Шымкент келбеті

Балаңыз науқастанып, мазасы кеткенде ең алдымен көмекке келетін білікті дәрігерлер. Осындай мамандар «Асар» шағынауданында орналасқан №1 қалалық балалар ауруханасында  жетерлік. Көп салалы қалалық балалар ауруханасы болғандықтан, онда жасөспірімдерге жоғары білікті мамандар қызмет көрсетуде. Өткен жылы ақпан айында пайдалануға берілген аурухана жұмысында оңды өзгерістер көп. Жаңа қонысқа көшкелі бері ауыз толтырып айтар жаңалықтары да бар. Осы ретте балалар ауруханасының бас дәрігері Гаухар Укбаевамен сұхбаттасқан едік.

– Гаухар Сапартайқызы, бұл аурухананың өзге ауруханаларға қарағанда қандай артықшылығы бар?

– Біздің ауруханамыз көпсалалы емдеу мекемесі «100 мектеп, 100 аурухана» мемлекеттік бағдарламасы аясында салынған. Құрылысы 2008 жылы басталып, 2014 жылдың соңғы айында тапсырылды. Өткен жылдың ақпан айында пайдалануға берілді. Ғимарат екі корпустан тұрады. Жалпы аумағы 2246 шаршы метрді құрайды. Бастапқыда аурухана 200 орынға арналып салынғанымен, қазіргі таңда 270 орынды қамтимыз. Ал қыс айларында эпидемиологиялық маусым кезінде 400-ден астам бүлдіршін келіп түседі. 12 емдеу бөлімшеміз бар. Атап айтар болсам: қабылдау бөлімі, хирургия, жарақат, ота жасау бөлімі, кардиоревматология, неврология, пульмонология, жаңа туған нәрестелер патологиясы, жан сақтау бөлімі, функционалды диагностика, клиникалық-диагностикалық, бактериялогиялық лаборатория, оңалту бөлімдері бар. Бізге келіп түсетін балалардың басым бөлігі тыныс алу жолдарының қабынуымен келеді. Бізде өткен жылы 10 мыңнан астам бүлдіршін ем алды. Қазіргі таңда 268 бала ем қабылдауда. Ауруханада 15 жасқа дейінгі 10 мыңнан астам науқас балалар жатып ем алуына мүмкіндік бар. Жалпы дәрігерлер мен орта және кіші буын қызметкерлерін қосқанда 360-тан астам адам жұмыс істейді.

– Аурухананың медициналық құрал-жабдықтармен қамтылуы қандай?

№1 Шымкент қалалық балалар ауруханасы науқас балаларға шұғыл және жоспарлы түрде көмек көрсетеді. Ауруханамыздың қажетті медициналық құралдармен жабдықталуы 92 пайызды құрайды. Атап айтар болсам, компьютерлік тамограф, стационарлық және жылжымалы рентген аппараттары, стационарлы және портативті УДЗ аппараты, цифрлік рентген-диагностикалық жүйе, ЭЭГ, РЭГ, ВЭЭГ, ЭФГДС, соңғы үлгідегі лапороскопиялық ота жасау аппараттары, ИВЛ және т.б. аппараттармен жабдықталған. Жаңа аурухананың жабдықталуы – балаларға шұғыл түрде травматологиялық және хирургиялық көмек беруді кең көлемде көрсетуге мүмкіндік береді. Сондай-ақ, ауруханада жарақат және ортопедия бөлімшелерімен жарақат бекеті науқастарға жедел көмек, ал неврология, ортепедия, травматология бөлімдері науқас балаларға оңалту емін көрсетеді. Кардиоревматология және хирургия бөлімдерінің төсек орны кеңейтілуде.

– Қазір дәрігерлер науқасты емдеуден бөлек, әрдайым ізденісте болуы тиіс. Бұл – уақыт талабы. Осы орайда, аурухана қызметкерлері тәжірибе алмасу, біліктілігін шыңдау секілді семинарларға жиі қатыса ма?

