Шымкент келбеті

Қазақтың әншілік өнерінде де, қара күштің иесі ретіндегі балуандық өнерінде де аты аңызға айналған адамның бiрi – Балуан Шолақ. Оның азан шақырып қойған есімі – Нұрмағамбет. «Баласы Баймырзаның Балуан Шолақ, Оң қолым отқа күйіп, болдым олақ» деп өзі әнге қосқанындай, халық оны Балуан Шолақ атап кеткен. 14 жасынан күреске түсіп, жауырыны жер иіскемеген балуан құйындай шапқан ат үстінде түрлі жаттығу ойындарын көрсеткен ғаламат спортшы да болған. Оның ер үстінде түрегеп тұрып, немесе аяғын көкке көтеріп төбесімен тұрған қалпы шабатынын, жүйткіген аттың біресе оң жағынан, біресе сол жағынан жерге түсіп, қайта мінетінін, ат бауырынан жеңіл айналып өтетінін, ат үстінде шауып келе жатып сырт киімін шешіп, лақтырып тастап, кері қайтып оны жерден іліп алып, қайта киінетінін жұрт тамсана әңгімелейді екен.

«Бұл күнде жиырмада менің жасым, Қамалдың бұзар кезім тау мен тасын. Қалтамнан жетпіс бес сом залог салып, Сындырдым Карон балуан қабырғасын» деп өзі жырға қосқанындай, өз жанынан қомақты қаржы шығарып, бәс тігіп, 20 жасында орыс палуаны Иван Кореньмен белдесіп, қабырғасын сындырғаны аңыз боп тарихта қалды. «Кешегі сентябрьдің базарында, Көтердім елу бір пұт кірдің тасын» (816 килограмм) деген өлең жолдарынан оның ғаламат күш иесі болғанын ешбір анықтамасыз -ақ аңғаруға болады. Балуан Шолақтың теңдессіз күш иесі болуы анасына тартқандығынан деседі. Себебі шешесі Қалампыр ерге бергісіз күші бар қарулы кісі болған екен.

