Шымкент келбеті

1. Дерт пе, қиыншылық па?
2. Бала «белгі» береді
3. Қайтпек керек?

Шымкентте жасөспірімдердің өз өзіне қол жұмсау дерегі азаймай тұр. Мәселен, 2017 жылы 7 суицидтік жағдай тіркелсе, биылғы жылдың қаңтар, ақпан, наурыз айларында шымкенттік 8 оқушы жантүршігерлік қадамға барып, төртеуі өмірмен қоштасты. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметінше, Қазақстан Орта Азия елдері арасында суицид көрсеткіші бойынша алдыңғы орында тұр. Шынтуайтында, жасөспірімдердің өлімге асығуына не себеп?

70 пайызының жүйке жүйесінде өзгеріс бар

Медицина ғылымдарының кандидаты, доцент Сәдібек Пазылбеков өз-өзіне қол жұмсау ұлтымызда болмаған кесел екенін айтады. Оқытушы – Шымшаһарда 1994-2003 жылдары белең алған суицид дертінің себептерін зерттеген маман. 

– Тәуелсіздік алып, нарықтық экономика өтіп, жұмыссыздық, жоқшылық басталған жылдарда халықтың жүйкесі сыр бере бастады. Әйелдерге қарағанда ерлер арасында өзіне-өзі қол жұмсағандар саны 4 есеге артты. Сол кезде 800 мың халқы бар Шымкент қаласында 690 адам асылу арқылы өз өмірін қиған. Бұл – сот сараптама құжаттарының тіркелуі бойынша анықталған статистика ғана. Сол уақытта зерттеу нәтижесінде өзіне қол жұмсаудың 41% белгісіз, 18% жан ауруынан, 18% тұрмыстық қайғылардан, 6% құмарлықтан орын алса, қалған аз пайызын ақша жоғалту, өмірге тойыну секілді жағдайлар құрағаны анықталды, – дейді Сәдібек Пазылбеков.

Доцент қазіргі таңда жасөспірімдердің 70%-ның жүйке жүйесінде өзгерістер бар екенін айтады. Оқытушы мұның себебін жаһандану кезіндегі ақпарат легінің шамадан тыс келуімен түсіндіреді.

– Әлеуметтік желілер, интернеттегі жағымсыз дүниелер жүйкеге ауыр салмақ салады. Жастардың көбісі қазір артық әңгімені ұнатпайды, агрессивті. Ата-анасының «жоқ» деген бір ауыз сөзін ауыр қабылдап, өмірден түңілуге бейім. Мұны ауруға жатқызуға болады. Олармен жұмыс істейтін маман – психологтар. Қаламызда кәсіби психологтар жоқтың қасы. Мектептегі психологтар суицид дертіне бейім балаларды анықтайтын тесттің қарапайым әдістерін білмейді. Егер мектептегі жауапты мамандар сауатты болса, мұншалықты жағдайға жетпес пе едік, – дейді ұстаз.

Маманның айтуынша, өлімге асығатындар көбінесе жүйке ауруына шалдыққандар, олар депрессияға ұшырағандықтан, өмірге үмітсіздікпен қарайды екен. Сондықтан, баланың бойында аурудың белгілері байқалғанда психологтың көмегіне жүгіну қажет. Ал облысымыздың бас суицидологы Наушарман Боранбаева науқасқа шалдыққан балалардағы кеселдің белгілерін алдын ала байқауға болатынын айтады.

Бала байбаламын «өлім» арқылы жеткізгісі келеді

– Қазіргі таңда өзіне-өзі қол салу біржақты патологиялық тұрғыдан қарастырылмайды. Жасөспірімдердің 10 пайызы шынайы өлгісі келсе, 90 пайызы көмекке шақырған жан-айқайы болып есептеледі. Балалардың бақытсыздығына, олардың өз-өзіне қол салу әрекеттеріне баруына көп жағдайда отбасындағы жайсыздық пен мектептегі түсінбеушіліктің салдарынан болады. Балаларға жай ғана киімін, тамағын тауып беру аз, олар үнемі ата-ананың жылуын сезініп, жақсы көретінін біліп өсуі тиіс. Ал әке-шеше өз дәрежесінде көңіл бөлмейтін бала ешкімге керексіздігін түсініп, психологиялық стреске тап болады. Әсіресе, 13-17 жас аралығындағы жасөспірімдер өте әсершіл, кез-келген нәрсені жүрегіне тез қабылдағыш келеді. Түсіністік болмаған жағдайда осы жастағы балалар түрлі жағдайларға ұрынады, – дейді бас суицидолог.

Маманның дерегінше, дәл қазіргі таңда орын алып жатқан суицидтің 69,0% - белгісіз, 23,9% - отбасындағы жанжалға байланысты туындайды екен. Жасөспірімдік өтпелі кезеңнің дағдарысынан туындайтын баланың ішкі күйзелісінен, ата-анасына сырын айта алмауынан, өзін қамқорсыз сезінуінен осы қадамға баратын көрінеді. 

Сондықтан балаға қашан да ата-ананың түсіністігі мен арнайы маманның көмегі қажет. Осы бағытта мектеп мұғалімдері мен психологтары баланың мінез-құлқындағы өзгерістерді бақылап, аңғара отырып, олармен жұмысты жандандыра түсуі тиіс дегенді айтады жауапты маман.

Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша мониторинг жүргізгенде суицид оқиғалары Шымкент қаласында, Сайрам, Мақтаарал және Қазығұрт аудандарында көбірек байқалған.

Суицидке қарсы жаңа бағдарлама іске қосылды

Екі айдың ішінде 6 оқушының өзін өлімге итермелегені білім саласының бас ауруына айналғаны жасырын емес. Сондықтан қазір сала мамандары жағдайдың мән-жайын зерделеуді қолға алып, тығырықтан шығудың жолдарын қарастыруда.

Осы мақсатта қалалық білім бөлімінің мамандары суицидтің алдын алу үшін ата-аналар арасында арнайы сауалнама жүргізген. Сауалнамаға қатысқан 3500 оқушының ата-анасы «Балаңызды үнемі қадағалайсыз ба?» деген сұраққа 49 пайызы «Үнемі емес» деп, ал «Үйдегі кикілжіңге балаларыңыз куә бола ма?» дегенге 57 пайызы «Ия» деп жауап берген. Баласының ұялы телефонын қаншалықты қадағалайтыны жөнінде 28 пайызы қадағаламайтынын жеткізген. Ал 82 пайызы өз перзентіне тиесілі телефонның паролін де білмейтінін айтыпты. Және осы оқушылардың 68 пайызы смартфон ұстайтыны анықталып отыр. 

– Білім ұяларында оқушылардың өз-өзіне қол салған оқиғалардың барлығы жан-жақты зерделенді. Нәтижесінде ата-аналардың балаларын қадағалауы, бақылау жасауының төмендігі және тұрмыстық жағдайдың нашарлығы да әсер еткені анықталды. Әлімжеттіктік, ақша бопсалау салдарынан орын алған бір оқиғаға қатысты тергеу амалдары жүруде, – деді Шымкент қалалық білім бөлімінің басшысы Жанат Тәжиева. 

Қаланың бас ұстазы бұл тұрғыда мектеп психологтарының біліксіздігін жасырмады. – Жоғарғы оқу орындарында психолог мамандарды даярлап жатқанына енді 2 жыл болды. Осы кезге дейін білім мекемелеріндегі психологтар сырттай оқыған не болмаса бастауыш сыныптың педагогикасы мен психологиясы мамандығын меңгерген мамандар болды. Сондықтан психологтардың жұмыс істеудегі кәсіби біліктілігі өз деңгейінде деп айтуға болмайды. Қазір осы бағытта да жұмыс істеп жатырмыз, – деді Ж. Арысбекқызы.

Жуырда мәселені шешудің бір тетігі ретінде қалалық білім бөлімі «Bilim Foundation» қоғамдық қорымен бірлесіп, жаңа жобаны іске қосты. «Жасөсіпірімдердің өмірлік дағдыларын қалыптастыру және суицидтің алдын алу» атты бағдарлама 7 бағыт бойынша жұмыс істемек. Мұнда қала мектептеріндегі әр оқушының әлеуметтік жағдайы зерделеніп, олар туралы мәліметтер жинақталады. Бұдан бөлек психологтардың біліктілігін көтеру және балаларға сабақ беретін педагогтардың психологиялық жағдайы сарапқа салынады. Оқушылардың бос уақытын тиімді пайдалану жолдары қарастырылып, ата-аналармен жұмыс күшеймек. 