– Ауруханамызда жұмыс істейтін дәрігерлердің 56 пайызының біліктілігі жоғары. Көпсалалы балалар ауруханасы болғандықтан, сапалы медициналық жәрдем көрсету – басты мақсатымыз. Ал ол үшін барлық қызметкерлердің білімді болуы және кез келген жағдайда дұрыс шешім қабылдай алуы міндетті. Қазіргі уақытта екі хирург пен 2 реаниматолог Беларуссияда хирургия сұрақтары бойынша білімдерін жетілдіруде. 2016 жылы мамыр айында Астана қаласының «Ана мен бала» Республикалық орталығының мамандары біздің медбикелерді бала күтімі бойынша оқытып, тәжірибесін арттырды, сонымен қатар аурухана базасында Алматы, Астана қалаларынан келген мамандар шеберлік сабақтарын өткізді. 2015 жылы желтоқсан айында дәрігер-реаниматологтар мен аға медбикелер Алматы қаласындағы «Педиатрия және балалар хирургиясы Ұлттық ғылыми орталығына» барып, тәжірибе алмасып келген болатын. Бізде медбикелерге де талап жоғары.

– Кез келген салада еңбегімен, жаңашылдығымен, ізденімпаздығымен көзге түскен мамандар жеткілікті. Сіз кімді мақтан етер едіңіз?

– Мен ауруханада жұмыс істейтін дәрігерлерді бөліп-жарғым келмейді. Барлығының орны бөлек. Өз ісіне берілген жандар. Әсіресе, мен жас дәрігерлерге ризамын. Көп оқиды, көп үйренгісі келеді. Ғаламтордың және техниканың соңғы мүмкіндіктерін тиімді пайдаланады. Бізде 30 жасқа толмаған бөлім меңгерушілері бар. Жастар көп. Ауруханада балалар травматолог-ортопед дәрігері Еркебай Бектаев туралы айтпай кетуге болмас. Ол «майтабан» ауруын емдеудің жолын ойлап тапты. Еркебай Тәліпбайұлы табан сүйектері арасына имплант ендіріп, ота жасауды қолға алып отыр. Отадан кейін науқас үш күн ішінде жақсарып, бір айдан соң бала аттай жазылып кетеді. Бір ипланттың құны – 9 мың теңге. Бүгінгі таңда жыл басынан бері 15 балаға ота жасалды.

– Ауруханаға қандай диагнозбен келген балалар міндетті түрде жатқызылады?

– «Денсаулық» бағдарламасы бойынша, ауруды алдын алуға басты көңіл бөлінуде. Осыған орай, ауруханада емдеуді қысқарту талап етілуде. Өйткені, оны қаржыландыру қымбатқа түсуде. Сондықтан бірқатар аурудың жеңіл түрімен ауырған науқастар үй жағдайында емделуі тиіс. Ауруханада ауруы асқынғандармен, ауыр науқастар емделеді. Үй жағдайында емделуге болатын науқас балаға аурухананың қабылдау бөлімінде алғашқы медициналық көмек көрсетіп, амбулаториялық жағдайда емделуге кеңес береміз. Ал ата-аналар бұл жағдайды дәрігерлер қарамай жатыр, жатқызудан бас тартуда деп түсініп, олардың тарапынан түсінбестік орын алады. Тұрғылықты жері бойынша тіркелген науқасқа емхана олардың емделуі үшін тегін дәрі-дәрмек бөліп, қадағалайды. Өкінішке қарай, біз үйіне қайтарып жіберген балалар көп ұзамай, ата-анасының уақытылы қарамауы салдарынан ауруханаға кеселін асқындырып түсетін жағдайлар аз емес. Бұл жерде ата-ананың салғырттығын да айта кетуіміз қажет.

– Қазіргі кезде жас балалар мен ересектерді бір дәрігер қарайды. Оны – жалпы тәжірибелі дәрігер деп атап жүрміз. Педиатрлар жеделдетілген бірнеше айлық курсты оқып, жалпы тәжірибелі дәрігердің қызметін атқарып, жұмысын жалғастырып жүр. Сіздің пікіріңізше, мұның қандай дұрыс жақтары басым?

– Денсаулық сақтау министрлігі жүргізіп отырған реформаны қолдаймын. Өйткені, жалпы тәжірибелі дәрігер тек жас баланы ғана емес, басқа да отбасы мүшелерін де емдеп, қадағалайды. Ол бүкіл отбасына қарайтын, олардың қандай созылмалы аурулары барын, жалпы психологиялық жағдайын жақсы білетін маман. Қажет болған жағдайда дер кезінде науқасты тиісті мамандарға жібереді. Болашақта барлық емханаларда жалпы тәжірибелі дәрігерлер жұмыс істейтін болады. Олар алдын алу жұмыстарымен, скриннингпен, екпе салумен айналысады. Қазір жалпы тәжірибелі дәрігерлер жақсы жағдай жасалынған және осы дәрігерлерге артылған сенім орасан зор.