Ал әншілік, сазгерлік қыры жайлы айтқанда аузымызға алдымен «Ғалия» әні оралатыны неліктен? Өйткені Ғалия Балуан Шолақтың тағдырының бір бөлшегіне, махаббатының музасына айналған ару. Әке-шешесі қайтыс болғаннан кейін ол Ғаникей (кейбір жазбаларда Қаныкей) деген қызға үйленген. Бiрақ Балуанның жүрегі басқа қызға тұсаулы болды. Қырықтың қырқасына шыққан шағында, Атбасар базарында ойын-сауық құрып жүрген кезінде осындағы қымызхананы ұстайтын 22-23 жасар жайнаңдаған Ғалиямен танысып, оған ессіз ғашық болады.
Ғалия – өңі сұрлау, ат жақты, ұзын бойлы, бетінде шешектен қалған аздаған дағы бар қыз екен. Әйткенмен сөзге шешен,өткір мінезді арудың тағдыры тас жолдай теп-тегіс емес еді. Жастайынан атастырылған Біржан атты жігітке ұзатылғанымен жүрегі қаламаған жанмен ұзақ отаса алмай, қайтып келген ол базарда қымыз сатумен айналысады. Балуанның Ғалияны жолықтырған кезі осы кез. Бір-бірін ұнатып, сөз байласқанымен олардың жолын бөгеген үлкен кедергі бар. Ол – Біржанның Ғалияға төлеген қалың-малы. Қарызды өтеп, қалыңдықты қайтарып алуға Балуанның қауқары жоқ. Батыр болғанымен дүниеге кедей. Тығырыққа тірелген батыр ағайыннан көмегіне жүгініп, қалың малды жиып берермін деп үміттенген. Алайда, оны Көкшетауда қисынсыз оқыс оқиға күтіп тұрған еді...
Біржанға жоғалған сексен өгіздің жаласы жабылады. Бұл – Балуанның әділетсіздікке төзбейтін батырлығына қарсы қасақана құрылған құрық болатын.
Бұл кездері Балуан Шолақтың орыс переселендерiмен (Ресейдiң iшкi саясаты арқылы жер аударылған казактар) атысып-шабысып жүрген шағы едi. Шұрайлы жерлердi меншiктеп, жергiлiктi қазақтардың жайылымын тартып ала бастаған кірмелерге қарсы халықтың кикілжіңі бой көрсетіп қалып жүрді. Балуан Шолақ сондай кездерде жапа шеккендердің намысын қорғаймын деп небір көзсіз батырлықтарға баратын. Оның «Анталаған сан дұшпан қамаса да, Сырдың суы келмейді жұлығымнан», – деп жырлайтыны да осы кез болса керек. Алайда аңдысқан дұшпан аңысын тауып, тұзаққа түсірудің тәсілін ойлап бақты. «Мен өзім аққан судай тасып жүрмін, Кеудесін дұшпандардың басып жүрмін. Жаласы сексен өгіз маған ауып, Ұлықтан сол себепті қашып жүрмін», – дейтіні содан еді. Дала серiсiн оңайлықпен қолға түсiре алмасын бiлген жандармерия генерал-губернатордың жарлығымен оның әке-шешесiн кепілдікке ұстап, түрмеге жабады. Сонда ғана Балуан лаж жоқ өзi барып, қолға түседi. «Әке-шешемді босат, олардың жазығы жоқ» деп талап қояды. Әйткенмен түрменің төрелері сөзінде тұрмайды. Қаны қайнаған бұла күш иесіне олардың қамауынан құтылу қиынға соқпады. «Бойыма күш біткенге еттім шүкір, Қажысам абақтыға, бетке түкір. Темірін екі итеріп тартқанымда, Кірпіші жерге түсті күтір-күтір».деп айтқанындай, ызалы жолбарыстың кейпiндегi ол түрменiң терезесiндегi темiр құрсауларды майыстырып жұлып алып, қашып шығады.
Содан генерал-губернатордың зәулiм сарайының маңайын аңдиды. Қапысын тауып, бақ iшiнде серуендеп жүрген ұлықтың он алты жасар қызы Маринаны үнiн шығармай қолтығына қысып алып, ұрлап әкетедi. Ол сол бойда билеушiнiң бұла қызын Көкшетаудың жалғыз соқпақты биiгiне апарып, бекiнiп жатып алады. Сүрлеудiң ұясына үлкен-үлкен тастарды үйiп қояды. Егер төменнен жоғары көтерiлем деген орыс солдаты болса, сол тастардың тасқынына ұшырауы бек мүмкiн едi. Қорыққан олар бекініске бара алмайды. Тек қана оған шығатын астыртын жолдармен достары азық-түлiк жеткiзiп тұрады. Деректерге қарағанда Балуан мен қыз сол биiктi қырық күндей мекен еткен. Марина да мына мығым мүсінді, жаратылысы ерекше жанға бауыр басып қалған тәрізді. Сағыныш пен мұңға беріліп, өзімен-өзі әдемі бір әуенге салатын Балуанның әлемін түсіне алмаса да оның жанының нәзік, адал адам екенін ішкі түйсігімен сезе бастаған. Ол әкесi мен хорунжий ағасы Алексейдiң бұл адамға деген өшпендiлiгiнiң сырын түсiнбей дал болады.
Ақыры генерал-губернатор қызының амандығы үшiн Балуанмен келiсiмге келедi. Оның әке-шешесiн түрмеден шығарып, оларды ата-баба жұрты Шу өңiрiне аман-есен шығарып салуды мойнына алады. Қайсар серi сөйтiп, әке-шешесiн құтқарған соң Маринаны алып төменге түседi. Дұшпаны бұл ретте де уәдеде тұрмайды. Оны ұстап, тағы да абақтыға жабады.
Сері басы сергелдеңге түскен осынау шақтарында да Балуан Шолақ Ғалияны бір сәт есінен шығарған емес. Әуелете ән салғанда дауысы алты қырдан естілетін оның «мүмкін үнім Ғалияның құлағына жетер, іздеп келер» деген үмітпен түрме ұлықтарымен келісіп, қора ішіндегі аласа үйдің төбесіне шығып, домбырамен шырқата ән салғанын кейбір жазбалардан оқығанымыз бар. «Айым да сен, Ғалия, күнім де сен, Оң қабағым тартады күлімдесең. Менің көңлім Ғалия дауалансын, Ауған түйе секілді бейімдесең. Ойпырмай, жан сәулем, Ғалия, көзіңнен. Қосылып ем өзіңмен. Бір көрінсең көзіме, Айрылмас ем өзіңнен. Айдың көзін жалт еткен бұлт алсын, Бүйте берсең діңкемді құрытарсың. Биюадан қосылған Ғалияжан, Қай қылығың қалғанын ұмытарсың» деп көңілінің зары мен сағынышын төккен сондағы әні ғашығына арнаған атақты «Ғалия» әні болатын.
Бірақ Ғалиядан тырс еткен хабар болмайды. Өйткені билер сотына жүгіну арқылы Біржаннан басын босатып алған Ғалия бұл кезде Балуан Шолақтың дерегін біле алмай басы дал күйге түскен еді. Екі ғашықтың арасын алшақтатуды ойлаған Біржан жақтың адамдары «Балуан өз әйелінен бөлек тағы бір әйел алған» деген әңгімені де әбден гулеткен. Әлде оған үңгірде кепілдікте ұстаған генерал-губернатордың қызы Маринаны теліді ме екен? Бұл желсөз аздай, «Балуанды итжеккенге айдапты» деген қауесет те ел ішін кезіп кеткен-ді. Осындай әңгімелердің әсері Ғалияны да тығырыққа тіреді. Балуанның шын дерегін біле алмай жүргенде әкесі оны Есенжолдың Қанапиясы дегенге күйеуге береді.Бірақ Қанапияның әйелі бар екен. Тоқалдыққа қорланған,әрі сүймеген жанмен тұруға көңілі дес бермеген Ғалия көп ұзамай Қараөткелге қайтып келеді. Ал осы аралықта түрме күзетшісі Балуанға Ғалияның әлдекімге тоқалдыққа барып, жылап жүргенін жеткізген болатын. Бұл хабар Балуан Шолақтың жүрегін шоқтай қарып, қатты күйзеледі.
Жаралы арыстандай аһ ұрған күндердің бірінде оған Маринаның көмегі тиеді. Оңаша қырық күн бір үңгірде күн кешкен кездері өзіне қылдай қиянат жасамаған Балуанның адалдығына, оның әйел баласына деген ерекше көзқарасына тәнтi болған едi. Шындығында серi Шолақ орыстың бәрiне жау емес-тi. Олардың арасында оның достары да бар болатын. Шала-шарпы болса да орыс тiлiнде түсiнiсе алатын. Қазақ батырының оңаша сәттегi тазалық пен тектілік қасиеті Маринаға өзгеше сезім силаған. Міне, енді сондай жанның өміріне қиянат жасалып отырғанына іштей назаланып жүргені де анық еді. Ол Балуанды өлтiру үшiн ағасының серiнi түрмеден алдырып, сейiл-серуенге шақырғанын біліп қалады. Алексейдің пасық амалы сол – қашуға әрекет жасады деп Балуанды атып өлтiру. Соны сезген Марина қалайда бұл әрекетке тосқауыл қоюды ойластырады. Сейiлге бірге шыққан болып жиналған жиырма шақты солдаттың бәрiне өз қолымен самогонды аямай құйып iшкiзедi. Әрине, Балуанға да бередi. Алексейден бастап бәрiнiң буыны босап, мас бола бастайды. Алып денелi Балуан мыңқ етер емес. Маринаның күткен сәтi осы едi. Ол серiнi алдын ала дайындап қойған жалпақ табан, белi бекем атқа ертiп әкелiп:
– Осымен қоштасамыз, дала гладиаторы! Әттең, әкем мен ағамның бiтiспес жауы болдың. Өз басым сендей адамның ыстық бауырында қырық күн емес, өмiр бойы маужырап жата беруге құмбыл едім, – деп мойнына асылып, бетiнен сүйiп-сүйiп алады. Екеуі қимай қоштасады.
Балуан сол бойы ата-баба жұрты Шу өңiрiне өтiп, қайтыс болған әкесiн жерлеп, басына белгi тас қойып, елдi аралап шалықтайды. Сол жолы ол қозы бағып жүрген бала Кененге кездесiп қалып, батасын бередi. Араға жыл салып, Көкшеге қайта оралады. Генерал-губернатор ол сыртта бой тасалап жүргенде оның бала-шағасына тиiсуге батылы бармады. Өйткенi, бостандықта жүрген батыр кез келген уақытта кек алуы мүмкiн деп бой тартады. Оның үстiне Көкше өңiрiндегi қалың қазақ: «Балуан, егер сiз бастасаңыз, бiз сойылыңызды соғуға сенімді серік боламыз» дескен едi. Сонда ол: «Жоқ, мен халқымның қылмыскер атануына қарсымын. Аман болсам, өз намысымды қолдан бермеспiн» деп көпшiлiктi тоқтатқан. Ал, осы бiр қиын-қыстау кездiң өзiнде Балуанның есiл-дертi Ғалияда болды. Тыным таптырмаған сезiмiн тежей алмай Атбасарға жетедi. Сөйтсе, сүйгеніне бiр саудагер жiгiт құда түсiп жатыр екен. Ғашықтар жасырын жолығысады, әрине. «Балуан, сiз сегiз қырлы, бiр сырлы еркексiз. Бiрақ әйелiңiз, бала-шағаңыз бар. Және...» деп күмiлжидi Ғалия. Бәрi түсiнiктi едi. Теңдiк үшiн тартысқан Шолақтың орыс қызын қырық күн бойы Көкшенiң биiгiнде кепілге ұстауы ел арасында өсек болып гулеп кеткен шағы едi, бұл. Ғашығының меңзегенi сол болатын. Ол Ғалияға бақыт тiлеп, қимай қоштасқан. Оған өктемдiк жасауға таза ниетi, кiршiксiз сезiмi жiбермеген сері өз сезімінің сергелдеңімен жүрегін жалындатқан отқа оранумен ғұмыр кешті.
Балуан Шолақ өмірін зерттеген көкшелік жазушы Естай Мырзахметовтің жазбаларына сүйенсек, Балуан Шолақ 1919 жылы наурыз айының орта шенінде қайтыс болған. Ақпан айының соңына қарай Шөкең кіші ұлы Құдайбергенді ертіп Атбасар жағындағы құдаларына қарай шығады. Алайда межелі жерге жетпестен кері оралуға бел буған. Аяқ асты шешіміне таң болған баласына мұнысының себебін түсінде «Аққошқарының аян бергенімен» түсіндіреді. Тездетіп қайтпаса болмайтынын, «ажал шіркіннің соңына түскеніне үш жылға айналғанын», содан, «ақыры, міне, қуып жеткенін» айтады. Үйге келген соң «ішінің жанып әкетіп баратқанын» айтып, төсек тартып біраз жатады. Сосын бәйбішесі Қаныкей мен ағасы Төлеубайды оңашалап қасына алады да, сырын ашады және ақтық аманатын естіртіп, «Барамын алыс сапар қайтып келмес... Тұрыңдар дұға қылып, құрбы-құрдас!» деп келетін ел-жұртына арнаған қоштасу өлеңін айтады. Бірер күнде көз жұмады. Бәйбішесі, ағасы және Сабыр қажы батырдың «өсиетін айтқанындай орындайды». Ақтық аманатының мазмұны бертінге дейін белгісіз болып келген. «Ерінің өмірден өту құпиясын Қаныкей бәйбіше қырық құлыптың астына сап аса берік сақтаған, жат тұрмақ өзінің қара құрсағын қақ жарып шыққан Исажары мен Құдайбергеніне, жан дегенде жалғыз қызы Бәтеніне де ашпаған күйі, 1948 жылы өзімен бірге қара жер қойнына ала түседі», – дейді Е.Мырзахметов. «Ал Шөкең қайтқанда сүйегіне түскен Сабыр қажы 1934 жылы, өмірден өтерін сезген шамада, немере інісі Ғаббасқа – жазушының нағашы атасына сыр ашады. Бұл сырды атасынан ол 1959 жылы әкесі екеуі естиді. Ал Шөкеңнің ағасы Төлеубай құпияны ортаншы ұлына, ол өз баласына айтып кетеді. Сол деректерге және ел ішіндегі басқа да мәліметтерге қарағанда, былай болған екен. Шөкең 1916 жылы жазғытұрым ауылына кештетіп қайтып келе жатады. Бұланды орманының Ақбалақ деп аталатын нуының шетіне кіре бергенінде, кенеттен тура қарсы алдынан мылтық гүрс ете түседі. Оқ ердің алдыңғы қасына тиеді, содан әлсіреп барып, оны іштен жарақаттайды. Ол, әйтеуір, аттан құламайды, 1919 жылы төсек тартып жатқандағы өз сөзімен айтқанда, «...құдайдың берген күш-қуатының арқасында» үйіне жетеді. Жараның қанын бәйбішесі Қаныкей жуып, таңып тастайды. Өзіне оқ атылғанын ешкімге айтпайды, бұл жайында тіс жаруға әйеліне де тыйым салады. Ел ішіне «қойдың құмалағындай қорғасынды көтере алмай ауырсынып жатыр» екен деген сөз таралып кетуі ықтималдығын намыс көреді. Енді, міне, ішінде үш жыл жатқан сол оқтың салдарынан өмірден өткелі жатып та құпияны берік сақтауға үндейді. Ағасына: «Сабыр қажы екеуің ғана арулаңдар», – деп қатты тапсырады. «Сүйегіме басқаларды түсірсеңдер – денемдегі жараны көрер. ...ақ ажал бұйырмай оқтан өлді деген сүйекке таңба». Ешкім білмесін... «Тап іргеде кіжінумен отырған қара шекпенді жаулар тыныш қарап қалмас. Тірімде шамалары келмегенмен, тым болмаса сүйегімді қорламаққа қабірімді ақтарар». Құпиялап қоятын болсын... Аса қиналып жатып, жоғарыда айтылғандай өсиеттерін естіртіп қоштасқан соң, дүниеден тез өтіп кете барады. Зерттеушінің айтуына қарағанда, «қазақ десе қаны қарайып қағынып тұратын жауыздар ...Шөкең өзі ақылмен болжап кеткеніндей, ...батырсынып, өш алмаққа» шығады. «Қара құзғынша шулап жан-жақтан жиналып, ауылға ойнақ салады. ...көр қопарады. Бірақ Шөкеңнің сүйегін таба алмайды». (Оның мәңгі тыншыған құпия жерін білетіндер бүгінгі ұрпаққа 1943 жылы нақтылап көрсетіп берген). Жаулары кіжінісіп, Шөкеңде кеткен еселерін оның артында қалған ұрпағынан алмаққа бел буады, сөйтіп баласының үлкені Исажарды атып кетеді...
Кейінгі жылдары Астана қаласындағы ескі мұсылман қорымына жерленген Ғалияның бейіті табылған. Араб, парсы, шағатай тілдеріндегі ескі шығыс жазуларын оқуды меңгерген жас мамандар Ұларбек Дәлейұлы мен Ахат Әшуұлының анықтауынша, Ғалияның басына күйеуі Ғалым Құрақбаев орнатқан құлпытаста көне емлемен: «1922 жылы 23 апрельде... Ғалия Ғалымжамағаты Тілеуқызы 48 жасында фәниден бақиға» өткені қашалып жазылыпты.

