Қазақ тарихындағы осындай зұлматтың құрбандарының қатарын Қосым ишан әулетінің ұрпақтары толықтырды. Тірісіндегі жасаған тірлігі өмірден өткеннен кейін ғасыр өтсе де, жалғасып ұрпақ тағдырына, ұлт мүддесіне қызмет жасап, ұмытылмай келе жатқан биік болмысты дара тұлғаның ғазиз аты Аппақ Мақсұм Сейдахметұлы. Ол ел аузында Аппақ ишан деген атпен танылған. ОҚО бойынша репрессияға ұшырағандардың ішіндегі биік тұлғалардың бірі, бірегейі.
1926 жылы Кеңес одағында діни наным-сенім бостандығы жойылып, дін ұстануға қатаң тыйым салынды. Сол кезде қожа-молдалар қуғын-сүргінге ұшырайды. Нақ осы саясаттың салдарынан Сейдахмет ұрпақтарының тоз-тозы шығып, олар Ташкент өңіріне бас сауғалауға мәжбүр болады. Заманында сопылық ағымды ұстанып, ғұлама атанған Аппақ ишанның өзі 1930 жылы Чимкентте (қазіргі Шымкент қаласы) тұтқынға алынады. Қызыл белсенділер оны және ұлы Бахабулла Аппақишанов пен інісі Сабыр Сейдахметовтерді «астық салығын өтей алмады, Антисоветтік насихат жүргізушілер, т.б.» деген сылтаумен тұтқынға алып, №2690 тергеу ісін жүргізеді.
Аппақ ишан бабамыз туралы айтпас бұрын қазіргі ОҚО-ның Бәйдібек ауданында орналасқан Аппақ ишан мешіт-медрессесіне тоқтала кетуді жөн көрдім.
Өзінің басшылығымен бой көтерген Аппақ Ишан күмбезі – ХІХ ғасырдың соңындағы сәулетті ескерткіштердің бірі. Ол Шаян ауылында орналасқан. Аппақ ишан күмбезі күйдірілген кірпіштен шаршы жобада салынған. Жалпы табанының аумағы 6, 7х6,6 метр, ішкі көлемі 3,5х3,5 метр, биіктігі 6 метр. Қабырғаның ішкі жағына әлемнің төрт жағына бағытталған тайыздау қуыс жасалған. Құрылысты күмбезбен жапқан. Күмбез – пішіні жағынан Қазақстанның оңтүстігіне тән діни құрылыстарға жатады. Күмбезінің ішінде екі сағана бар. Оның бірі – Шаян ауылындағы мешіт-медресені салдырған Аппақ ишандікі, екіншісі – осы Аппақ ишан күмбезін салған шебердікі.
Жылдар өте бұл дін орталығы жан-жақтан ағылған талапкерлерге тарлық еткен соң Аппақ ишанның әкесі Сейдахмет ишан патша ағзамның шенеуніктеріне қайта-қайта жүгініп, 150 мың рубль ақшалай қаражат бөлдіреді. Алғашқы жобада 40 құжыра салу көрсетілген екен. Бірақ қаржының жетіспеуіне байланысты 29 құжыра салынып, құрылысты 1883 жылы Аппақ ишан атамыз аяқтайды.
Шаян мешіт-медресесінің шамшырағы Аппақ ишан. Ол Мұхаммед (с.а.с) Пайғамбарымыздың қызы Фатима мен Әзіреті Әліден тараған ұрпақтың 35-ші буыны Сейдахмет ишанның отбасында Аппақ ишан атамыз дүниеге келгенде бабасы Қосым ишан қатты қуанып, сәбиді төбесіне көтеріп тұрып «келдің бе, батыр екесі, келдің ғой. Мен сені қанша жыл күттім дейсің» деп жағасына түкіріпті. Сейдахмет әкесінің ойда жоқта көрсеткен оқыс мінезінің сырын сан жылдардан кейін ұққандай болды. Себебі бұл мешіт-медресені аяқтап кейінгі ұрпаққа аманаттайтын, сөйтіп бабалар арманын орындайтын осы сәбидің болатынын қасиетті Қосым ишан сол кезде көріп, білген болатын.