Сенім телефонына хабарлас

Адамдардың өз еркімен өмірін қию проблемасын дәрігерлер, психологтар, психотерапевтер мен ғалымдардың зерттеп келе жатқанына аз уақыт болған жоқ. Бұл туралы зерттеу жүргізіліп, монографиялар, кітаптар жазып, тіпті, мотивациялық сабақтар өткізуде. Бұлар балаларға қаншалықты көмегін тигізіп жатыр? Жан күйзелісін сыртқа шығармай, жанталаса күн кешіп жүргенде кімнен көмек сұрауға болады? Қол жеткізген ақпаратымыздың бірі – Қазақстанда балалар мен жасөспірімдерга арналған «111» ұлттық сенім телефоны жұмыс істейтінін анықтадық. Бұл телефонға еліміздің кез келген түкпірінен, кез келген уақытта хабарласуға және кеңес алуға болады. 

– Сенім телефонына күніне 100-ден астам қоңырау түседі, мұнда 42 маман қызмет етеді. Бізге түскен шағымдарды саралағанда 16-17 жастағы жеткіншектер көбіне жалғыздықтан күйзелетінін, үлкендерден ешкімнің көңіл бөлмейтінін, сосын өмірмен қоштасқысы келетінін айтады. ҰБТ-дан өте алмағанда, махаббаттан жолы болмағанда өзіне қол жұмсағысы келеді. Қоңыраулардың басым бөлігі Оңтүстік Қазақстан облысынан түседі. Жақында ғана осы өңірден бір қыз хабарласып, дайындық тестіне өте алмауынан осы жағдайға барғысы келетінін айтты. Тез арада құқық қорғау, төтенше жағдай, білім қызметкерлеріне хабарласып, ата-анасын тауып, психологтарымыз қызды райынан қайтарды, – дейді орталықтың басшысы Ысқақ Қашқынбаев.

2017 жылы сенім телефонына республика бойынша 223 мың қоңырау түссе, оның 87 856-на нақты көмек көрсетілген. 

Суицид – әлемді алаңдатып отырған кесел. Баласының көктей солып, жұмбақ өліммен кете баруы ата-анаға оңай тимесі анық. Психикалық ауру дегенімен бүгінде толыққанды отбасыдан шығып, ортасында үлгілі болып жүрген оқушылардың өздері де қатерге ілігуде. Мамандар суицидке баратын балалардың 4 ай бойы дайындалатын айтып отыр. Бірінші айда бала күйзелісте жүрсе, кейін содан шығатын жол іздейтін көрінеді. Тығырықтан шыға алмағанда суициалды жоспар жасайды екен. Ата-аналарға баланың бойындағы қауіпті, осынау белгілердің бар-жоғын байқап жүріңіздер дейді мамандар. Себебі, бұл кеселмен қоғам болып күрескенімен, балаңызға ең алдымен көмек беретін өзіңіз ғана.

Шымкент қаласында ерекше білім беруді қажет ететін балаларға арналған психологиялық-педагогикалық түзету кабинеті ашылды.

Дамуында ауытқуы бар балаларды түзетумен айналысатын өңіріміздегі алғашқы мекеменің жұмысымен танысқан облыс әкімі Жансейіт Түймебаев орталықтың маңыздылығына тоқталды.

– Балалардың өмірін жақсартып, лайықты болашаққа қол жеткізуге мүмкіндік беру үшін білікті мамандардың дер кезіндегі көмегі ауадай қажет. Сондықтан ерекше оқытуды қажет ететін балаларға және олардың отбасыларына тиісті жәрдем көрсететін осындай орталық ашылып отыр. Енді бүлдіршіндеріміз білікті мамандардың демеуімен қатардан қалмай тиісті деңгейде білім ала алады, – деді Жансейіт Қансейітұлы.

Бұл орталық «Дара» қайырымдылық қоры, облыстық білім басқармасы, «Samruk-Kazyna Trust» қайырымдылық қорының қолдауымен ашылған еліміздегі сегізінші кабинет. Онда дефектолог, психолог, логопед, сурдопедагог, тифлопедагог сынды мамандар тегін қызмет көрсетеді. Түзету кабинеті жылына 150 балаға дейін қабылдай алады.

Өңір басшысы «Дара» қайырымдылық қорының құрылтайшысы Гүлнар Досаеваға осы орталықтың құрылуына қосқан үлесі үшін алғысын білдірді. Өз кезегінде Г.Досаева мұндай орталықта дәріс алған балғындарда қатарға тез қосылып кететуіне мол мүмкіндік болатынын айтты.

Айта кетейік, Шымкент қаласында ерекше білім беруді қажет ететін тоғыз мыңнан астам жеткіншек бар. Оның ішінде төрт мыңнан астам баланың мүмкіндігі шектеулі болса, 672 бала мектепке дейінгі дамуында ауытқуы бар балғындар санатына жатады. Енді оларға жаңа орталықтан толық көмек алуға мүмкіндік бар.

ОҚО әкімінің баспасөз қызметі

Оңтүстікте балаларға арналған екі неврологиялық оңалту орталығы ашылды. Нысандардың салтанатты ашылу рәсіміне өңір басшысы Жансейіт Түймебаев, облыстық денсаулық сақтау басқармасының басшысы Мұқан Егізбаев пен сала мамандары қатысты.

Жалпы қазіргі таңда облыста 2500-ге жуық бала неврологиялық аурумен арнайы есепте тұрады. Дәрігерлердің мәліметі осындай. Бұған дейін бұл балғындар оңалту емін алу үшін Астана қаласындағы балаларды оңалту орталығына, Алматыдағы неврологиялық ауруханаларға баруға мәжбүр еді.

Себебі облыста бүгінге дейін сал дертіне шалдыққан балаларды емдейтін арнайы мекеме болмаған. Енді ерекше балалар мен олардың ата-аналары уақтылы əрі кешенді оңалтуға қол жеткізе алады. Екі орталықта 100 орыннан қарастырылған.

Медициналық мекеменің бірі Елшібек батыр көшесіндегі 112А ғимаратта орналасқан. Бұған дейін мұнда балаларға арналған аурухана болған еді. Енді сол ғимарат қайта жөнделіп, ел игілігіне беріліп отыр. Мұнда ашылған №1 облыстық балаларды оңалту орталығында 3 жасқа дейінгі балаларды оңалтуға бар жағдай жасалған. Елімізде ең алғаш болып ашылып отырған орталық массаж жасау, ойын бөлмелері мен оңалту құралдары секілді керек-жарақпен толық қамтамасыз етілген. Арнайы есепте тұратын балғындар мұнда өздері қарайтын емханадан жолдама алып, мемлекеттік портал арқылы жата алады. Ата-ана мен баласы үшін жайлы палаталар қарастырылған.

Екінші оңалту орталығы «Химфарм» шағынауданы, 4А мекенжайында орналасқан. Осыған дейін мұнда болған оңалту орталығы №3 облыстық балалар оңалту орталығы болып қайта құрылып отыр. Бұл орталықтың ерекшелігі – мұнда неврологиялық дертке шалдыққан 3 жастан 14 жасқа дейінгі балалар емделеді. Қажет емдермен бірге мұнда суы жылы бассейн де қарастырылған. Ал ең бастысы – Германиядан арнайы алдырылған «Loko Station» құрылғысы. Роботтандырылған құрал жүріп-тұруы қиын балаларды сауықтыруға аса қажет. Құны 73 миллион теңге тұратын құрылғыға отырған балаларға арнайы аяқ киім кигізіліп, өздігінен қозғала бастайды. Сол арқылы бұлшықеттер қозғалып, мимен байланыс орнатылады дейді орталық мамандары. Ең бастысы – басқа қалаларға сабылудан арылған ата-аналар мен балғындар мұндай орталықтардың өзімізде де ашылғанына разы.

жаңғыру жауапкершілікпен үндесуі тиіс

Баланы қалай жан-жақты дамытуға болады? Таңдау жасауда өздігінен шешім қабылдай ала ма? Оларды рухани байытып, адамгершілік қасиеттерін арттыру бағытында және ортақ тіл табысуға, мәдени қарым-қатынас жасауға қалай тәрбиелейміз? Осы орайда балалар мен жасөспірімдер тәрбиесіне ата-аналардың белсенділігін арттыру мақсатында Шымкентте Ата-аналар форумы ұйымдастырылды.

№72 орта мектепте өткен «Ұлттық сана-сезімнің көкжиегі отбасында» атты форумды «Нұр Отан» партиясы ОҚО филиалы төрағасының бірінші орынбасары, облыстық мәслихаттың депутаты Нұрмахан Жолдасов ашып берді. 