– Біздің бала кезімізде аурухана қабырғалары тұстастай ақ немесе көк түске боялушы еді. Ал сіздерде тіптен басқа, ғимарат іші түрлі-түсті небір әдемі суретке толы. Ауырып келген бүлдіршін бір сәтке болса да жылағанын қойып, көңіл күйі көтерілетін секілді.

– Иә, бұл – халықаралық стандарт бойынша баланы эмоционалдық тұрғыда қолдау деп аталады. Дәрігерлер балаға күн сайын қараумен қатар, оның көңіл күйіне жағымды әсер ететін орта жасалуы тиіс. Яғни, бала ауруханаға түскен соң, тек палата ішінде жатуы міндетті емес. Мәселен, бөлімшелердің қабырғаларына олардың сүйікті ертегілері мен мультфильмдерінің кейіпкерлері бейнеленген. Науқас бала соны көрген соң, көңілі көтеріліп, бір сәтке болса да ауруын ұмытады. Сондай-ақ, бөлімшелерде көп гүл өсіреміз, торда құстар, аквариум ұстаймыз. Бүлдіршіндердің бос уақыттарында жазу жазып, сурет салуы және кітап оқуы үшін арнайы жабдықталған бөлмелеріміз бар. Оның іші де баланың зерікпесі үшін түрлі түсті түспен боялған. Ойын бөлмелері де қарастырылған. Монтессори кабинеті жұмыс істейді. Балалар күні мерекесінде «Мейірімді дәрігер» атты флэш-моб өткіздік. Цирк әртістерін шақырып, асфальт бетіне сурет салды. Біздің міндетіміз – тек емдеп қана қоймай, олардың қаяу көңіліне демеу болу.

– Сұхбатыңызға рахмет!

Аурудың алдын алсаң аман жүресің. Бұл – медицина мамандарының басты қағидасы. Ал әр науқастың сырқатын танып, асқынуды болдырмау дәрігердің міндеті. Олардың қиын сәтте науқас үшін шешім қабылдап, тәуекел жасайтыны ерлікпен тең десек те болады. Білікті дәрігерлерден құралған Шымкент қалалық жедел медициналық көмек көрсету ауруханасында тұрғындардың денсаулығы үшін қызу жұмыс бір сәтке толастаған емес. Талай жанға араша болып, өмір сыйлаған, талай сырқаттың денсаулығын түзеген ауруханада болып, тыныс-тіршілігімен танысып қайтқан едік.

Біз ауруханаға келгенімізде қарбалас сәттің үстінен түстік. Дәрігерлер науқасты қабылдап жатыр екен. Аяғы ауыр әйелдің жағдайы қиын. Сырқат дереу жан сақтау бөліміне жеткізілді.Енді оны дәрігерлер ауруын анықтап, барлық тексерулерден өткізеді. Қажетті ем жүргізеді. Жансақтау бөлімінен кейін жағдайына қарай бөлімге ауыстырылады. Ал таңертең түскен кісінің жағдайы тіпті қиын. Оның екі аяғын пойыз басып, ауыр халде ауруханаға түскен. Ес-түсін білмеген науқасты дәрігерлер ота залына алып кетті. Қабылдау бөлімінің меңгерушісі Сәбит Байбосыновтың айтуынша, ауруханада 180 дәрігер (жоғары санатта – 47, бірінші санатта – 59), 395 мейірбике жұмыс істейді. Күніне 200-ге жуық сырқат медициналық көмекке жүгінеді. Тәулігіне 24 сағат, аптасына 7 күн дамылсыз жұмыс істейтін бұл бөлімнің жұмысы оңай емес. Ал аурухана есігі жедел жәрдем көлігі мен жағдайы ауыр науқастардан босамайды. Мұнда әр бөлімнен жасақталған бригада бар. 

– Бізге облыстан келетін науқастардың саны артуда. Аурухана жедел қызмет көрсетуге арналғандықтан мамандарымыз күн сайын табандарынан тік тұрып, ота жасайды. Өйткені әрбір науқас күрделі сөзжұмбақ секілді. Ең ауыры...өмірі қыл үстінде тұрған науқас. Мамандар сырқат өмірі үшін жанын салады. Нәтиже шығаруға, аман алып қалу бағытында жұмыс атқарады. Аурухана төсек орны қоры – 425. Ал келіп жатқан науқас саны көп. Сондықтан бірінші кезекте өміріне қауіп төніп тұрған, ауыр халдегі адамға көмек көрсетеміз. Созылмалы сырқаты бар жандарға емханаға тексеріліп, ем алуына кеңес береміз, – дейді Сәбит Байбосынов. 