ОГПУ деректеріне қарағанда, мешіттің жанынан ашылған 100 орындық медресе мүридтер, яғни шәкірттер тәрбиелеген. 1927 жылға дейін мұнда Арқадағы Қарқаралыдан, Атбасардан, Жетісудағы Шу, Іле, сондай-ақ Талас, Сарысу өңірінен, Сыр бойынан, тіпті қырғыздың Ош аймағынан талапкерлер келіп шәкірт атанған. Осы географиялық ауқымға қарап-ақ бұл мешіт – медресенің сол кезде бүкіл Қазақстан көлемінде ислам мәдениетін қалыптастыру және діни білім тарату ісінде үлкен орталық болғаны байқалады. Қосым және Сейдахмет ишан ұрпақтарының ислам діні жолындағы қызметі классикалық ислам мәдениеті мен іліміне сүйенген.
Аппақ ишан Бұқарада медресе ашып, оны басқаруды өзінің ұлы Сағидоллаға (ишан) тапсырған. Бұл уақытта Бұқара әмірлігі қыз-келген дін өкіліне мешіт ашқыза бермегені әркімге белгілі. Соған қарап Аппақ ишанның дін өкілдері арасында қандай мәртебелі болғанын бағамдай беріңіз...
Кеңес өкіметінің шектен шыққан астық және ет салықтары халықтың шымбайына әбден батқан болатын. Ол дәуірде, Шаян өңірінде астық шаруашылығымен айналысқан қожалықтар өте аз болған. Көпшіліктің қолындағы аз ғана малымен ғана күнелткені белгілі. Ал Кеңес өкіметі соған қарамай оларға астық салығын барынша көп салған. Солардың ішінде Аппақ ишан атамыздың өзі, інілері және балалары да болатын.
Кеңес өкіметінің азық-түлік салығына байланысты саясаты осылайша дін өкілдеріне де өте ауыр болды. Міне, осы тұста Аппақ ишан атамыз қалай қудаланды? Тек қана салықтан бас тартқаны үшін бе?
Тарих мұрағаттарына тағы да көз жүгіртсек... 1929 жылы желтоқсан айының соңғы күндерінде (ОГПУ) орталық мемлекеттік саяси басқармасының Сырдария облыстық бөліміндегі Шығыс бөлімінің бастықтары қол қойып бекіткен Ташкент қаласындағы ОГПУ-дің Орта Азия бойынша бөліміне жолдаған хатында былай делінген: «Сырдария округі, Шаян ауданындағы астық даярлау ісіне байланысты Өзбекстанға Аппақ ишан (светлейший) бастаған, қазақ жұрты арасында аса зор беделді, соңғы мезгілге дейін Шаян мешітінде медресе ұстаған бір топ қазақ ишандары қашып барды. Ол ишандар: Сайд-Ахметов Рахматулла – Аппақ ишанның бауыры, Сағабулла және Алауиддин Аппақовтар – Аппақ ишанның ұлдары, Сапир Саид–Ахметов, Мадиев Бақибулла, Мадиев Сағидулла, Асқаров Махмұт, Сатен Тоққожаев. Бұлардың бәрі де Шаян ауданындағы №1 ауылдың тұрғындары, осы жылдың желтоқсан айының орта тұсында жасырын кетіп қалған. Біздегі бар мәлімет бойынша Аппақ ишан Сейдахметов Ташкент округінің Жоғарғы Шыршық ауданындағы Сексен ата деген елді мекенде тұрып жатыр, ал қалғандарының тұрған жері әзірге мәлім емес. Аппақ ишан Сейдахметов пен оның ұлы Алауатдин Аппақовты тез арада тұтқынға алып бізге жіберулеріңізді өтінеміз, ал қалғандарының үстінен бақылау орнатыңыздар».
Тұтқындалғаннан кейін Аппақ ишан атамыздың тергеушіге берген сұрағы мынадай болған екен: «Әкем 20-30 жыл бойына ишан атанды. 600-800 мүридтері болған, осыдан 35 жыл бұрын өмірден өтті. Өлер алдында мүридтерін балалары алдында бөліп маған 60-ы тиесілі болған. Олар Шаян, Сасық, Бөген ауылдарында тұрады. Жылдық табысым 300-400 рубль көлемінде. Бірақ, сол мүридтерді көрмегеніме міне, үш жыл болғанын мәлімдеймін»,- деп көрсеткен. («Мүридтер» деп отырғаны қазіргіше айтқанда шәкірттері дегенді білдіреді).