Әлем тарихында бостандық жолында ұлы күрескер атанған Италияның даңқты ұлы Джузеппе Гарибальди мен оның сұлу да теңдессіз ержүрек жары Анита екеуінің бір-біріне деген сүйіспеншілігі жайлы көздері тірісінде-ақ аңызға бергісіз әңгіме айтылыпты. Еркіндікті сүйген теңізші жас шағынан-ақ әділетсіздікті жаны сүймеді. Бай мен кедейді, атақты мен қарапайым адамды тең көрді. Әлсізге араша түсті. Қорғансызға қорған болды. «Күштінің құйрығы диірмен тартқанын» қаламады. Одан Италия королі мен билеушілері ғана емес мұхиттардағы теңіз қарақшылары да (пираттар) қатты қорқатын. Ол өмір сүрген дәуірде теңіздер мен мұхит жағалауларындағы елдердің басым көпшілігінде түрлі әділетсіздіктер орын алып жатушы еді.

Тумысынан жүрегінің түгі бар Джузеппе жүгенсіздіктер мен қиянаттарға төзе алмайтын. Ондай жағдайларда ойланбай, сескеніп жатпай әрекетке кірісіп кететін. Кез келген сәтте жәбірленуші жаққа көмекке ұмтылатын. Өзін тәуелсіз сезінетін адмирал мұхитта ғана емес құрлықта да талай қырғын соғысты бастан кешуіне тура келген. Бірақ ол ешбір жерде есесін жібермеді. Керісінше өші кетсе, еселеп кек қайтаратын. Сондықтан езілген халық оның атын аңызға айналдырып, есімін құрметпен ауызға алатын. Әрине, соғыс болған соң қатігездік танытатын кездер де болатыны сөзсіз. Түрі сұсты осынау қаһарлы жігіттің жүрегінде махаббатқа орын бар деп ойлаудың өзі қиын еді. Дегенмен тағдырдың мұз-қарын жастанып жүрсе де әлсін әлі сезімге ерік беріп, болашақта жар сүйіп, перзент көргенді көңілі қалайтын. Алғашында мұнысын жауынгерлеріне, достары мен туысқандарына байқатпауға тырысыпты. Әйтсе де жүрек түкпірінде теңіздің толқынындай бір асау сезім буырқанып жататын. Оның сондай іңкәр сезімін өзінің жазған өмірбаяндық естелігінен білуге болады. Ол былай деп жазады: «Мен қандай да бір адамның жалынды махаббатын үнемі іздедім. Жаныма жақын жүретін, бәріне айта бермейтін сырымды айтатын, пәк те адал жанның жылы алақанын аңсадым. Бұған дейін мұндай махаббатсыз өмір сүру мен үшін азапты болды. Әйтеуір, Тәңір жарылқап шыдап бақтым. Ішкі құпиямды білдіре қойған жоқпын. Төсекте жатып дөңбекшігенімді, жайсыз ұйықтап шыққан сәттерімді білдіргім келмеді. Қиялыммен талай сұлуды құшып, сырластым да. Қиялдың аты қиял екен. Пайдакүнемсіз, шынайы дос табу қандай қиын екенін білу үшін мен жеткілікті ғұмыр кештім. Бірақ... әйел! Мен әрқашан әйелдерді ең биік түлға қатарына қосатынмын. Олар періштедей пәк әрі таза, нағыз махаббат тек солардың қолынан келеді деп санадым. Мұңға шомылған мен «Итапарики» атты кеменің палубасында қыдырып жүріп, сол жерден өзіме өмірлік жар іздеуді шештім. Көбіне телескоп арқылы жағалауға ұзақ телміретінмін. Ғайыптан пайда болатын өмірлік серігімді аңсайтынмын. Әйтеуір бір кездесетініне сенетін де секілдімін. Сондай бір кездойсоқ сәтте менің көзім Барра селосындағы кішкене үйге түсті. Біз Бразилиядағы әулие Екатерина бұғазында жауынгерлерді демалдырып, азық-түлік қорын дайындау үшін бірнеше күннен бері тоқтап тұр едік. Палубада жүргенде, әрине, қолымнан алысты қалтқысыз бақылайтын труба түспейтін. Соның көмегімен үй алдында түрған бір жас қызды байқадым. Өте көркем көрінді. Сөйтіп жағалауға бару үшін суға қайық салдырдым. Жағаға түсе сала, сұлу бейтаныс қызды көрген үйді аса ыждағаттылықпен іздей бастадым. Ештеңе таба алмай кері қайтайын деп тұрған кезде, бұрыннан таныс бір мырзаны кездестіріп қалдым. Ол мені кофе ішуге шақырды. Міне, ғажап! Құдіреттің күштілігін айтам-ау. Оның үйіне кірер жерде іздеп таппаған аруымды көзім шалып қалды. Біз тіл қатпастан бірталайға дейін өмірде бір жерде кездескен жандардай таңырқасып тұрдық. Бір-біріміздің бет бейнемізді еске түсіргіміз келгендей біртүрлі сұраулы сыңайда абдырап та қалдық. Еркек атым бар емес пе, мен алдымен есімді жидым. Португал тілін нашар білгендіктен ғайыптан пайда болған әсем қызға итальян тілінде сәлем бердім. Басын изеген балғын бойжеткенге: «Сіз мендік болуға тиіссіз» деппін тәкаппарлыққа басып».

Батыл адмиралға жауап бермегенмен Анита сұлудың да сол сәт жүрегі шым етіпті. Жанарын төмен салып, әкесінен ұялып, төргі бөлмеге зып берген көрінеді. Қыз әкесі де мұнысын сезіп қалыпты. Былайғы жұрттың ыстық ілтипатына ие жігіттің өзіне күйеу бала болғалы тұрғанын сезіп, Құдайына шүкіршілік айтса керек. Өйткені бұл мырзаны адмирал өлім аузынан арашалап қалған болатын.

Сөйтіп Гарибальди бір ай жағалауда жатып алып, әкесінің ықыласымен қызды дегеніне көндіреді. Бұл оқиғаны естелігінде былай деп аяқтапты. «Менің басымдығым, қызға сиқырлы әсер еткен болуы керек, біз шынында да, тек өлім ғана ажырата алатын одақ кұрдық. Менің балаларымның анасы, жақсы да жаман күндерімде серігім болған Анитаға мен солай үйлендім».

Олардың тойы ханзада мен ханшайымның тойындай болып өтеді. Қыздың әкесі бар, жағалаудың адамдары бар, кемедегі жауынгерлер бар, бәрі тапқан-таянғанын ортаға салады. Тіпті Гарибальдиге ойы кетіп жүрген бай бір әйел отау тіккен екеуіне жайлы төсек-орын қамдап беріп, тойларына шашуға қырық қабан мен жиырма кеспек шарап жеткізіпті. Мұхитта жүріп зеріккендердің Қүдайы беріп қалса керек. Адмиралдан басқа тағы біраз жігіт үйленіп, той тойға ұласыпты. Әрине, сұлу құшқан бостандық күрескерінің көңілі көкте еді. Бірақ олардың шырқын жергілікті биліктегілер бұзып, той соңы ұрысқа айналып, адмирал сүйіктісін алып, жауынгерлерін ертіп теңізге шығып кетеді. Әрі қауіпті, әрі балшырын қызықты махаббат сәттері басталады. Былай қарағанда романтикалық өмір. Екінші жағынан елінен безіп, дүние кезіп жүрген бақытсыздықтары тағы бар. Тұрақты үйі болмаған соң әр жерде кешкен ғұмыр мен жағдайсыз тірліктен қандай ләззат алғанын өздері ғана біледі. Бұл басқалар үшін жұмбақ болып қалған. 

Әйтсе де Анита сүйе білумен қатар жаһан кезген жауынгерге нағыз лайықты әйел еді. Ол нәзік болмысына, кәусар сезімді, мейірімді жаратылысына қарамастан өжет те ержүрек мінезді ару болатын. Ол қылыштаса да білетін. Атыса да алатын, шабыса да алатын. Адмиралдың жанында жүріп ешбір шайқастан шет қалмайтын. Сондай бір арпалыс шақтарда телпек киген кейбіреулер ерлік рухын жоғалтып алып жасқаншақтап қалса, әйел басымен алдыңғы шепке шығып, қынабынан қылышын суырып, жауға атойлап шабатын. Кейде атысып жатқан мергенге оқ тиіп қатардан шыға қалса, қайдан тап болатыны белгісіз адмиралдың сүйіктісі әлгінің қаруын ала салып, соғысқа кірісіп кететін.. «Оның бұл жүректілігі Гарибальдидің солдаттарына күш-жігер беруші еді» деп жазды Анитаның қарулас замандастары.