– Ұрпақ тәрбиесі – қашанда өзекті. Бала өсіріп отырған ата-ана ең әуелі оның тәрбиесіне көңіл бөлуі керек. Қазіргі жаңа талаптарды игеріп, білім көкжиегіне шығу – тұрақты түрде еңбек етуді қажет етеді. Өкінішке қарай, ұл-қызынан тойды, сән-салтанатын көбірек ойлайтын аналар көбейді. Ал балаға келгенде «уақыт жоқ» дейді. Біз руханиятымызды байытып, жаңарғымыз, жаңғырғымыз келсе, осыдан бастағанымыз абзал, – деді халық қалаулысы.

№72 мектеп директорының міндетін атқарушы А. Үсенбаева жиынның мақсатын түсіндіріп өтті.

– Біздің міндет – ата-аналар қоғамын мектеп өміріне белсенді араласуға тарту. Оқушылардың мүддесін қорғап, оң нәтижелі отбасы тәжірибесін насихаттау. Отбасы тәрбиесіне қоғамдық қолдау көрсету және осы жұмыстардың нәтижесінде саналы, білімді, мәдениетті ұрпақ тәрбиелеуді көздейміз, – деді ол.

Форумда Қаратау ауданының әкімі Ғабит Мәуленқұлов, қалалық ардагерлер кеңесі, әжелер алқасының төрайымы Шарапат Құрманбекова бастаған әжелер алқасының мүшелері, ата-аналар кеңесі және мектеп ұжымы тақырып аясында ой қозғап, пікірлерін ортаға салды.

– Жасыратыны жоқ, бүгінгі таңда мектеп жасындағы балалардың қатысуымен түрлі құқықбұзушылықтар тіркелуде. Балаларымыз үйде отыр дегенмен дәл осы тәрбие мәселесіне келгенде біз дұрыс жұмыс жасап жүрміз бе? Бәлкім, қазіргі әдістеріміз ІТ технологияны меңгеріп, ғаламтор арқылы санасы әлдеқайда дамыған балаларға жеткіліксіз немесе қызықсыз болар? Меніңше, осы тұрғыда көбірек ойланып, бүгінгідей жиындарды тіпті, сол балалардың өзінің қатысуымен, олардың да пікірін тыңдап, тәрбие жұмыстарын дамытып, жетілдіріп отырған дұрыс, – деген ұсынысын айтты Ғабит Патшаханұлы.

Мектеп директорының тәрбие ісі жөніндегі орынбасары Гүлбақыт Тайжанқызы ана тілін, ата тарихын, ұлттық салт-дәстүрін білмейтін жастар, тастанды жетім балалар, «қиын» балалар, қарттар үйлеріндегі әжелер мен аталар, нашақорлыққа салынған жастар, тағы басқа мәселелерді шешудің негізгі жолы бар дейді. Оның айтуынша, ұлттық тәрбие алған ұрпақ дені сау, білімді, ақылды, Отанын сүйетін патриот, ұлттық рухы биік парасатты азамат, жоғары адамгершілік иесі, еңбекқор болып өседі.

Ата-аналар мен құқық қорғау органдары қызметкерлері арасында балалар мен жасөспірімдердің тәрбиесі шетелдік тәжірибелер мен ҚР Заңнамалары аясында кеңінен талқыланды. 

№72 мектептің ата-аналар кеңесінің төрағасы, Аймақтық әлеуметтік-инновациялық университеті құқықтану кафедрасының меңгерушісі Нұрлан Бижан құқықбұзушылыққа тап болған әр баламен жеке жұмыс істеу қажет деген пікірде.

– Өйткені, олардың әрбірінің отбасындағы жағдай әртүрлі. Олардың қоғамнан оқшауланып кетуіне әрқилы жағдайлар себепші болады. Бұл бағытта тәжірибелі психологтардың қызметі зор. Құқық бұзған оқушылардың ата-аналары себепті мектептен, оқу орындарынан іздеп, кінәні қоғамға аударғысы келеді. Бірақ, баланы тәртіпке шақырушылардан емес, құқық бұзудан қорғау керек. Баладан бұрын, қателікті түзету ата-анаға жүктелуі тиіс. Мысалы, Францияда 13, Нидерланды мен Португалияда 12, ал Жаңа Зеландияда 10, Ирландияда 7 жастан бастап жаза тағайындалып, қылмыстық жауапкершілікке тартылады. Бізде мұндай тәртіп тек 14 жасқа толғандарға қолданылады. Ал 14 жасқа толғанға дейін кейбір қараусыз балалар мен жасөспірімдер түрлі заңсыздық әрекеттерге бой алдырып үлгереді. Сол арқылы қоғамдық көрсеткіштер мен жалпықоғамдық тәрбиенің ілгерілеуіне кері әсерін тигізуде. Бәлкім, осы тұрғыдағы талаптарды да күшейту кәмелетке толмағандар арасындағы келеңсіз жайлардың алдын алуға көмектесер – дейді Н. Бижан.

Бірқатар ата-ана сөз арасында №72 орта мектеп ұжымына алғысын айтса, тағы біразы аудан әкімі Ғабит Мәуленқұловқа мектеп маңындағы инфрақұрылым жүйесіне қатысты өтінішін жеткізді. Ал әжелер алқасының төрайымы Шарапат Құрманбекова салт-дәстүрден сыр шертіп, қыз балалардың тәрбиесі мен киімі жайлы өнегелі әңгімесін айтып, сөзін салмақты жыр шумағымен түйіндеді.

– Ұлға үлгі бола алмасаң,
Ата болып нең бар еді?
Қызға үлгі бола алмасаң,
Ана болып нең бар еді?
Ата-анаңды жер қаратсаң,
Ұл-қыз болып нең бар еді?
Сөз бен ісің сай болмаса,
Жұлдыз болып нең бар еді?

Ақ жаулықты әжейдің бұл сұрағы қоғамның барлық өкіліне ой салды.

Форумды Қаратау ауданының әкімі Ғабит Патшаханұлы қорытындылады.

– Оқушылардың дербес дамуы, өзін-өзі табысты көрсетуі барысында сіз бен біз белсенді түрде көмектесейік. Жаңалық ойлап табуына мүмкіндік туғызайық. Тәжірибе алмасу, ой бөлісу үшін әр саланың үздіктерімен кездесу ұйымдастырайық. Қыз балалар ақ жаулықты әжелермен сырлассын. Озық технологияны пайдалану мүмкіндіктерімен танысуға жағдай жасайық. Егер біз балалардың қызығушылығын қамтамасыз етсек, олар басқа дүниеге көңіл бөлмейді, – деді ол.

кейде таңғажайыптың болатынына осы жерде куә болады

Шымкентте денсаулығының кемістігі бар балалармен жұмыс жасайтын оңалту орталығы бар. Орталық мамандары есту қабілеті төмен, тілінде кемістігі және тірек-қимылында қиындығы бар, церебральды сал дертіне шалдыққан балалардың денсаулығын түзету жұмысымен айналысады. Қазіргі таңда, мұнда 165 бала педагогикалық-психологиялық көмек алуда. Осылардың ішінде жыл сайын 50 бала өзі қатарлас балалармен мектеппен қауышып, білім алу мүмкіндігіне ие болады.

Әр баламен жеке жұмыс жүргізіледі

Баланың денсаулығында қандай бір кінәраттың болуы әрине бірінші ата-ананың жанына батады. Оларға дер кезінде ем-домын жасап, мамандар көмек қолын созса, денсаулығын түзетуге болады. Парида Қалиева басшылық жасайтын облыстық оңалту орталығы он жылдан бері осындай ата-аналардың қуанышына куә болып, талай бүлдіршінді аяққа тұрғызған мекеме.

– Балалар облыстық психологиялық-медициналық педагогикалық кеңес беру мекемесінің жолдамасымен 3-7 жас аралығында қабылданады. Сосын балалардың диагноздарына қарай топқа бөлінеді. Қазіргі таңда, оларға арналған 11 топтың алтауы – тіл дамыту, біреуі – есту қабілеті төмен, төртеуі – церебральды салмен ауыратын балаларға арналған. Ең алдымен балаларды орталыққа бейімдеу жұмысы жүргізіледі. Ауыр дефектілі балалармен мүміндіктеріне қарай зерделік-тұлғасын дамытуға жұмыс жасалады. Мамандар жылына үш рет топтық бағалау жүргізіп, әр балаға жеке дамыту бағдарламасын түзеді де, мүмкіндігіне қарай әрқайсысына жеке-жеке дамыту бағдарламасын жасайды. Дамыту бағдарламасы аясында түзету жұмысымен тәрбиеші, логопед, психолог-мамандар бірлесіп жұмыс жасап, оларды жыл бойына қадағалап отырады, – дейді орталық басшысы Парида Қалиева. 

