектебімізде жүргізілетіне қуандым. Бұл – бала денсаулығын сақтауда өте қажетті шара. Мұнан бөлек, жасөспірімдер арасындағы ерте жүктіліктің алдын алу мақсатында гинеколог, психолог мамандар оқушыларға арнайы дәрістер ұйымдастырып, түсіндіру жұмыстарын жүргізуде. Сонымен қатар, 1-6 сынып оқушылары арасында дұрыс тамақтану, бос уақытты дұрыс пайдалану мақсатында орталықтан мамандар келеді, - дейді мектеп-гимназия директоры Айгүл Керімбаева.

«Әлеуметтік медициналық сақтандыру қоры» КЕАҚ Шымкент қаласы бойынша директорының орынбасары Шалхар Шеримовтің айтуынша, Шымкенттегі 137 мектепте 200 мыңнан астам бала оқып жатыр. МӘМС жүйесі бойынша білім ордаларына денсаулық сақтау басқармасы мен 18 медициналық мекеме медициналық көмек көрсетеді.

Қала бойынша №14 емдеу орталығы 38 мектеппен жұмыс істейді. Алайда балалар мен жасөспірімдер арасында көз және эндокриникалық аурулар белең алған. Гаджетке тым тәуелділік көз ауруының көбеюіне ықпал етіп отыр. Ол ол ма, артық салмақ та алаңдатарлық жағдайға жеткен. Балалардың тамақтануы да – өзекті мәселе. Консервант өнімдерін көп қолданғандықтан эндикринологиялық аурулар асқынып тұр.
Мамандар жаңа жүйе арқылы ауруды алдын ала анықтай алады. Сондай-ақ, тіркелген емханаларға жібереді. Әрі қарай балалар диспансерлік есепке алынып, оңалту шаралары жүргізіледі.

Баспасөз турында №14 емдеу орталығының бас дәрігері Динара Қыдырбаева отбасындағы кикілжің, тұрмыстық зорлық-зомбылық жағдайлары бойынша психолог көмегіне жиі жүгінетін оқушылардың аз емес екенін жеткізді. Бірақ мектептегі 500 балаға бір мейірбикеге белгіленгенін ескерсек, жаңа жүйенің тиімділігі қаншалықты деңгейде екен деген ой келеді. Себебі, мұнда 3600 бала оқиды. Ал маман жетіспеушілігі кәдімгідей байқалады.

Шымкент қалалық тілдерді оқыту-әдістемелік орталығының ұйымдастыруымен Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық университетінде «Мемлекеттік тілдің латын графикасындағы әліпбиінің бірыңғай стандартын енгізу» жайында жалпыхалықтық ашық талқылау өтті. Біршама уақыт бұрын елімізде латын әліпбиі туралы мәселе көтерілген болатын. Алғашқыда жұртшылық жылы қабылдады. Бірақ енгізілген жаңа нұсқалар көпшіліктің көкейіндегісіне дөп келмеді. Бірі – біріншісін, бірі – екінші нұсқасын қолдады. Әрқайсысы өзінше сараптап, өзінше қорытынды жасады. Сөйтіп халық пікірі үшке жарылды.

Жаңа әліпбиге диграфтар не үшін керек? «і», «и», «һ», «х» дыбыстарын қалай ажыратамыз? Бұл жөнінде латын әліпбиінің бірыңғай нұсқасын жасау жөнінде филологтар мен тіл мамандары бас қосқан жиында сөз болды. Ғалымдардың пікірінше, маңыздысы сауатты, қате жібермей жазу. Бекітілген латын графикасына негізделген қазақ тілі әліпбиінде 32 әріп бар. Тілдің 28 дыбысын толық қамтиды. Бұған көпшіліктің көзі үйренген. Жазуға да ыңғайлы. Бірақ кемшілігі де бар. Бізге керегі, тіл заңдылығын бұзбайтын жобасы. Жалпыхалықтық талқылауда қалалық тілдерді оқыту орталығының директоры Нұрила Жұманова филологтар мен тіл жанашырларына жетілдірілген үш жобаның бірін таңдауды ұсынды.