Бірде құрылықтағы қырғын шайқас кезінде ержүрек келіншекті жау әскерлерінің бір тобы жан-жағынан қоршап алады. Бірақ жас әйел сескенбей атына қамшы басып, олардың өзіне қарсы шабады. Дұшпан жауынгерлері аспаннан қанатты періште орталарына топ ете қалғандай абдырап, сасып қалады. Сол сәтте Анита олардың бес-алтауын қылыштап, аттан аудырып, сытылып шыға береді. Алғашында шошынып қалғандар оның әйел екенін байқаған соң жапырлай қайта жабылып, атын өлтіріп, жаяу қалған соң ғана әупірімдеп тұтқынға алады. Сөйтіп жаужүрек келіншекті басшыларына алып келеді.

– Кімсің? – деп сұрайды әскербасы одан.

– Сендермен шайқасқан бір қатардағы жауынгердің әйелімін.

– Ержүрек екенің бізге ұнады. Не қалауың бар?

– Күйеуім ұрыс кезінде өлген шығар. Соның денесін тауып алып, көмуіме рұқсат етіңдер.

– Жарайды, – деп келіседі жау генералы.

Шынында Анита қанқасап шайқас кезінде Гарибальди де қаза тапқан шығар деп ойлаған. Мақсаты оның денесін жау танымай тұрғанда қорламау үшін тезірек көміп тастамақ болған. Ол бүкіл майдан даласын шарлап күйеуінің өлі денесін таппайды. Оның тірі екеніне көзі жеткен соң өмір сүруге құштарлығы арта түсіп, жау қолынан қашып шығуды ойластырады. Көз алдына ерінің жаужүрек бейнесі елестеп, оның ыстық құшағына қайта бөленуді аңсап, қиялдайды. Бірақ ойын іске асыру қиын еді. Қарулы күзет мықты. Оның үстіне жау генералының сұлу әйелден дәмесі бар. Соны сезген жас келіншек күзетшіні сиқырлы жымиысымен алдап- арбай бастайды.

– Кәрі генералдан гөрі күш-қайратың молдау сені қалаған болар едім, – дейді өтірік қылымсып. Анау басшысынан қаймықса да еркектік пенделігіне басып, оңашаламақ ниетпен сәйгүліктер тұрған атқораға ертіп кіреді. Анитаға да керегі сол еді. Күзетшіні байқаусызда қапы қалдырып, қалпақтай түсіреді де өз қаруымен өлтіріп, жарау бір сәйгүлікті таңдап мініп, жақын маңдағы орман ішіне қашып кіреді. Қалың нуда төрт күн ассыз-сусыз адасып жүреді. Әбден қарны ашады. Әлсірейді. Бесінші күні оны қуғыншылар байқап қалып, қуып жетуге айналады. Қырсыққанда қашқынның алдынан асау өзен тосып, құтылып кетудің мүмкіндігін азайтады. Анита көп ойланбай жарқабақ басынан атын қамшылап бұрқанған көбікті өзенге күмп береді. Атқа салмақ түспеуін ойлап суға түсіп, қылқұйрығынан бір қолымен ұстап, екінші қолымен малтып жүзе жөнеледі. Ақылды жануар оны арғы жағалауға аман-есен алып шығады. Ержүрек әйел тағы да бір апта адасып жүріп, шөп-шаламды ас етіп өзінің адамдарын іздестіруді жалғастырады. Күйеуі де одан күдер үзіп, қатты уайымдап, қазалық салттарын жасап та қояды. Бір күні ойламаған жерден сүйікті жары сап ете қалғанда адмиралдың жүрегі жарыла қуанды. Ұрыстан аман қалған жауынгерлерін жинап, орман ішінде думанды ойын- сауық жасайды. Олардың қатары жәбір көруші адамдармен толығып, мұхиттағы кемелерге қайта оралады. Кемелерде қалғандардың сондағы қуанғанын айтсаңыз. 

Сұлулығы мен ержүректілігі тең түскен келіншек құрғақта көрсеткен ерлігін теңізде де байқатады. Бірде бұларды жау кемелері қоршайды.

– Анита, сен төменге каютаға бара тұр! – деп бұйырады адмирал.

Сонда ол күйеуіне жай ғана:

– Құп болады, адмирал мырза. Мен төменге түсіп тығылып отырған қорқақтарды сыртқа қуып шығайын. Содан кейін қасыңа оралып шайқасқа қатысамын, – дейді. Мұны естіген еркек атаулы қаруларын қыса ұстап, шайқасқа дайындалыпты.

Анита басқа әйелдер секілді әшекей мен байлыққа қызыға қоймапты. Әйтпесе ұрыс кезінде тоналып алынған байлықты меншіктеуіне әбден мүмкіндігі бар еді. Ол сүйген адамының қолдаушысы бола білді. Үнемі ұрыс жағдайында жүрсе де оған ұл мен қыз сүйгізді. Күйеуінің көңілін аулап, оның тілегін бұлжытпай орындап отырды. «Жазатайым оққа ұшсаң, көп ұзамай соңыңнан барамын» деп жиі қайталайды екен.

Гарибальди өзінің жазбаларында әйелі туралы тағы бір қызықты оқиғаны айтады: «Менің бірінші балам туылғанда, біздің әскеріміз қайыршылыққа түскені сонша, мен өзімнің әйелім мен балама бет орамалдан басқа ештеңе тауып бере алмадым... Жиырма күннен кейін Анитаға кішкентай баламен жаудан қашып құтылуға тура келді...»

«Мұндай ерлік, жаужүректік сенің бойыңа қалай сыйып жүр?» деген замандастарының сұрағына сұқсырдай сұлу әйел: «Оны күйеуіме деген сезімімнен сұраңдар» депті. Махаббат жалынының мұндай да құдіреті болады екен-ау.
Олар көп те өмір сүрмеді. Тым жас қиылды деуге де болмайды. Бірі алпысқа тақап, екіншісі елудің үстіне шығып қайтыс болды. Екеуі де дұшпанының қолынан қаза тапты. ¥рпақтары қалды соңында. Өмірлері де махаббаттары да ел аузында аңызға айналды.

Жыл сайын оқу жылын жаңа бастамамен қарсы алатын мектеп ұжымын биыл да өзгерістер күтіп тұр. Шымкентте 1-ші сыныпқа баратын оқушылар енді мектепке электронды түрде тіркелетін болды. Мұндай бастама елімізде алғаш рет енгізіліп отыр.

Бұл жаңалықты енгізуге қалалық білім бөлімі 8 ай дайындалыпты. Яғни, осы уақыт аралығында мамандар арнайы компьютерлік бағдарлама әзірлеп, ата-аналар назарына ұсынған. Жаңа бағдарламаға сәйкес, енді кез-келген ата-ана бірінші сыныпқа баратын баласының құжатын көтеріп, табанынан тозбайтын болады. Ол үшін арнайы портал жұмыс істейді. Сол арқылы ата-ана перзентінің болашақ мектебінің мекен-жайын, білім сапасын, сыныбын тіпті, ұстазға дейін таңдай алады. Интернет желісі арқылы жұмыс істейтін бағдарлама үйдегі компьютер мен планшеттерге және қарапайым ұялы телефонға оп-оңай көшіріледі. Енді жаңа бастаманы ата-аналарға үйрету үшін білім ұяларында ашық есік күндерін өткізу жоспарланып отыр. «Бұл ата аналар үшін өте ыңғайлы. Себебі, ата аналар компьютер арқылы үйінде, ұялы телефон арқылы, немесе айпад, компютер арқылы кез-келген орыннан балаларының құжаттарын тапсырып, өздері мектептеріне балаларын бірінші сыныпқа қабылдату мүмкіндігі туындатып отыр», - дейді Шымкент қалалық білім бөлімінің басшысы Жанат Тәжиева. 

Айта кетейік, бүгінде шым шаһарда 129 мектеп бар болса, оның 125-де 21 мың бала алғашқы мектеп табалдырығын аттайды деп күтілуде. Балалардың электронды құжатын қабылдау уақыты 1 маусымнан 30-шы тамызға дейін жүргізілмек.

Сәкен (Сәдуақас) Сейфуллин... Қазақ әдебиетінің негізін қалаушы, ақын, жазушы, қоғам, мемлекет қайраткері...Бір адамның басына жетіп артылатын атақ-даңқы, қабілет-қарымы, талант-арыны бар осынау тарихи тұлғаның қызмет пен қаламгерлік қырынан бөлек, тағдырының тәтті де ащы сәттерін айғақтайтын жеке өмірінің өзгеше өрімдермен өрілгенін біріміз білерміз, біріміз білмеспіз.

Тегінде кербез де келісті тұлғасына, сері де сырбаз болмысына, сәнқой да талғампаз тұрпатына сыртқы мінсіз рең-сұлулығы қосылып, көрген жанды еріксіз сұқтандыратын жігіттің жампозы дәл осы Сәкен болғаны ақиқат. Ал бір бойында осынша қасиет қабысқан жігіттің жүрегіне от түсірген сұлулар да, оған өздері жүрегін ұсынған сылқым бикештер де аз болмаған шығар сірә?!

Ал солардың ішінен өзіне лайықты жар таңдауда сұңғыла ойлы Сәкеннің де жаңылысқан сәттері болғанын несіне жасырайық...