Емдік дене шынықтыру, педагогикалық және психологиялық яғни үш бағытта көмек берілетін мекеме заманауи жабдықтармен қамтылған. Массаж, физиотерапия бөлмелері, Монтессори кабинеті, психотерапия, логопед, спорттық-сауықтыру кабинетінде білікті мамандар жұмыс істейді. Логопед, дефектологтар Израиль, Ресейден алынған денсаулық қорғау технологиясына жататын құрылғыларды қолданудың нәтижесінде үлкен жетістіктерге жеткен.

– Жеңіс Әлменбет бізге 5 жасында келді. Бір құлағы туғаннан естімейді, екіншісінің есту қабілеті төмен. Алғаш келгенде мүлдем сөйлемейтін, тұйық болды. Жаңа құрылығылар арқылы тіл бұлшықетіне массаж жасап, үздіксіз жұмыс істеудің арқасында 10 күнде әріптерді айта бастады. Қазір айналасындағы балалармен жақсы тіл табысады, – дейді Ресейде білімін жетілдіріп келген дефектолог Сәуле Мұсалықызы.

Бұл бір ғана мысал. Оңалту орталығының он жылға жуық тарихында сөйлей алмайтын, тұтықпа дертіне шалдыққандар, мүлдем естімейтіндер педагогикалық-психолгиялық емнен кейін сауығып кеткен. Аутизмнің алғашқы сатысындағылар, трек-қимыл кеселінде, салмен ауырған балғындарда өмірге икемділік артқан.

Парида Қалиева «бір баланың денсаулығы жақсарып, мектепте білімін жалғастырса, мамандардың еңбегінің ақталғаны, бұл біз үшін үлкен жетістік», – дейді. Сондықтан, оңалту орталығы педагогтары балалардың танымдық қабілеттерін арттыру, қимылдарын жетілдіру, ақыл-ойын қалыптастыру, белсенді болуға, шығармашылық қиялығын дамытуда заманауи құрылғыларды пайдалана отырып, оқыту тәсілдерін әрдайым жаңартып отырады.

Бұдан бөлек, мекемеде балалардың өй-өрісін дамытуға мүмкіндігінше қолайлы жағдай жасалғаны байқалады. – Бала орталық ғимаратына таңертең кіргеннен безендірудің өзінен ерекше әсер алады. Қабырғадағы ертегі кейіпкерлері, өсімдіктер мен жануарлар әлемінен үзік суреттер білім мен ұғымының көкжиегін кеңейтеді, – дейді сала мамандары.

Ата-ана балаға уақыт бөлмейді

Ресми ақпаратқа сүйенсек, өңірде 36 мыңға жуық мүмкіндігі шектеулі бала бар. Олардың 3,5 мыңға жуығында тілінде мүкістігі бар. Орталықта бейімдеуден өтіп жатқан балалардың басым бөлігінде ата-аналары тіл кемістігінен көмек сұрап келген.

– Үш жасқа дейін бала сөйлемесе немесе одан кейін әріптерді дұрыс айта алмаса, «еркеліктен» деп жүре беруге болмайды. Құлақтың естімеуі мен қарапайым «р» әрпін баланың айта алмауы уақыт өте келе психологиясына кері әсер етеді. Ата-ана баласының дамуы кезінде әрбір қимыл-қозғалысын бақылап отыруы тиіс. Қазір технология, оқытудың озық әдіс-тәсілдері және мамандардың үздіксіз еңбегі арқылы кемшіліктермен дер кезінде түзету жұмысын жүргізуге болады, – дейді мекеме басшысы.

«Мүлдем сөйлемеу, кеш сөйлеу, әріптерді айта алмау және тұтықпа секілді дертпен ауыратын балалардың санының көбеюіне не себеп?» деген сауалға Парида Қалиеваның айтар уәжі бар. Оның сөзінше, әйелдердің жүктілік кезіндегі денсаулығына күтіммен қарамауы, экология, отбасындағы келеңсіз жағдайлар, ата-аналардың ұл-қыздарына көңіл бөлмеуі, тіпті теледидар, компьютер, ұялы телефонның зияндылығы бар дегенді алға тартты.

– Қазіргі ата-аналар балаларымен аз сөйлеседі, жұмыстың көптігін алға тартып, олармен бірге уақыт өткізбейді. Содан баланың сөйлеуге бейімділігі төмендейді. Осы мәселемен баласын орталыққа әкелген ата-аналармен бірінші кезекте бірге жұмыс істейміз. Кейде балғындарды ата-әжесі алып келіп, қамқор болып жатады. Дегенмен, ата-ана баласының сауығып кеткенін қаласа, олардың жанында көбірек бірге болғаны дұрыс екендігін түсіндіреміз. Бұл біздегі жұмыс істеудегі ерекшеліктің бірі, – деді басшы.

Балаларды оңалту орталығында «Ата-аналар мектебі» ашылған. Мұнда кез келген уақытта әке-шешесі оңалту шараларының барлығына қатысуына болады. Парида Қалиева бүгінгі таңда, ата-аналар орталықта өтетін семинар, тренинг, шығармашылық көрмелер, кеңес, тіпті мерекелердің өзінде белсенді. Сондықтан нәтижеге қол жеткізуіміздің бір сыры – ата-анамен тығыз жұмыс жасайтындығымызда дегенді баса айтты. 

Жыл сайын оқу жылы аяқталғанда 50-ге тарта бала мектепке баруға дайын болады. Үмітін үзіп келген ата-ана таңғажайыптың болатындығына кейде осы жерде куә болады. Өйткені, мұнда қызмет ететін мамандардың кәсібилігі, еңбек етудегі жанкештілігі талай отбасын қуанышқа бөледі.

Нұрсәт аялдамасында автобус күтіп тұрғанмын. Бәкене бойлы, ашаң жүзді егде тартқан бір апа жаныма келіп жайғасты. Немересін логопедке көрсетіпті. «Мүлде сөйлемейді, не керегін ыммен, ишарамен түсіндіреді. Үйде дұрыстап сөйлеспейсің, үйретпейсің деп келініме де ренжимін. Біздің тұқымымызда мұндай жоқ еді. Жасы бақандай 4-ке келсе де, үн жоқ мына баламызда. Айтуға да ұялады екенсің», – деді әлгі апа. Иә, «ауласындағы итін ұры десе, намыстанатын қазақтың» тілі «қыл үстінде» тұр. Ана тіліміздің алашұбарланғаны өз алдына трагедия болса, балаларымыздың тілі кеш шығып немесе дұрыс шықпай жатуының астарына терең үңілу керек сияқты.

«Қазақтың 3-4 жасар баласының тілі жатық, ал 5-6 жастағы балалар шешен әрі тауып сөйлейді, ойын ұтымды жеткізе біледі», – деп таңдана жазған екен өткен ғасырда жер аударылып келген поляк революционері А. Янушкевич өз естеліктерінде. Әйгілі Затаевичтің «Бүкіл қазақ даласы ән салып тұрғандай...» деуінің астарында көп сыр бар. Ал мұның басты себебі баланың бесік жырын тыңдап өскендігінде жатыр. Бесік жыры – балаға берілетін алғашқы тәрбие. Бесік жыры арқылы баланың тілі ерте шығатынына бүгінде мән бермейміз. Бесік жырын тыңдап өскен баланың есте сақтау қабілеті жақсы жетілетініне көңіл аудармаймыз. Бүгінгі ұрпақ шешендігінен, әншілігінен, ақындығынан, сабырлылығынан, парасаттылығынан ажырап барады. Бұл да – алаңдатарлық жай», – дейді 

Зейнеп Ахметова апамыз. Қазір ше? Бауыржан Момышұлы айтқандай: «Немересіне ертегі айтатын әжелер азайып бара жатыр, сәбиін бесікке бөлеп, бесік жырын айтатын келіндер азайды. Мен осыдан қорқамын...».

«Бөтелкелі» бала

Қазіргі балалардың тілі неге кеш шығады деп ойланып көрдіңіз бе? Біздің бүлдіршіндер «бөтелкелі» өмір салтын ұзақ ұстанғандықтан, «кеш сөйлейтін» болды. Аузында екі тісі пайда болғаннан сәби қою, құнарлы тағамды қосымша жеуі керек. Қазір көп ата-ана баласының тағамын блендерден өткізіп бергенді ұнатады да, балалар 3-5 жасқа дейін ұсақталған, үгітілген ас ішеді. 