– Шымкентте латын әліпбиінің бірыңғай стандартын енгізу жөнінде насихат жұмыстары бәсең. Ғалымдарымыз бен тіл жанашырларынан белсенділік байқалмайды. Орталық тарапынан түрлі әдістемелік оқу құралдары шығарылды. Қолға алынған жобалар да бар. Әйтсе де, латын әліпбиіне негізделген жұмыстардың қажеттілігі сезіледі, – деді ол. Ал орталықтың бөлім басшысы Гүланар Анарбекқызы бекітілген әліпби мен мақұлданған жобалардың артықшығы мен кемшілігіне тоқталды.

-SH диаграфы оқуда қолайсыз. Бір сөзде Ш, бір сөзде СХ болып оқылады. Сол себепті Qoshan (Қошан/Қосхан), aIqyshat (алғышарт/алғысхат), Shynqyshan (Шыңғысхан/Схынғышхан), darishana (дәрісхана/дәрішана), shema (шема/схема) сынды екіұшты оқылатын, контекспен ажырататын сөздер көбейді. СН диграфы таңбалап тұрған Ч әрпімен келетін төл сөз жоқ. Шетелдік сөз де жоқтың қасы,-деген Гүланар Анарбекқызы тіл жанашырларына нұсқалардың дұрысын таңдауды ұсынды.

Сайдың тасындай іріктелген филологтар көкейкесті мәселеге бей-жай қарап жүрген жоқ. Латын әліпбиінде кемшіліктердің барын да жасырмайды. Нақты ережесі бекітілмегендіктен, ала-құла жазылып жүр. Әсіресе, қазақ басылымдарында орфографиялық нормалары сақтала бермейтіні рас. Мәселен, С мен S әрпі дұрыс қолданылмайды. Негізінде әліпбиде ағылшынша С әрпі жоқ. Ал БАҚ саласында әр журналистің, ар ақынның, әр жазушының жазу тілі бөлек. Сондықтан сала мамандары белгілі бір жүйе қалыптасу қажет екенін айтады.

– Латын әліпби тек таңба ауыстыру емес, жазу реформасына айналуы керек. Біріншіден, мұнда тіл ауыспайды, таңба ауысады. Екіншіден, әлемдік лингвистердің айтуынша, дыбыс көп болып, таңба аз болуы керек. Мысалы, ағылшын тілінде 44 дыбыс бар, соны 26 таңбамен беріп отыр. Бізде 28 дыбыс бар, соны 42 әріппен беріп келеміз. Демек, біздің қазіргі кириллицамыз жазуымызды бұзып отырғаны анық. Меніңше, жетілдірілген жобаның аралас нұсқасы дұрыс, – деді профессор, қазақ тілін оқыту әдістемесінің маманы Амангелді Жаппаров. Ал филология ғылымдарының кандидаты, доцент Жүзімкүл Байымбетованың пікірі мүлде бөлек.

– Латын графикасына түріктер ғана емес, әзербайжандар, өзбектер мен түрікмендер де көшкен. Олардың тәжірибелері Ахмет Байтұрсынұлы атындағы институт ғалымдары тарапынан толық зерделенді. Әрбір тіл – жекеше құбылыс. Өзіндік ерекшелігі, ерекше логикасы бар. Өзбек тілінде бір сөз айтсақ, қазақ тілінде ол басқаша естіледі. Мағынасы да өзгеріп кетеді. Әліпби әрбір сөздің мағынасы жоғалмайтындай жасалуы керек. Ауызша бір сөзді ойласақ, қағаз бетіне де солай түсіре алуымыз керек, -дейді доцент.

Басқосуда тіл мамандары өз ойларымен бөлісті. Бекітілген әліпби де, онан бөлек нұсқалары да талқыланды. Қазіргі таңда латын әліпбиіне көшу мәселесі күн тәртібінде тұр. Ең басты қағида – қазақ тілінің төл дыбыстық жүйесін сақтау. Себебі, қазақ тілі – түркі тілдерінің ішіндегі ең негізгісі, ең бай тіл. Өзіміздің бауырлас елдермен түсінісе алатын және бір-біріміздің жазғанымызды оқи алатындай болуымыз керек.