Иә...Ұлы болса да ол да пенде. Ақылды болса да ол да аңғал. Сұңғыла болса да ол да сенгіш.

Сәкен үш рет үйленген . Алғашқы жарының есімі – Рахима. Бет біткеннің сұлуы болған екен. Сәкенді арбаған алдамшы сезімі де оның осы ажарына алдымен назары ауғандығынан шығар, кім білсін!? 

Сәкентанушы Тұрсынбек Кәкішев ағамыздың суреттеуімен айтсақ, «Бойында әлденеше халықтың қаны араласқан қараторының реңдісі, оттай жарқыраған жанар, кең маңдай, аққу мойын, тоқ балтыр, кербез аяқ алыс… Сирек кездесетін айдай ажары бар Арқа аруы». 

Рахиманың кербезденіп жүретіндей жөні бар. Ол Арқаға аты мәлім Уәли Халфан деген ақмолалық алпауыт байдың бұлаңдап өскен қызы еді. Сәкендей беделді, қызметіне құрметі сай мырзамен қызының тағдырының табысатынына іштей насаттанып, бұл байланысты мақұл көргені де рас. Бай-құлақты алқымнан алып жатқан Совет өкіметінің өктемдігінен арашалап қалуға құдіреті жететін шығар деген дәмесі де жоқ емес. Әйтсе де байлығына мастанып, маңғазданып қалған жалған намысқойлығы ә дегеннен иіле салуға икем бермеді ме, қызына құда түсе барғандарға «Көрерміз. Асығатын шаруа емес, Жастардың өздері білер» деп тәккаппарлана шығарып салыпты.

Әрине Уәли байдың кісімси бұл кергуі екі жастың жолын бөгеген жоқ. Бірақ олар бақытты жұп болып, ұзақ отаса алмады. Баршылықпен бұраңдап өскен бойжеткен үй тірлігіне тіпті икемсіз болып шықты. Қазан-ошақтың да орайын таба білмеді. Сәкеннің келім-кетім қонақтарына қабағын кіржитіп, кісі күте алмайтын кісікиіктігін тез байқатып алды. Кешегі сызылған мінезі сызданған кейіпке көбірек ауысатын болды. 

Қызмет бабына қарай Сәкеннің алдына келетін адам аз ба? Бұдан да кілтипан іздейтін келіншегінің шектен шыққан қызғаншақ мінезі де мезі етті. «Бөлмеңде ана әйел неге отырды? Ана келіншекпен не туралы сөйлестің?» деген секілді тергеулер мен теңеулер жүйкесін жұқартатын болды. Беттен алып, төске шапқан байдың қызының «әкемді салықтан босат, советтің сергелдеңінен аман алып қал» деген талаптары да аз болмады. 

Сері, кербез де кінәмшіл Сәкенге мұндай әйелмен жарасымды өмір сүру оңай емес еді. Оның үстіне ақын-жазушы адамның жан-дүниесі өзгеше болмай ма? Рахиманың кейбір еркелігінің өзі ерсі көріне бастаса керек. «Кешқұрым күнде далаға бірге жүр» деп қиылатын қылығынан да жалыққан сияқты. «Қашанғы оны жетектеп жүрмекпін» деп достарына шағынатыны да содан болса керек.

Ажарына ішкі базары сай келмеген келіншекпен Сәкен ақыр соңы ажырасып тынды.

Сәкен Сейфуллин 1920-1925 жылдары Совнаркомның төрағасы қызметін атқарды. Осы мекемеде бірге қызмет атқарған Әлкей Өтекин мен оның інісі Каскей Өтекин Сәкеннің үзеңгілес жолдастары еді. Ағайынды екеуі Рахимамен ажырасып, бойдақ жүрген Сәкенді өз елдеріндегі Көкеш есімді сұлумен таныстыруды ойластырады. Бұл ұсынысқа Сәкен де қарсылық етпейді. Сәкенді ауылдарына қонаққа шақырып, ебін тауып екеуін таныстырады. Көкеш (шын аты Гүлнар) те өте сымбатты ару екен. Сәкеннің жүрегін бір көргеннен дір еткізеді. Қыз да сылқым сұлу жігітке көңілі бірден құлап түседі. Бірақ Көкештің атастырылған жігіті бар екен. Бір қызығы дәл сол кезде Пейруша есімді сол жігіт атастырылған қалыңдығын алып кетуге келіп жатқан еді. Сәкен қызға «көңілің менде болса, ер соңымнан, алып кетемін» дейді. Бірақ айдай ару бірден келісе салуды ар санап, «Біраз күн күтіңіз» деп қиылады. Қыздың назынан көңілінің сазын аңғарған ақын «Жоқ, айналайын, менің күтетін уақытым жоқ. Ерсең, жүр. Болмаса, қоштасамыз» деп кесімін бір-ақ айтады. Қыз әрине көңілі құлаған жігітінен қалай айырылсын?!

Ал Перуша Сәкенмен приходская школада бірге оқыған, бұрыннан таныс-біліс жігіт еді. Орындалғалы тұрған арманының аяқ астынан астаң-кестеңі шыққанына жаны күйзелген жігіт Сәкенге жолығып: 

– Сәкен, жерлестігіміз бар, бірге оқыған таныстығымыз бар. Енді бір шүйкебасқа бола сыйластығымызға сызат түсіреміз бе? Сен сәнің де, салтанатың да, атың да, атағың да бар адамсың. Жолыңда талай ару жолығады. Мен жердің үстімен келіп, астымен қайтпайын. Қызды қалдырып кет» деп қиылады. Сәкен қалай қалауынан бас тартсын. Сонда да ерікті қыздың өзіне салып:

– Перуша, қазір уақыт өзгерді. Әйел өз теңдігін алған заман. Көкештің таңдауы білсін. Сені қаласа, қарсылығым жоқ, – деп әңгіменің ашығын айтады.

Ертеңіне бірін-бірі қалаған жұп Көкшетаудан үш жүз шақырым қашықтықта жатқан Қойтас ауылын артқа тастап, Омбыға, одан Мәскеуге жетеді. Сөйтіп Орынборға келіп орнығады. Осылайша Саңғал қыпшақтың қызы Гүлнәр-Көкеш Мусинамен жаңа өмір бастайды. Әйткенмен олардың жұбайлық өмірі көпке ұзамады. Ауылда қазақы қалыппен өскен қыз еуропалық тәртіпке түсе алмады. Кешегі бүрмелі көйлек, үкілі кәмшатпен көлбеңдеп жүрген көрікті бойжеткен жаңа ортаның еуропалық үлгісін үстіне ілгенде сымпиған сиықсыз кейіпке енді де қалды. Қала өміріне бейімделмеген, үлкен ортаның мәдениетін меңгермеген, ол аз болса оқымаған, білімсіз бойжеткеннің кемшілігі күн сайын, сәт сайын көзге ұрып тұратын еді. Ауылдан ұзап көрмеген Көкеш күйеуінің қызмет жағдайын да, өмірінің мақсат-мүддесін де түсінуге өресі жете бермеді. Қызғаныш деген қызыл ит оның да басты ауруы болды. Совнаркомның төрағасының кештетіп шығатын жиналысы бар, уақытпен санаспайтын қызметі бар. Ал Көкештің көкейінде «қай әйелмен қайда жүрдің?» деген сұрақтан өзге күдік болмайтын. Түсіністік болмаған жерде тірлік оңа ма? 

Сәкен Көкешпен ұрыс-керіссіз қоштасуды жөн санады. Бірақ онысын әйелі сезбей де қалды. Бір күні ол келіншегіне:

– Ауылыңды сағынып жүрген жоқсың ба. Бір ноғай жігіті Ақмолаға кетіп барады екен. Сол ауылыңа дейін жеткізіп салады. Қаласаң, еліңе барып қайт, – дейді.

Қаланың қапас тіршілігінен запы болып жүрген Көкеш мына ұсынысқа қуана келіседі. Ал Сәкен ноғай жігіт арқылы Гүлнәрдің Мұхамедрақым деген жездесіне: «Көкешті ауылға қайтардым. Біз шаңырақ құратын деңгейде емес екенбіз. Ғапу өтінемін» деген сыңайда хат беріп жібереді. 

Жездесі біраз күннен кейін балдызына мән-жайды жайлап түсіндіреді. Бұл әңгіме Көкешке қатты соққы болып тиеді. Есеңгіреген күй кешіп, бір ай үйден шықпай жатып алады. Бірақ Сәкеннен айрылуына себеп болған кейбір кемшілігінің орнын толтыруға талпынды ма екен, ол есін жиған соң Омбыға, одан соң Ташкентке келіп, оқуға түседі. Білім алып, біраз қызметтер атқарады. Сәкеннен кейін ешкіммен тұрмыс құрмаған Көкеш апамыз өмірінің соңғы кезеңінде Шымкентте кинотеатр директоры болды. 