Ата-әжелеріміздің «тісің сынсын» деп өзінен қалған жілік, сүйектің қалдығын бала-шағаға тастайтыны бар. Ондағы ойы – бала шайнап үйренсін, тісі қатайсын дегені. Қазір жілік мүжімек түгіл ет шайнаудың өзі шет құбылыс болып тұрғандай. 

Шайнау қажеттілігі қанағаттандырылмағандықтан, тіл дамуы тежеледі. Сонымен қатар дәм сезгіш қасиеті бұзылады (үнемі сорудың арқасында тіл ұшындағы дәм сезу аймағы әлсірейді. 

Құнары аз, сұйық ас асқазан-ішек жолдарының жұмысына кері әсер етіп, іш қатуына әкеледі. 

Кеңес біреу-ақ: балаға бөтелкеден тамақ беруді таңдау кезінде оның жас ерекшелігін есепке алыңыз. Егер өзіңіз дайындасаңыз, тамаққа шанышқымен езілген тағамды да қосыңыз. Жасы өскен сайын тағамның санын емес, сапасын арттырыңыз – ботқаның мөлшері көбеймей, қоюлану керек. Сұйық ас – сөйлеуге кері әсер етеді.

Егер екі аптаның ішінде балаға онша ұнай бермейтін асты ұсынсаңыз, оған ол міндетті түрде үйреніп кетеді. Тәжірибеде дәлелденген.

Толассыз ақпарат тасқыны

Бала қоғамға ерте араласса, тілі тез шығады. Қазір қайда қарасаң да, көп балақайлар 2-2,5 жасқа дейін сөйлемейді. Әсіресе, ұл балалар. Неліктен? Әлде қазір тым қызықты ойыншықтар баланың ой-өрісін шектеп, қоршаған ортаға қызығушылығын кемітеді ме екен?! 

Әлде балаларға барлық нәрсе жетіп-артылғаннан кейін, үн шығарудың қажеті жоқ деп есептей ме?!

Бүлдіршіндер күндігіне сағаттап теледидардың алдынан шықпай, ата-анасы болса, өз жұмысымен әуре боп жүргенде, баланың санасы қажетсіз ақпаратқа толып, ойын қарапайым сөзбен жеткізе алмайды. Бала миы 2-3 жаста пісіп-жетіледі. Ал 2-3 жаста соншама ақпарат ағыны. Егер балаңызды қажетсіз ақпараттан алыс ұстасаңыз, ол соғұрлым ерте сөйлейтін болады. Артық күш-қуатының бәрі тілге, сөйлеуге жұмсалатын болады. 

Сондықтан сәбимен мейлінше көп сөйлесу керек.

Емізік «естен тандырмасын»!

«Көп келін ауырдың астымен, жеңілдің үстімен жүретін болды. Қолынан ұялы телефон түспейді. Саусағының ұшымен ары-бері сырғытып, телефоннан бас алмайды. Емізулі баласына да көңіл бөлуге қолы тимей, телефонға үңіледі де отырады. Жыласа, емізікті тығып, аузын «жабады». Сосын қай баланың тілі дұрыс шықсын?! Сақау, кекеш баланы өзіміз қолдан осылай жасап алып жатырмыз. Біз 10 баланы ешқандай емізіксіз-ақ өсірдік. Қазір келіндерімнің көбі баласын жасанды сүтпен тамақтандырады. Ана сүтін еміркеніп ембегеннен кейін, ата-бабамыздан келе жатқан ұлттық тәрбие, тіл, дәстүр балаға қалай берілсін?» – дейді Тассай елдімекенінің тұрғыны Гүлбаршын әжей. 

Емізік мәселесіне келгенде мамандардың пікірі екіге жарылады. Бірі нәресте қолын сорғанша, емізік сорғаны жақсы дейді. Тағы бір топ «ә» деп жыласа, аузын емізікпен жауып қою мүлде дұрыс емес. Емізік деген нәрсені бермеу керек. Ол баланың аузын толтырып қана қоймай, миына да салмақ түсіреді» деген ойда. 

«Үлкендерде үйдей бәле бар»

Бала тілінің кеш шығуының себептері мен салдарын тізіп шықтық. Енді ары қарай шығатын жолды облыстық балалар ауруханасының жоғары дәрежелі логопед-дәрігері Гүлнәр Юнусова айтып береді. 

– Ресейдің Е. Архипова деген профессоры баламен 3 айлық кезінен жұмыс істеу керек дейді. Негізінде, 4-5 жаста бала еркін сөйлеуі керек. 1 жасында сөйлеп бастауы керек. Қазір кейбір балалар 1 жасынан бастап сөз тіркестерін айта бастайды. 1,5-2 жас аралығында сөз тіркесін айтуы керек. «Әкем үйде жоқ» дегенді «кем иде жо» деуі мүмкін. Бұл қалыпты жағдай. 2,5 жастан 3,5 жасқа дейін бала өз іс-әрекеттерін сипаттай бастайды. 

Кейде ата-ана баласын 1 дыбысты ғана дұрыс айтпайды деп ойлайды. Мысалы р әрпін. Ал бізге келгенде бір емес, бірнеше дыбыстар тобын айта алмайтынын анықтаймыз. 

Бірінші логопедке апару керек. Сауатты маман қосымша неврологқа, психолог, психиатрға бағыттайды. Егер бала сөйлеуден бас тартса, онда оның психологиялық себептері (мутизм) де бар деген сөз. Көп психологтар мұны байқай бермейді. Кейде психоневрологқа жүгіну керек. 

Орталық жүйке жүйесінің зақымдануы, ми жұмысының бұзылуы баланың тіл кемістігіне әкеледі. Ауыз қуысының әлсіздігі де себеп болып отыр. Онда стоматологқа жібереді. Кекештену кезінде бәрінен бұрын асқазанды паразиттен тазарту керек. Әрине, мұндай кезде педиатрға жібереміз. Бауыры ауырған соң ауыз қуысы әлсіз болуы мүмкін. Жиі ауыратын баланың тілі де кеш, қиын шығады. 

Бала тілінің дұрыс шығып, дұрыс сөйлеуіне «Цептер» фирмасының Биоптрон лампасын қолдануды ұсынамын. Оның жарығы адам денсаулығына оң әсер етеді. Электрлік тіс щеткасы да сөйлеу проблемаларын шешуге таптырмайтын құрал. 

Қазір көп логопедтер бет және ауыз қуысына массаж жасау әдісін қолданады. Оны қолданғанда абай болған жөн. 

Жалпы, бала денсаулығы дұрыс болсын десек, үйде жағымды атмосфера қалыптастыруымыз керек. Баланың жағдайы көбінесе үйдегілердің қалыптасқан қарым-қатынасына байланысты. Үлкендер бір-біріне қамқор болып, дұрыс қарым-қатынас түзсе, баламен жиі әңгімелессе, тілі де тез шығады. Ал үнемі айқай-шу, бір-бірін кінәлау, ұрыс болатын ортада балаңыз «құрдымға» кетті дей беріңіз. Көп ата-ана бала үлкендердің қарым-қатынасын түсінбейді деп ойлайды. Бұл дұрыс емес. Балалар өкпе, өкініштің бәрін сезеді, түйсінеді. Егер ата-аналардың қарым-қатынасы нашар болса, үйде ұрыс-жанжал тыйылмаса, бала мұны тез қабылдап алады.

Р.S. Қазаққа қатысты әдет-ғұрып, салт-сана, ұлттық дәстүрлер түгел артта қалған, кертартпа, зиянды деп табылған, қазақтың тілі шетке қағылып, өткен тарихы мүлде мансұқ етілген қызыл империяның құйтұрқы саясаты өз «жемісін» бергелі қашан... Ана тілінде сөйлеуді ар санайтын шалақазақтар буыны өсіп, жетілді. Одан қала берді батысыңыз бен шығысыңыздан келетін сыртқы күштердің әсері де зиянын тигізбей жатқан жоқ. Елімізде «үнсіз ұрпақ» дүниеге келді. Бұдан басқа қазаққа пайдасынан гөрі зияны көп сыртқы факторлар сан алуан. Бірақ, біздің өз еркімізде. Бұл күнде мәңгілік елдің мәңгілік ұрпақтары өзіміздің мақсат-мұратымызды жақсы білсек керек. Ендеше әрқайсымыз баламыздың тіліне аса сақтықпен қарауға тиіспіз.