Аппақ ишанды және оның бауырлары мен ұлдарын өз ауылдарынан еріксіз кетуге мәжбүр еткен ол – отбасына түскен ауыр астық салығы еді. Бір қарағанға солай сияқты екені рас. Алайда, Аппақ ишанға туған жерін тастап, басқа өлкеге кетуге итермелеген жағдай бұл ғана емес-тін. Ол жөнінде ишанның тергеушіге берген алғашқы жауабында: «мені ишан болғаным үшін тұтқындады»,- деген сөзінің астарында Кеңес Өкіметінің түпкі мақсаты жатқанын аңғарамыз.
Мұрағаттағы құжаттармен қатар Аппақ ишан туралы көзкөрген замандастарының балалары, өзінің немерелері жазған азды-көпті дүниелерді ақтарып, оларды іздеп-тауып сұхбаттасып жүріп сол кездегі қазақ басынан кешкен сұмдық зобалаңды, Аппақ ишан атамыздың әулетімен қатал қуғын-сүргінге ұшырағанын көріп-танып қабырғаң қайыспау, жүрегің қысылып-жаның ауырмау мүмкін емес...
Аппақ ишан 1931 жылы Ташкент түрмесінен Шымкенттегі абақтыға жеткізіледі. Содан кейін Алматы, кейіннен Павлодар түрмесіне ауыстырылып сол жылы 69-дар 70-ке қараған жасында түрмеде бақилық болады. Аппақ ишанның мүридтері, яғни ел таныған шәкірттерінің саны көп болған дедік. Шәкірттері арасынан елге танылған білімімді молдалар мен имамдар өте көп шыққан. Сондай ел таныған шәкірттерінің бірі Шәді Жәңгіров. Оның әкесі Жәңгір Абылай ханның шөбересі. Кезінде Кенесары ханның жорықтарына қатысып ұлт тәуелсіздігі үшін күрескен айтулы тұлға.
Иә, дәстүр мен дін біздің бөліп қарастыруға болмайтын ұлттық болмысымыз. Сондықтан дәстүрімізбен үндеспейтін жат діни ағымдар біздің жаратылысымыздағы болмысымызды өзгеріске ұшырататынын уақыт жылдан-жылға дәлелдей түсуде. Ал ұлттың өзіне тән ерекшелігін қай тұрғыдан болсын жоққа шығаруға тырысқан сол ұлттың өкілі, оның тіліне, діліне, дініне көңілі толмаса, не сол ерекшеліктердің өз бойында болғандығын намыс көрсе және содан арылуға тырысса – ол сол сәттен бастап иманнан ажырайды. Себебі ұлттық болмысты өзгертуге әсер ету, не соған талпыну бізді ұлтқа, ұлысқа бөлген Алла қалауына қайшы келеді екен. Біздің дәстүріміз бен дінімізді біте қайнастырып жібірген ата-бабамыздың жолы ишандық мектептің нар тұлғасы, негізін қалаушыларының бірі Аппақ ишан Сейдахметовтың ең басты мүбәрәк қағидасы қазақты адастырмай, Алла алдында рухани таза, ынтымақ пен бірлікте бақытты өмір сүруге үйрету ғана болды. Бұл адамның адамгершілік, бітімгершілік, рухани жаратылыстың сан құпияларын меңгерудегі және оны халық игілігіне жарата білудегі ерен еңбегімен қатар көріпкелдік қасиеті өз алдына бөлек бір том кітап.
Бүгінде сынын жоғалтпай, сырын ішіне бүгіп алыстан «мен мұндалап» көрінетін Аппақ ишан мешіт-медресесі (ОҚО-ы Бәйдібек аудандық сәулет-көркем мұражайы деп аталады) халық игілігіне қызмет етіп қана қоймай руханият әлемінде де өз қызметін үздіксіз жалғастыруда.
Гүлмира СЕРІКБАЕВА,
ОҚО саяси қуғын-сүргін құрбандары музейі
директорының орынбасары, ҚР Мәдениет қызметкері