Сәкен Сейфуллиннің үшінші әйелі, ақынға мәңгілік серік болған жар – Гүлбаһрам Батырбекқызы. Батырбек атақты ақын Қайып Айнабековпен ағайынды адамдар. Сәкен Совнарком төрағалығынан босап, елге келіп біраз демалады. Орынборға қайтар кезінде Қайып: «Сонда оқитын немере қарындасым бар еді, сәлемдеме беріп жіберейін, ала кетші» деп өтініш айтады. Гүлбаһрам бұл кезде Петропавлда Совпартшколда оқып жүрген. Оның бұл оқуға келуі де бөлек тарих. Гүлбаһрамның атастырылған жігіті аттан құлап, мерт болады да, оны әмеңгерлік салтымен келін ету жайлы әңгіме қозғағанда бойжеткен қыз бұл шешімге қарсы болып, оқуға тартып кетеді. Сәлемдеменің себебімен Сәкен 17 жасар Гүлбаһраммен танысады. Бұл кезде ақын 31 жаста еді. Алғашқы таныстықта-ақ Сәкен қызға «менің бір қолжазбаларым бар, соны көшіруге көмектессең қайтеді?» деп қолқа салады. Бұл — Гүлбаһрамның өз ағасы Қайып Айнабековтің баспаға тапсыратын өлеңдер жинағы болатын. Тапсырманы тап-тұйнақтай орындаған қыздың сауаттылығына, алғырлығына, батылдығымен қоса ақжарқын мінезіне тәнті болады. Сәкен бойжеткенге: «Қарағым, сен біздің Қызылордаға (ол кезде астана Қызылордаға ауысқан) барып оқысаңшы. Осындай Совпартшкола ол жақта да бар, – деген ұсынысын да білдіреді. Бұл ұсынысты бірден құп алмағанымен Гүлбаһрам екеуінің арасын хаттар жалғап тұрады. Бір күні «Еңбекші қазақ» газетінде Гүлбаһрамға арнаған өлеңі жарқ етіп жарық көреді. 

«Елден келдің қалаға қалаға, Оқу іздеп, шырағым. Жүрмегейсің ұмытып, Ауылдың алыс-жырағын», -- деп басталатын сегіз шумақтан тұратын осы бір өлең олардың тағдырының табысуына сеп болғандай. Гүлбаһрам Қызылордаға барып, екеуі бас қосады.

Әрине, бірін-бірі сүйіп қосылған екеуінің арасына жік салған жағдайлар да кездесіпті. Көрікті де кербез жігіттің жолын аңдып, мойнына өзі келіп асылып, араға сөз аралатқан Ғалия есімді біреудің қылығына ашынған Гүлбаһрам апамыз әй-шәйға қарамай құндақтағы Лаурасын көтеріп, Москваға тартып кетеді. Ол жақта Қызыл профессура институтында оқып жүрген Сәбит Мұқановтың пәтеріне жетіп, барған бойда Орталық партия комитеті жанындағы стенография курсына оқуға түсіп алады. Сәкен бастапқыда қатты күйінгенмен: «Гүлбаһрам, сенің оқуға түскенің абырой болды. Әйтпесе әйелі Сәкенді тастап кетіпті» деген сөзге қалар едім. Қадамыңды құптаймын. Мүмкіндігің болса, келіп те қайтарсың?» деген хат жазады. Өкпе-назы тарқамаған Гүлбаһрам қайдан бірден келе қойсын. Арада қыс пен жаз өтеді. Бір күні құлағына «Сәкен үйленгелі жатыр екен» деген қауесет жетеді. Осы сөзді естігенде оқуын да, бәрін тастап, Алматы қайдасың деп кері қайтады. Бірақ әйелдік тәккаппарлығы жібермеді ме, бірден өз үйіне бармай, Абдолла Асылбеков деген азаматтың үйіне түседі. Ертеңіне Абдолланың жұбайы Банудың қолқалауымен опера театрына концертке барады. Алматы ол кезде шағын ғана қала. Гүлбаһрамның келгенінен хабардар болған Сәкен келіншегін іздеп барып, кешірім сұрап, «Бір ашуыңды қи енді» дегенде, апамыз артық сөзге келмей, жұбайының мойнына асыла кетіпті. 

Өкініштісі зарығып жеткен Лаурасы 3 жасында ауырып, қайтыс болды. Ал Сәкен ұсталардан бір жыл бұрын өмірге келген Аяны Гүлбаһрам жер ауып бара жатқанда поезд үстінде шетінеп кетеді. Ұлынан айрылатынын Сәкен түсінде көрген екен. 

1938 жылдың ақпанында Гүлбаһрам күйеуін соңғы рет түрмеде көргенін былай суреттейді: «Кірсем, кірпігі көзіне жабысып, өңі құп-қу Сәкенім отыр. Нарттай беті қарайып кеткен. Жағы суалған. Қайратты қара шашын сыпырып тастаған. Шашы 4-5 айда ағарып кеткені көрініп тұр. Көз жанары сөнген. Өң жоқ. Екі ұрты ішіне кіріп кеткен. Тістері қаусап қалған болу керек. Алдымда отырған бір аруақ секілді… Бұл кездесу Сәкенді соңғы көруім екен ғой…Тіпті, дұрыстап сөйлесе алмадық. Орысша сөйлесіңдер деп жан алып тұрғанда не айтып, не қоярсың? Сөздің бір ретінде «Аянды неге сұрамайсың?» дегенімде, ұйқыдан шошып оянған адамдай:

– Ол тірі ме еді? – деп қарсы сауал қойды.

– Қой қайдағыны айтпа, асыр салып ойнап жүр, мұнда жібермейді екен, үйде қалды. Ондай жамандықты қайдан естіп жүрсің! Аман, қам жеме, өзіңнің ақталып шығуыңды күтеміз, – дедім.

– Әрине, солай ғой. Бір жаман түс көріп едім, тілім де, түсім де қара тасқа!» –деп бір түкірді. Дауысы бұрынғыдай ашық естілмей, кетік тістен шыққандай ысыл араласып тұрды. «Адалмын, тазамын, ақталамын» деп анау естісін деп құшырлана айтты…»

Бірақ ол тас түрмеден ақталып шыға алмады. Тағдыр оны жары Гүлбаһраммен қайта жүздесуге жазбады. Ол көп ұзамай НКВД-ның қабырғасында жазықсыз атылды.

Қызы мен ұлынан да, Сәкенінен де айрылған Гүлбаһрам апамыз тағдырдың ащы таяғын жей жүріп, жаланың құрбаны болған жарын ақтап алу үшін талай есікті тоздырды. С. Сейфуллин арада 20 жыл өткен соң, яғни 1957 жылы қуғын –сүргін құрбандарының алғашқысы болып ақталды. 

29 жасында жесір қалған Гүлбаһрам Батырбекқызы Сейфуллина 12 жыл отасқан аяулы жарына деген асыл махаббатына дақ түсірмей, сол күйі тұрмыс құрмады. Бауыры Бозтайдан қалған үш қыз бен немере інісі Ерікті бауырына басып, өсіріп, ел қатарына қосты. Соғыс қарсаңында Қаскелеңдегі «Қайрат» артелінде тігінші болып жүргенде ауруға шалдығып, 2-дәрежелі мүгедектікке шығады. 

Ол бар ғұмырын Сәкеннің артында қалған мұраларын жинақтауға арнап, қазақтың ұлы тұлғасымен өткен өмірін көкірегінде тәтті сағынышпен құндақтап, 1973 жылы 65 жасында мына фәни дүниенің есігін жапты.

Әрине Сәкен сүйген, Сәкенді сүйген сұлулар әңгімемізге арқау болған арулармен шектеледі десек, ақиқатты бүркемелегендік болар еді. Келбетіне сән-салтанаты сай ақынның бойдақ кезінде қанша арудың арманы болғанын дөп басып айта алмаспыз. Әйткенмен сәкентанушыТұрсынбек Кәкішевтің «Сәкен сүйген сұлулар» кітабында Гүлшаһра (Гүлия) Досымбекова, Қабиба сұлу, Үміт (Үмила), Нина Мокина, Меруерт деген арулардың есімдері кездеседі. Тіпті орыстың әйгілі жазушы-революционері Галина Серебрякова Сәкенді алғаш көргенде оның сымбат-сұлулығына сұқтанғаны сондай, көз айыра алмай аңырып тұрып қалған деседі.

Сәкен Сейфуллиннің «Мен келем тау ішінде түнделетіп» деп басталатын өлеңі Сәния атты бойжеткенге арналған көрінеді.

Революционер ақын 1920 жылы Колчак түрмесінен қашып шығып, Сарыадырдағы нағашысына жетер жолда жолыққан Сәулім деген сұлуды «Тар жол, тайғақ кешу» романында ғажап суреттейді. Ақынның «Біздің жақта» деген өлеңі сол қызға арналған екен.

Бойдақ кезінде қаракесек руынан шыққан Гүлбадан деген қызбен сөз байласып, үйленбек болғандарында қыздың ағалары жолдарын бөгеп, алып қалыпты деген әңгіменің шетін де Тұрсынбек ағамыздың айтқандарынан аңдаймыз.
Мың сұлудың арманы болған Сәкенге тағдыр айнымас жан жары етіп Гүлбаһрам анамызды жолықтырыпты. Сәкен оның жүрегінде мәңгі муза болып қалды.

Адамзат тарихында өз есімін өсиетімен өрнектеп кеткен осынау ерек тұлғаның жеке өмірі мен тағдыры қалай өрілді? Жұмыр басты әр пенденің басынан өтетін ғашықтық ғаламаты мен махаббат машаһаты ұлы адамның жүрегінде қандай із қалдырды?