Шымкентте қала мектептерінде дұрыс тамақтанудың маңыздылығын түсіндіретін денсаулық бұрыштары жасалды. Оның алғашқы үлгісі №45 мектеп-гимназиясында өткізілген «ОҚО мектеп медицинасын жетілдіру» атты баспасөз-конференцияда таныстырылды. Денсаулық сақтау және білім саласы мамандары бірлесіп жасаған бұрыштамада балалардың ішіп-жейтін тағамдарының құрамы талдап көрсетілген. Осы арқылы мамандар оқушыларды дұрыс тамақтануға дағдыландырып, денсаулығын жақсартуды қолға алмақ.

Емханаларға майтабанды анықтайтын аппарат қойылады

Мамандар тайға таңба басқандай етіп көрсеткен тізімде бутерброд, чипсы, кириешки, шоколад, түрлі сусындар бар. Бұлар мектеп жасындағы оқушылардың күнделікті талғажау ететін азығына айналғаны қашан? Мектеп асханасы не болмаса көшедегі дүкен-дүңгіршектердің саудасын қыздыратын да осы тағамдар. 

– Көше тағамдары асқазанды уақытша алдағанымен уақыт өте келе денсаулыққа келтірер залалы орасан. Атауы әдемі фаст-фудтар ағзаның жетіліп, қалыптасуына кері әсерін тигізеді. Осының салдарынан бүгінде балалардың денсаулығы төмендеп барады. Әсіресе, омыртқаның қисаюы, көздің көру қабілетінің нашарлауы, майтабан аурулары жиі кездеседі. Осының алдын алу жұмыстарын біз елімізде алғашқы болып, биылдан бастап білім саласынан денсаулық сақтау жүйесіне берілген мектеп медицинасын жетілдіруден бастап отырмыз», – деді басқосу барысында облыстық денсаулық сақтау басқармасының басшысы Мұқан Егізбаев. 

Айта кетерлігі, өткен жылы елімізде мектеп оқушыларын профилактикалық тексеруден өткізгенде олардың 25%-ы асқазан-ішек жолдарының кеселіне шалдыққаны анықталды. 16,2%-ын көз аурулары мен тыныс алу, қан жүйесі аурулар мазаласа, 15%-ы семіздікке ұшыраған. 

Дұрыс тамақтанбау және көшеде лезде дайындалатын тағамдарға құштарлықтың соңы ұрпақтың саулығын осы жағдайға жеткізген. 

– Көше тағамдары мен түрлі сусындар құрамына көп мөлшерде қант қосылады. Ол уақыт өте келе ағзада созылмалы ауруларды туындатады. Олардың зияндылығын ауызша айтқанмен балалар тыңдамайды. Арнайы стендте тізім жасап, құрамындағы зиянды заттарды мөлшерімен көрсетсек, күнделікті назар салып, көретін болса, көмегі тиетініне сенімдіміз, – дейді облыстық денаулық сақтау басқармасының бөлім басшысы Инна Глазебная. 

Мектеп медицинасын жетілдіруде мамандар тек дұрыс тамақтану мәселесін көтеріп отырған жоқ. Жиында омыртқа мәселесін болдырмауда оқушыларды дұрыс отыруға үйрететін, дене шынықтыру жаттығуларын күнделікті жасауға дағдыландыруға мұғалімдердің көмегі қажет екендігі баса айтылды. Өйткені, қимыл-қозғалыстың аздығы, компьютер, ұялы телефонды шектен тыс пайдаланудан сүйек пен көз ауруларымен ауыратындар саны артқан. 

Облыстың бас дәрігері жыл соңына дейін майтабанды анықтап, алдын алуға көмектесетін «Плоскостоп» аппараты аудан, қалалардағы емханалардың бәріне қойылатындығын жеткізді. Мектептегі медициналық кабинеттер өзіне қарасты емханалардағы аппаратттың көмегімен жасөспірімдерді тексеруден өткізетін болады. 

Шымкент қалалық білім бөлімінің берген мәліметіне сүйенсек, мектеп асханаларында аталған зиянды тағамдарды сатуға тыйым салынған. Айталық, майға қуырылған өнімдер, кремдік заттар, газы бар сусындар, холестерині жоғары шоколадттар, тіс, ерінге залал келтіретін тәттілер мен сағыздарды сатуға болмайды. 

Шымкент қаласы білім бөліміне қарасты 128 жалпы білім беретін мекеменің 109-да типтік асхана бар. 14-де буфет жұмыс істесе, аталған мектеп асханаларында 1-4, 5-11 сынып аралығындағы 114 207 оқушыға тамақ беріледі. «Міндетті білім қорынан» бөлінетін қаражат есебінен 11 058 оқушы тегін ыстық тамақпен қамтылса, мектеп асханаларын, буфеттерін жалға алушы есебінен 10 347 оқушы ыстық тамақпен қамтылды. 

– Мектептің асханаларында, буфеттерінде күнделікті ыстық тамақтың апталық, күнделікті мәзірі, буфеттің тазалығы, тыйым салған заттардың сатылуын мектеп әкімшілігі қатаң бақылайды, – дейді Шымкент қалалық білім бөлімінің өкілі Айгүл Текебаева.

Шымкентте 109 типтік асхана бар

Облыстық салауатты өмір салтын қалыптастыру орталығының атқарушы директоры Фарида Байзақова: «Шараны ұйымдастырудың мақсаты айқын. Оған дәрігерлер, ұстаздар ғана емес, ата-аналар да атсалысса дейміз. Мүмкіндігінше өздері балаларына пайдалы тағамды ішіп-жеуді үйретіп, зияндыларын жиі айтып отырса, бұл шарадан нәтиже шығады», – дейді.

Шынтуайтында, мектеп оқушыларының сапалы тамақтануына ата-аналардың көмегі қажет. Жұмысбастылықтан кейде ата-ана уақыт үнемдеп гамбургер, пицца, коко-коланы үйге тапсырыспен алдыртатыны жасырын емес. Зиянды деп балаларға үнемі айтатын азықтар бүгінде отбасылық дастарханның мәзіріне айналған. 

Бұған ата-аналардың көзқарасы қандай? Айман Мұхамедова екі баланың анасы. Ол үлкен ұлының асқазан-ішек жолдары ауырып, мазасыз жүретіндігін айтады. «Алғашқы баламыз болған соң талғап-таңдамай барлығын әперетінбіз. Дүкенге барсақ құр қайтпаймыз. Кириешки, чипсы, қораптағы шырындарды күнде аламыз. Оның зардабын қазір тартып жатырмыз. Кіп-кішкентай баламыз диетамен жүреді. Ұйқы безі, асқазанын емдетудеміз», дейді ол. 

«Күн сайын қыздарыма ыстық тамақ ішуге 200-300 теңгеден беремін. Кешкілік сұрасам «Пепси іштім, гамбургер жедім» дейді. Олардың зиян екендігін айтып, интернеттен түрлі роликтер көрсетіп, әзер түсіндірдім. Қазір асханадан компот ішіп үйренді. Айта кетерлігі, асханаларда бала ағзасына пайдалы деген азықтарды сатпайды. Мәселен, коко-кола алған ақшаға, бір дана алма немесе банан сатып алса кәнекей? Әлі күнге дейін асханаларда жеміс-жидектер тұрғандығын байқамадым», дейді екі қыздың анасы Венера Нұрғалиқызы.

Мектеп медицинасы жуырда денсаулық сақтау саласына өтті. Бұл - бала денсаулығын жақсартуға арналған шараның алғашқысы. Енді, денсаулық бұрыштары қаладағы барлық білім ордаларына қойылады. Оның қандай нәтиже көрсететінін уақыт еншісіне қалдырамыз.

Патронаттық тәрбиеге жауапкершілікпен қарап жүрсіз бе?

Қазақстанда 8 мыңға жуық жетім және ата-анасының қамқорлығынсыз қалған бала бар. Олардың әрқайсысы мейірімге мұқтаж, отбасы бақытын сезінгісі келеді. Шаңырақта баланың шаттық күлкісін естуді армандайтын да қаншама ата-ана бар. Жетімін жылатпаған ұлт емеспіз бе? Бүгінде елімізде жетімдер үйін жауып, періштелерді жәутеңдеп күй кешуге жол бермеудің түрлі жолын қарастырып жатыр.

Асырап алу, патронаттық тәрбиеге беру, қабылдаушы және «қонақ отбасына» бейімдеу, қорғаншылық пен қамқорлыққа беру арқылы жетімдердің санын азайтуға кірісті. Нәтижелі іс деуге болады. Өйткені, 2009 жылы елімізде жетімдердің саны – 50 мыңдай болса, қазіргі статистика әлдеқайда азайған.

Бала – бауыр етің, баянды болашағың

Патронаттық тәрбие – бұл баланы жаңа отбасыға бейімдеудің бір түрі. Отбасына бейімдеуге қорғаншылық немесе қамқоршылық кәмелетке толмаған жетім балалар, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған, оның ішінде білім беру, медициналық немесе басқа да ұйымдардағы кәмелетке толмаған балалар беріледі. Бір сөзбен айтқанда жетімдер үйіндегі баланы ата-ана отбасына тәрбиелеуге алады. Бұл тілек білдіруші (оларды патронаттық тәрбиеші деп атайды) мен білім бөлімі арасында келісімшарт негізінде жүреді. Патронаттық тәрбиешілерді іріктеуді қорғаншы және қамқоршы органдар жүзеге асырады. Бала 10 жасқа толған болса, отбасын өзі таңдайды. Егер ағайынды бүлдіршіндер болса, ажыратуға жол берілмейді. Оларды тәрбиеге алғанда сала мамандары отбасындағы жағдайларды тексеріп, бақылауда ұстайды. 

Айткүл ОСПАНОВА,
Шымкент қалалық білім бөлімінің сектор меңгерушісі:

– Жетім, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды мүмкіндігінше отбасына бейімдеуге әрекет етеміз. Баланы патронаттық тәрбиеге алғанда ата-аналар үлкен жауапкершілікті сезінсе дейміз. Кейде, балаларымның барлығы есейіп кетті, сол үшін патронатқа алсам деп келетіндер бар. Бала – зат емес. Ұнамай қалып, қайта балалар үйіне әкеп тастаса, бала үшін – үлкен трагедия. Жан дүниесі жараланады.

Баланы асырап-бағу үшін бір балаға 10 АЕК, ал патронат тәрбиешіге әрбір баланы күтіп-бағуға ҚР Үкіметі белгіленген тәртіппен білімі, еңбек өтілі есептеле отырып, ай сайын ақшалай қаражат төленеді. Патронаттық тәрбиешілер баланы асырап-бағуға, тәрбиелеуге және білім беруге міндетті.

– Балалар үйіндегі балаларға қанша жағдай жасаса да, ата-ананың мейірім шуағына жетпейді. Сондықтан жетім, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды патронатқа алып жатса, елімізде жетім балалар азаяр еді,-дейді Шымкент қалалық білім бөлімі басшысының орынбасары Кульзина Ерсейтқызы.

Өңірімізде Кентау қаласында 81 жастағы Ысқақ қария жары Гүлжахан апаның 5 баласы болса, жетімдер үйінен 13 бала асырап алғанын білеміз. Шымкент қаласында 5-6 бүлдіршінді патронаттық тәрбиеге алып отырған жандар аз емес. Дегенмен, олардың дені мұны қоғамға жария еткісі келмейді. Асырап алғандығын баладан жасырады, екіншілері баланың асыранды екендігін қоғамға айтып, жан-дүниесін жаралығысы келмейді. Солардың бірі – Қалдыкүл апай сыртқа жария еткісі келмегенімен, балаларымен ашық сөйлесетін жандардың бірі. Қазір бұл отбасыда екі бала тәрбиеленуде. 

«Баланы тәрбиеге алудың жауапкершілігі орасан»

Қазір жасым 54-те. Мектепте мұғалім болып жұмыс істедім. Тұрмысқа шықпадым. Қартайған әке-шешеме қарап, жұмысбасты болып жүріп уақыттың зымырап өте шыққанын байқамаппын. Өмірдің жарты жолымен жүріп өткенде артыңа қарайлайды екенсің. Мен қандай жақсы, игі іс қалдырдым деп. Тұрмыс құру, балалы болудың уақыты да өтіп кетті. Сосын бала асырап, соларға жақсы тәлім-тәрбие берсем деп алдыма мақсат қойдым.

Алдымен құжат дайындап, балалар үйін араладым. Сосын ағайынды балаларды байқадым. Екеуі де мені көргеннен жатырқамады «мамалап» жанымнан шықпады. Балалар үйіне жиі келіп, олармен жақынырақ араласып тұрдым. Өздері кішкентай болғанымен, әңгімесі ересек. Ашық-жарқын. Біздің отбасымыз деп анам мен әкемнің суретін алып келіп, көрсеттім. «Отбасы» деген ұғымның қадір-қасиеті мен мән-маңызын бала жүрек соншалықты түсінетіндігін сонда ғана ұқтым. Үйге алғаш алып келгенде кіргеннен әкемнің мойнынан «ата» деп құшақтағанда, елжіреп кеттім. 

Екі баланы тәрбиеге алуға оңай қол жеткізген жоқпын. Оның өзінің тәртібі, құжатбастылығынан бөлек, жүрегіңе жақын бөбектердің маған бұйыруы тез бола қойған жоқ. Себебі, мен баланы түбегейлі асырап алам деп ойлаған болатынмын. Ертеңгі күні артынан іздеп келіп, баланы алып кетіп, менің де олардың да жүрегіне жара салынғанын қаламадым. Мұндай қорқыныш әлі күнге дейін бар. Балалар үйіндегі бүлдіршіндердің барлығының қамқоршысы бар екендігін білген соң амалсыздан тәуекелге бардым.

Екеуі қазір маған қолқанат. Сабақтары да жаман емес. Мектепке жиі барып, сабақтарын бақылауда ұстаймын. Үйдің тірлігіне де қолғабыс жасайды. 

Отбсында ашық сөйлесеміз. Өздерінің аналары кішкентай кезінде тастап кетсе де, біраз жағдайлар естерінде. Аналары жайында жақсы пікір айтып отырамын. Мұндай тағдары үшін аналарына түсіністікпен қарау қажеттігін айтамын.

Баланы тәрбиеге алудың жауапкершілігі үлкен. Алдым, бақтым-қақтым деп айтуға оңай. Келісімшарт жасасқан соң мемлекеттің алдында, сосын тәлім-тәрбие беріп, дұрыс жолмен жүруге пайдам тисе екен деп Жаратушының алдында мойныңа міндет аласың. Осы міндетті абыроймен орындау ендігі арманым,-деді Қалдыгүл апай өз әңгімесінде. 

Бүгінгі таңда Шымкентте жетім және ата-анасының қамқорлығынсыз қалған 785 бала болса, оның ішінде патронаттық тәрбиедегісі – 30.

Шымкентте 30 бала патронаттық тәрбиеде

– Жетім, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған, көмекке мұқтаж балаларды дер кезінде анықтау – Шымкент қалалық білім бөлімінің қорғаншылық және қамқоршылық секторының міндетіне кіреді. Мұндай балаларды іздеп тауып қана қоймай, оларды орналастыру және олардың тұрмыс жағдайларын бақылау, қадағалау міндеттерін де жүзеге асырады.

Кульзина Ерсейтқызы баланы тәрбиелеп алуға тілек білдірген адам мен қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі қызметті жүзеге асыратын орган патронаттық тәрбиелеуге беру туралы шарт 1 жылға жасалатындығын айтты. Сондай-ақ арнайы бекітілген кесте бойынша комиссия мүшелері жетім және ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалардың үй-тұрмыстық жағдайлары 6 ай сайын зерделеніп отырады екен.

Ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға мемлекет тарапынан жағдай жасалып-ақ жатыр. 1-маусым «Балаларды қорғау күніне» орай демеушілер тарапынан мектепке арналған оқу құралдары мен сөмкелер сыйлық ретінде 100 балаға тарту етілген. Жуырда ғана мектеп бітірушілерге облыс әкімі Ж.Түймебаевтың қамқорлығы арқасында арнаулы орта білім алу үшін колледждерге және жоғары оқу орындарына гранттар бөлінген. Атап айтқанда, 11 сыныпты бітірген - 21 бала жоғары оқу орнына, 23 бала колледжде білім алуға мүмкіндік алған.

Дегенмен, бұл балаларға отбасы бақыты жетпейді. Елімізде 2018 жылы жетімдер үйі болмайды дейді. Дәл қазірдің өзінде Шығыс Қазақстанда – 3, Қарағанды қаласында – 1 балалар үйі жабылды. Ал баланы патронаттық тәрбиеге алуға жағдайы келетін, мейірімге бөлеуге ықыласы бар жандар үлес қосса, Шымкентте де жетімдердің саны азаюы бек мүмкін.

Өңірімізде жыл соңына дейін 209 нысанның 116-ын пайдалануға тапсыру жоспарланып отыр. Соның ішінде 1 қыркүйек күні 20 мектеп ел игілігіне берілмек. Аталған 209 инвестициялық жобаның іске асырылуына 64,9 млрд теңге бағытталған.