Французша махаббат

Ол орта бойлы, ашаң жүзді, қою қоңыр шашты, сымбатты жігіт болды. Сәнмен қойылған сақал-мұрты мен көзіне үнемі тағып жүретін қара баулы пенснесі де әдемі келбетіне ерекше рең беріп тұратын. Осындай көрік -келбетіне, ақыл-парасатына қарамастан Альфред Нобельдің әйелден жолы бола қоймады. Ол өмір бойы үйленген жоқ, баласы да болмады. Бір басын екеу етіп, жұбайлық жұп құруына не кедергі болды? Ол бар ғұмырын тынымсыз еңбекке, ізденіске арнады. Әлде осындай жұмысбастылығы бағын байлады ма екен? Әлде шатақтау, тіпті кейде төзгісіз мінезі тағдырына тосқауыл болды ма? Әрине аты аңызға айналған адамның өмір тарихында біз біле бермейтін құпия, жұмбақ жағдайлар аз емес. Әйтсе де, махаббат мәселесінде Нобельдің басынан сан қилы тарих өткені ақиқат.

Альфредтің алғашқы махаббаты оның жүрегіне ауыр жара салып кетті. Ол жан-тәнімен ғашық болған әдемі де сүйкімді ару дәріхана қызметкері еді. Алайда ауыр науқасқа шалдығып аяқ астынан қайтыс болған жап-жас сұлу швед қыздың қайғысы Нобельді есеңгіретіп жіберді. Осы бір оқыс оқиға оның жүрегіне жазылмас жара салғандай Нобель жиырма жылға жуық әйел затына деген сезімін оята алмады.

Арада өткен «өлі» тыныштықтың тұзағын Париж театры сахнасындағы сол бір күнгі сұлулық сиқыры үзіп, шер боп қатқан жүректі селт еткізген еді. «Комеди франсез» спектаклінің премьерасында даңқыменен дүрілдеген актриса Сара Бернардың талантына шын ықыласымен табынып, сахнаның сыртында оған гүл шоғын ұсына тұрып, оңаша отырып сырласу үшін ғаламат бір ресторанға шақырған. Содан кейінгі жиі-жиі жүздесулер, өзара әсерлі әңгімелер екеуінің арасын бірте-бірте жақындастыра түскен еді. Тіпті Сараның өзге біреуден кездейсоқ байланысып туған ұлы да бұларға кедергі келтірмегендей. Бірақ бұл байланыс қос жүректі жандырған шынайы махаббат па, жоқ бір-біріне бауыр басқан жақындық па, оны өзі де анық ажырата алмаған секілді. «Маған ошағымның басын жылылықпен тербеп, құстың ұясындай ұйытып отыратын әйел керек. Ал ұлы актриса ондай ерлікке бара ала ма?» Оның ішкі дауысы осылай деп үн қатқан. Нобель бұл сұраққа шешім таба алмай жүргенде Сара Солтүстік Америкаға үш айлық турнеге аттанып кетті. Бала күнінен анасына жақын өскен, қайсыбір қиын сәтте де онымен ақылдасып отыратын Альфред Швециядағы шешесіне хат жазып, кеңес беруін өтінген. Жауабын ұзақ күтті. Анасы да аз ойланбаса керек, бір күні зарықтырған хат та жетті. «Балам, сенің қандай көңіл -күйде жүргеніңді аналық жүрегіммен сезіп отырмын,– деп бастапты анасы. – Ол өзінің ғаламат талантымен мені өткен жылы біздің театрдағы қойылымда таң қалдырған... Егер саған сахнаның «құдайы» қажет болса – сен оны қолыңа түсіре аласың. Мен білемін, Францияда әйел үшін құрбандыққа барған адамға мүсіркеушілікпен қарайды. Ал оның кейіпкері (әйел) мұны мақтан көреді. Сенің еліңде, ұлым менің, ол еркекті есерсоққа балайды. Шведтерден үлгі ал...Эльф! (анасы оны осылай атайтын) Актерлардың тұлғасы оның сахнада сомдаған барлық ролдерінің жиынтығынан құралады. Ал ол тұлғаның болмысында қандай да бір тайғанақтық, тұрақсыздық тұнады, сондықтан оны кез келген қалыпқа салуға болады. Ертеде актерларды өзге жұртпен қатар зиратта жерлеуге рұқсат етпегені бекер деймісің?! Оларда жан, сезім болмайды, балам!» 

Альфред анасының ақылынан аттап кете алмады. Отбасындағы жанжалды да қаламады. Есін алған актрисамен арасы үнсіз үзіліп, сезімнің ауылы алшақтай берді..Бірақ олардың арасын сыйластық пен қимастық қабысқан хаттар жалғап тұрды.

Баронесса Берта

Өз кезінің іскер, «өзгеше» танымалдыларымен салыстырғанда Нобель мүлде бөлек адам еді. Ол ешқашан темекі шеккен емес, ішімдіктен аулақ болды, карта, өзге де құмар ойындарға жоламайтын. Шыққан тегі швед болғанымен оны еуропалық ортаның космополиті деуге болатын еді. Ол француз, неміс, ағылшын, орыс тілдерін еркін меңгерген, өз ана тіліндей кібіртіксіз көсілетін. Коммерциялық және өнеркәсіптік қыруар жұмысы оның әдебиетке деген құштарлығына да көлеңке түсірген емес. Ол мың сан шаруаның шаужайынан ұстай жүріп ғаламат ірі кітапхана жасақтауға да мұқият көңіл бөле білді. Дарвиннің зволюциялық ілімін жақтаушы ағылшын философы Герберт Спенсердің еңбектерін, Вольтердің, Шекспирдің шығармаларын сүйетін. Нобель бәрінен де француз әдебиетін ерекше бағалайтын, ол романист әрі ақын Виктор Гюгоның, қысқа әңгімелердің шебері Ги де Мопассанның, көрнекті романист Онеро де Бальзак пен Эмиль Золяның , ақын Альфонс Ламартиннің жазғандарын бас алмай оқитын. Оған орыс жазушысы Иван Тургеневтің туындылары ерекше әсер қалдыратын. Тоғыз жасынан 17 жасына дейін Ресейде есейген, кейіннен байлығының басы осы жерде құралған Нобель үшін де, оның отбасы үшін де олардың өміріндегі бұл елдің орны ерекше. Альфред кезінде «Ресей менің екінші отаным» деп текке айтқан жоқ, Өйткені Шведцияда шаруасы шатқаяқтап, күн көрісі қиындаған Эммануэл (Альфредтің әкесі) Санк-Петербургке отбасын көшіріп әкеліп, Альфред сауатын осы елде ашты. Ол орыстың атақты химигі Зининнен үйде жеке сабақ алды. Оның химия саласындағы білімінің түп қазығын осы ғұлама ғалым бекіткенін Нобель мақтанышпен айтып өтті. Ал 1879 жылы Эмануэлдің үш ұлы – Альберт, Роберт, Людвиг Бакуде «Ағайынды Нобельдердің мұнай өндірісі серіктестігін» (қысқаша «Бранобель») құрып, осы арқылы қаржы магнатына айналған. Сөз реті келгенде Нобельдер отбасы мұнай өндірісінен тапқан байлығы үшін Қазақстанға да елеулі дәрежеде қарыздар екенін, олардың тағдырының қазақ жерімен де тығыз байланысты болғанын айта кету керек, Өйткені «Бранобель» Батыс Қазақстандағы Ембі мұнай кенін де назарден тыс қалдырмай, отбасылық бизнесінің бір тармағына айналдырған еді. Әрине бұл кезде ағайынды үш Нобель мен олардың әкесі Эммануэл өмірден қайтқан-тұғын. «Бранобельдің» басында 1888-1917 жылдары Людвигтің баласы, атасымен аттас Эммануэл қалды. 

Өзін космополит-бизнесмен санаған Альфред: «Мен қай жерде жұмыс жүргізсем, сол жер менің Отаным, ал мен барлық жерде жұмыс істедім» деген екен. Ендеше Нобельдің есімі мен оның артында қалған байлығында Қазақстанның да елеулі үлесі бар. Бірақ, әттең, оның атындағы сыйлыққа біздің елден әлі күнге бір адамның ілікпей келе жатқаны өкінтеді.

Альберт Нобель дүниеден өтетін 1896 жылы әлемнің әртүрлі елінде оның 65,5 мың тоннаға жуық жарылғыш зат шығаратын 93 кәсіпорны болыпты. Ол өзінің жеке байлығындағы 33 млн швед кронының 31 млн-ын Нобель атындағы сыйлық қорына қалдырып кетті. Кім біледі, егер оның әйел, бала-шағасы, артында өмірін жалғастыратын ұрпағы болғанда ол бұл байлығын бүкіл әлемнің игілігіне тапсырар ма еді, әлем Нобель деген есімді, оның атындағы сыйлықты білер ме еді?.. 

Әйелден жолы болмаған ұлы тұлғаның тағдырын түрлі бұралаңға салған бикештер оның өмірінде түпкілікті тұрақ тауып қала алмады. Адамзат тарихында аты мәңгілік өшпейтін жасампаз жан тіршіліктегі жалғыздығы мен жан азабын өзі ғана сезген болар. Солай бола тұра ол жұмысқа жан-тәнімен берілген бейнеткеш еді. Нобель химиялық жеке зертханасында ғылыми жұмыстарын жүргізумен бірге өзінің өнеркәсіп империясының дүниенің төрт бұрышында бытырап жатқан түрлі компанияларын бір орталықтан басқарып отырды. Өнертапқыштық, коммерциялық тірліктерін былай қойғанда есеп-қисап жүргізу, қисапсыз корреспонденция, іскерлік қатынас қағаздар жазып,тіркеп отыру секілді сансыз шаруаға қаншама уақытын сарп ететін. Дәл осындай жұмысбастылық жағдайында тағы бір әйел оның жүрегін «тұсады».