– «Нұрлы жол» бағдарламасы шеңберінде 32 мектеп құрылысын жүргізу жоспарланған. 32 нысанның 19-ы 2016 жылдан өтпелі болып, 19-ын пайдалануға беру жоспарда бар. Бүгінгі күнге 4 нысан пайдалануға берілген. 2017 жылы құрылысы жоспарланған 13 мектеп 2018 жылға өтпелі, – дейді облыстық құрылыс басқармасының басшысы Қ. Жамашев.

Сондай-ақ 2016-2017 оқу жылдарында облысымыздағы 94 білім беру нысандарында күрделі жөндеу жұмыстары жүргізілген. Ал биыл аудандық, қалалық бюджет есебінен 43 мектеп пен 2 балабақшада күрделі жөндеу жұмыстарына 2,6 млрд теңге қаралған. Бүгінгі таңда 45 білім беру нысанының 36-сында күрделі жөндеу жұмыстары жүруде. 

Сала мамандарының айтуынша, өңірдегі барлық мектептердегі күрделі және ағымдағы жөндеу жұмыстары оқу маусымы басталғанша бітеді. Ең бастысы, құрылыстың сапалы әрі мерзімді аяқталуына мән берілуде.

ЭКСПО! Әлемнің ең танымал 35 қаласында 63 рет өткізілген халықаралық көрме! 1851 жылы Англияның «Хрустальды сарайы», 1889 жылы Францияның «Эйфел мұнарасы», 1958 жылғы Брюссельдің «Атомиум» атракционы, 1962 жылы АҚШ-та «Спейс Нидл» тамашалау мұнарасы және 1967 жылы Канадада «Хабитат 67» тұрғын үй кешені осы дүниежүзілік көрмені өткізу кезінде арнайы салынған-ды. Әйгілі ғимараттар бүгінде тарихи оқиғаның жәдігері болып қалды. Ал 2017 жылы Халықаралық көрмені өткізу бақыты Қазақстанға бұйырды.

Шымкент қаласынан алғашқылардың бірі болып Астанаға жол тартқан 150 оқушымен бірге «Шымкент келбеті» газетінің атынан мен де іссапарға аттандым. Іссапарда менен бөлек, 1 педиатр, 1 медбике және әр 10-15 балаға жауапты болып бекітілген бір-бір мұғалім бар еді. Экскурциялық команда «Zhana Talap» спорттық-туристік агенттігі директорының орынбасары Ғани Назарбектің жетекшілігімен жүріп отырды.

Астанаға 12 маусым кешкісін жетіп, Назарбаев университетінің жатақханасына жайғастық.

Жас қала, арман қала – Астана балалардың қиялына қанат бітіргендей. Тіпті, олар Назарбаев университетінің жатақханасына түскенін жақсы ырымға балап, «осы университетте жоғары білім алу бақыты бұйырсын» деп тілек тіледі.

ЭКСПО – ертегілер әлемі

Ертеректе самұрық құс, желаяқ, таусоғар, көлтауысар және саққұлақ жайлы ертегілерді тыңдап өскен балалар бір ғасыр өткенде оның шындыққа айналғанына куә болды.

Ал қазіргі таңда фантастикалық фильмдердің эпизодынан көретін дүниелерді Астанадағы халықаралық көрмеден кездестіру – тағы да сол шындыққа айналған ертегіні еске түсіргендей болды.

Астанада бастау алған халықаралық ЭКСПО-2017 көрмесі «Болашақ энергиясы» тақырыбын таңдады. Мақсат – адамзатты жауапкершілікке шақыру, пікірталастарға жағдай жасап, табиғатқа келтіріп жатқан залалды азайту және жер шарында энергия тұтынуды жоспарлау, оны бақылау бағытында білім мен біліктілікті арттыруды көздейді. Себебі, жылдан-жылға адамзат саны артып, технология дамып, тұтыну мөлшері ұлғая түскен. Ал жерасты қазба байлықтары мен энергия қуаты азайып барады. Бұл халықаралық қауымдастық мамандарының да алаңдаушылығын туғызып отыр. Экологиялық сұрақтардың да күн өткен сайын маңызы артып келеді.

ЭКСПО – 2017 халықаралық көрмесіне 115 мемлекет, 22 халықаралық ұйым қатысуда. «Болашақтың энергиясын», баламалы қуат көздерінен жарық өндірудің, экологиялық ахуалды жақсартудың мүмкіндіктерін әр елдің ғалымдары өзінше зерттеп, бүгінде кәдеге жарайтын жаңалықтарын көрмеге алып келген. Павильондардың барлығы менмұндалап тұр. АҚШ, Жапония, Чехия, Ресей, Швейцария елдерінің павильоны көрме қонақтарына технология саласындағы болашақта орын алатын жаңалықтар туралы мәлімет беруде. Ал Қытай, Корей, Мысыр, Венесуэла, Венгрия, Тайланд, Катар, Латвия павильонынан сол елдердің салт-дәстүрі, кәсібі туралы біле аласыз.

Сонымен қатар, Вьетнам павильонына келушілер саны өте көп. Вьетнамдықтардың қарапайым тұрмысы, кәсібі көрмеге келушілерді ерекше қызықтырды. Салт-дәстүрімен танысып, павильонның бір бұрышында орналасқан сауда сөресінен тек вьетнамдықтарға тән бас киім, тағы басқа да заттарды сатып алуға болады.

• Халықаралық көрме алғаш рет 1851 жылы Англияның Лондон қаласында, ал соңғы рет 2015 жылы Италияның Милан қаласында өткен.
• 2012 жылы 161 мемлекеттің өкілі дауысқа салу нәтижесінде Халықаралық көрме 2017 жылы Қазақстанның Астана қаласында өтетіні белгілі болды. Онда Астана 103 дауысқа ие болса, Бельгияның Льеж қаласы 44 дауыс жинаған.
• ЭКСПО – 2017 көрмесін 115 мемлекет, 22 халықаралық ұйым қатысуда.
• 2020 жылы өтетін халықаралық көрме БАӘ, Дубай қаласында өтеді деп жоспарланды.

Сингапур павильоны да қызық. Тасыр-тұсыр, тоқ-тоқ еткен дыбысқа құлақ түріп жан-жағыңыздан сол дыбысты іздесеңіз, Сингапур павильонына жақындаңыз. Қабырғаға өрмелей отырғызылған гүлдердің ыдысын кішкентай ғана қара түйме, тетіктер соғып, дыбыс шығарып тұр. Жай дыбыс емес, бұл жүйкені тыныштандырып, шаршауды басатын Сингапур халқының ұлттық әні. Бұл сиқырлы әуенді тыңдап жүріп жоғарғы қабатқа көтерілсеңіз, сізді «Тілек» галереясы қарсы алады. Таза және тұрақты болашақты құруға шақырған бір жапырақ қағазға гүлдердің тұқымын қоса береді. Қағазға тілегіңізді жазып қалдырып, гүлдің дәнін сол жерге егесіз, қалғанын үйіңізге алып қайтасыз. Яғни, Сингапур павильонынан алып қайтқан гүлдің тұқымын өндіріп, баптау арқылы сіз де таза болашаққа және өз тілегіңіздің орындалуына бірінші болып үлес қосасыз. Осыған ұқсас «тілек ағашы» Венгрия павильонында да кездеседі.

Қазақстанның «Нұр Әлемі»

Әлемдегі ең үлкен сфералық ғимарат – «Нұр Әлем» Қазақстанның ұлттық павильоны көздің жауын алады. Құрылысының әр бөлігі ерекше. 8 қабатты ғимараттың бірінші қабатында ұлттық павильон Қазақстанның тарихы мен мәдениетінен сыр шертеді.

«Нұр Әлем» сфералық ғимараттың ең биігінен Астана қаласының бүгінгі кескін-келбетін тамашаласаңыз, сол 8 қабатта орналасқан көрме көрнекілігі Астананың болашағы туралы мәлімет береді. 7-2 қабаттарда Болашақ Энергия мұражайы орналасқан. Олардың қатарында ғарыш, күн, жел, биомасса, су және кинетикалық энергия көздері бар. 

«Қай павильонды аралаудан бастасам екен» деп абдырауыңыз әбден мүмкін. 115 мемлекет пен 22 халықаралық ұйымның әрқайсысы ашқан павильондар өзінше қызықты. ЭКСПО – 2017 көрмесіне жолыңыз түссе, «Нұр Әлемді» араламай қайтпайтыныңыз анық. Ал өзіңізді қызықтыратын елдердің тізімін алдын ала жасап алыңыз. Сол тізім бойынша асықпай сүйікті елдеріңіздің сырына қанық бола аласыз.