Нобель қызмет орнына іс жүргізуші әр хатшы іздеп, австриялық газеттердің біріне: «Парижде тұратын қалталы әрі өте білімді егделеу сері (41 жаста) бірнеше тілді меңгерген, кез келген жастағы бикені іс жүргізуші әрі хатшы қызметіне шақырады» деген хабарландыру береді. Жарнамалық хабарға жауап берушілердің бірі 33 жастағы Берта Кенски болды. Графиня Берта австриялық фельдмаршалдың қызы еді. Әкесі қайтыс болған соң парасатсыз шешесі бар байлығын ойынханаларда ұтқызып, отбасы көк тиынсыз қалады. Осындай жағдайдан соң күнкөрістің қамымен Берта Венадағы фон Зуттердің үйінде губернантка болып істеуге мәжбүр болады. Алайда үй ханшасы ұлы Артурдың қызметші қызбен өзара байланысын сезіп қойып, Бертаны босағасынан қуып шығады. Дәл осы кездері газетте шыққан хабарландыруды оқыған Берта Парижге жол тартып, әңгімелесу сынағына қатысады. Білімді, ақылды, саясатқа да, өнер мен ғылымға да аса зерек әрі сұлу ару Альбертке ә дегеннен-ақ ұнайды. «Неткен биіктік!» деп тамсанады ол іштей. Бертадан тамаша қызметкер шығатынына күмән жоқ еді, бірақ Нобельдің оған деген ойы мүлдем басқа арнаға бұрылып жүре берді. Қыздың жұмыс кестесіне күнде екі мәселе ғана енді – Нобельмен Булонск бульварында серуендеу және бірге тамақтану. Бикеш өзіне «жүктелген» мұндай кәсіби өзгеше міндетке аса таңқалған жоқ, қарсылық та білдірмеді. Нобель мұны жақсылықтың белгісіне балаған. Ол жағдайды асықтырмай, араларындағы байланыс үйлесіммен, үлбіреген гүлдей боп жетілгенін жөн санаған. Сондай бір ғажайып күндердің бірінде Берта бір жапырақ қағазға «Нобель мырза, мені кешіріңіз. Мен Венаға, ғашығыма кеттім. Сізге бақыт тілейтінімдей маған да бақыт тілеңізші. Сізді шынайы құрметтейтін Берта Кенски» деген жазу қалдырып, ізім-қайым жоқ болды.

Ғашығы Артурмен қосылған Берта фон Зуттердің тағдыры тіпті ерекше. Ол тоғыз жыл күйеуімен бірге Грузияда тұрып, ерлі-зайыпты екеуі журналист ретінде орыс-түрік соғысының куәсі болды, осы қантөгіс майданның оқиғаларын газеттерде жариялап тұрды. Венаға қайтып оралған соң Берта бейбітшілікті жақтаушылар қозғалысына қатысып, осы жолдағы күрестің басты тұлғасына айналды. Ол бейбітшілікке үндеген көптеген кітаптар жазды, соның бірі – «Жойылсын қару» романы.
Күрескер әйел кейінірек Нобельмен қайта кездесіп, оның өмірінің соңына дейін достық байланысын үзген жоқ. Альфред тіпті Берта басқаратын қозғалысты қуаттап, оған қаржылық қолдау жасап та тұрды. Берта фон Зуттер «Жойылсын қару» романы мен бейбітшілік жолындағы еңбегі үшін 1905 жылы Нобель сыйлығына ие болды. Жалпы ғылыммен қатар бейбітшілікті нығайтуға үлес қосқан қайраткерлерге берілетін сыйлықты Нобель дәл осы Берта фон Зуттер үшін белгілеген деген де болжам бар.

«Мадам» Софи

Баронесса Бертадай бекзат әйелден кейін Альфред ешкімге ғашық бола алмаспын деп ойлаған. Себебі одан биік, одан асқақ аруды жолықтыру мүмкін емес деп түйген. Бірақ өмірдің қайшылығын қайтерсіз, сондай талғам-таразысына қарамастан ол өзіне мүлдем тең келмейтін бойжеткенмен тағдырын тағы байланыстырды. Нобель қайтыс болғаннан кейін 16 жылдан соң жазылған Бернард Шоудың атақты «Пигмалионе» комедиясы тура осы махаббат машақатына арналған.

...Қаншалықты жігерлі, жалынды болғанымен Альфред Нобельдің денсаулығы бала күнінен әлсіз еді.Ол минералды бұлақтардың суымен емдейтін курорттарға жиі баратын. 20 жастағы гүл сатушы Софи Гессті дәл осылай емделіп жерген кезінде Венаның жанындағы Баден-бай-Вин шипажайында гүл дүкенінде кездестірген. Бұл кезде Альфред 43 жаста еді. Кедей отбасынан шыққан австриялық еврей бойжеткен оны сыртқы сымбатымен арбап алды ма екен, кім білсін?! Көргеннен көңілі ауған сұлуды Нобель Францияға алып келіп, оған Париждің қақ ортасынан керемет пәтер сатып әперді. Қарабайыр тәрбиеде өскен қыздың тезірек тіл үйреніп, француздық мадамның мәнеріне машықтануы үшін француз тілі оқытушысын да жалдады. Әйткенмен білімі тайыз, жалқау, топастау қыздан нағыз француз ханшасын жасауға талпынған Нобельдің әрекеттерінен түк шықпады. Есесіне ол Альфредтің мәрттігін пайдаланып, ақшаны оңды-солды шашуға шеберленіп алды. Қымбат әшекейге, бағалы киімге малынды, күтуші ұстап, кергіп жүретін болды. Қалаған затын алып, тіпті қарызға батса, оны Альфредке төлетіп, оңай өмірдің олжасына кенелді. Тіпті Нобель онымен нақты некеге тұрмаса да өзін «мадам Нобель» деп таныстырудан тартынбады. Бәрінен де оның «мадам Нобель» деп қол қойып, Берта фон Зуттерге хат жазып жібергені Альфредті қатты ашындырды. Өйткені осыдан соң Бертадан Альфредке үйленгенімен құттықтаған хат келген еді. Ессіз қыздың «еркелігі» мен есерсоқтығынан шаршаған Альфред оған қыруар қаржы бөліп, Австрияға аттандырады. Әйткенмен өмірінің соңғы 19 жылын осы әпербақан әйелмен байланыстырған белгісіз сезімнің соңын хаттар жалғап тұрды. Күндердің күнінде, яғни 1891 жылы Софи өзінің әлдебір венгерлік офицерден жүкті екендігін, ал оның мұны тастап кеткенін айтып, мұңын шағып хат жазады. Нобель Софидің атына 150 мың австриялық флорин аударып, осымен оған жасаған қамқорлығы шектелген шығар деп ойлайды. Бірақ Софидің құлқыны мұнымен құрғамаған еді. Ол Нобель қайтыс болғаннан кейін де оның соңында қалған қаржысынан үлес талап етіп, «егер менің талабымды орындамасаңдар, мен Альфредтің маған сезімін ашық жазған хаттарын жария етемін» деген қоқан-лоққы жасайды. Атақты ғалымның репутациясына дақ түсірмеуді ойлаған Нобельдің өсиетін орындаушылар оның талабына көніп, Софиден Альфредтің 216 хатын 12 мың флорин қаржыға сатып алуға мәжбүр болады. Әрине бұл қаражат Нобель қорының есебінен алынған еді. Ғалымдардың «егер дүниеқоңыз сол әйел болмағанда ғылымның еншісіне бұдан да қомақты қаржы қалатын еді» деп қалжыңдайтыны да содан.

Нобель сыйлығынан математиктердің құралақан қалғанын да атақты ғалымның махаббат машақатымен байланыстыратындар бар. Бәлкім аңыз, бәлкім ақиқат болар, Альфред Нобель мен шведтік математик М. Г. Миттаг-Леффлер екеуі бір қызға ғашық болып, сұлу бойжеткен жастау математикті қалаған деседі. Осыған қатты қапа болған «динамит королі» бүкіл математиктерді сыйлықтан қағып, жазалапты-мыс.

Ал басқа бір жазбаларда Альфредтің жүрегін жаулаған Анна есімді датчандық аруды математик ғалым Франц Лумарж иеленіп кеткен деген де әңгіме бар. Әрине бұл болжамдардың қаншалықты қисынды-қисынсызын тарихтың еншісіне қалдырайық. Бірақ шындығы сол – талант та, ақыл мен парасат та, байлық та, түр-сымбат та бір басынан табылған осынау аңыз адамның өзі махаббат атты ұлы сезімнің алдында дәрменсіз болды. Жалғыздық – оның тағдырына жазылған қасіреті еді.Ол Жерорта теңізінің жағасындағы өзі ерекше жақсы көрген Сан-Ремодағы вилласында 1896 жылы 10 желтоқсанның түнінде миына қан кетіп қайтыс болды. Демі таусылар соңғы сәтте оның қасында жақын адамдарынан ешкім болған жоқ. Швед тілін білмейтін итальяндық қызметші Нобельдің соңғы сөзін түсінбей де қалды.