Дәрігерлердің айтуынша, соңғы уақытта жол-көлік оқиғаларынан, тұрмыстық жағдайлардан зардап шегетін науқастардың саны артқан. 

Бізді бөлімше меңгерушісі жедел нейрохирургия бөліміне алып келді. Айта кету керек, бас дәрігер Мәди Хожаұлы облыстық денсаулық сақтау басқармасының қолдауымен Шымкентте бүйрек пен бауыр алмастыру отасын жолға қойған. Сондай-ақ ауруханада нейрохирургиялық гинекологиялық, жарақаттық, жақ-бет хирургия салалары бойынша жоғары мамандандырылған медициналық көмек көрсетеді. Хирургтер ангиографиялық кешеннің арқасында бас сүйекке ашық ота жасамай, тамыр арқылы қол жеткізген. Науқастарды емдеу үшін клиника жаңа заманауи құралдармен жабдықталған. Сондай-ақ «Innova 313 IQ GE-2» ангиографында рентгенангиографиялық емдік шаралар жасалады. «SteaIth Station S7» нейроинновациялық кешен алынғалы 80-нен аса бас миына ота жасалды. Сонымен қатар, жұлынға жасалатын оталардың транспедикулярлық кейджермен фиксациялау сияқты жаңа тәсілдері енгізілді. Мұнда HIA типтік зертханасы жұмыс істейді. Айта кететін жағдай, зертхана Шымкенттен басқа Астана және Алматы қаласында ғана бар. Аурухананың тағы бір жетістігі – мұнда трансплантациялық қызмет қарқынды түрде дамып келеді. Екі жыл ішінде 63 бүйрек, 5 бауыр ауыстыру отасы жасалыпты. 

Хирургия бөлімі 51 орынға арналған. Оның 40 орны жедел хирургия. Мұнда науқастарға ота бас дәрігер, мамандармен жоспарланады. Жыл басынан бері алты ай ішінде бөлімге 901 науқас келіп түсіпті.
– Бұрын жедел хирургияда отаның 80 пайызы соқыр ішекке жасалатын. Қазір Шымкентте өт тасы, ұйқы безінің аурулары көбейген, – дейді жоғары санатты хируруг-дәрігер Қаныбек
Есалыұлы.

Хирургиядан соң, жарақат бөліміне келдік. Мұнда да орын саны шектеулі. Небәрі, 50 орын ғана. Күніне бұл бөлімге 20-ға жуық науқас келіп түсетін көрінеді. Қазір мұнда 50 науқас жатыр, оның 10-ы ауыр науқастар. Көбісі жол-көлік апатынан зардап шеккендер. Ауыр жағдағдағы сырқаттың бірі 31 жастағы келіншек Жаңаталапта тұрады. Жол-көлік оқиғасында апатқа ұшыраған 9 адамның ішінде Перизат та бар. Ол алты жастағы баласымен бірге ауыр халде ауруханаға жеткізіледі. Білікті дәрігерлердің арқасында қазір баласы үйіне аман-есен оралды. Ал келіншектің жағдайы түзеліп келеді. 

– Жақсының жақсылығын айт, нұры тасысын дейді ғой. Дәрігерлердің қамқорлықтары, көрсеткен көмектері көңілімнен шығады. Бас дәрігер Мәди Хожаұлы және бөлімше меңгерушілері емделушілердің халын сұрап, жағдайымызды біліп кетеді. Дәрігерлердің бәрі шетінен кішіпейіл, мейірімді. Күні бойы қас-қабағымызға қарап, сауығып кетуіміз үшін аянбастан еңбек етіп жүр. Адамға денсаулықтан басқа не керек? Хирург Талғат Шәуеновке, нейрохирург Жандар Байжігітовке, Қожабай Исаевқа, травматолог Марат Үсеновке алғысы мол, – дейді Салтанат. 

Шынында да палаталардағы сырқаттардың жағдайлары бірқалыпты. Емделіп, дертіне шипа табуда. 

Ал жан сақтау бөлімінде 10 адам жатыр. Тәртіп бойынша, дәрігерден басқа адамның кіруіне рұқсат жоқ. Мұнда келушілерге мамандандырылған көмек көрсетіледі. 

Бүгінгі таңда аурухана аумағында 3 қабатты ғимарат салынуда. Бас дәрігердің орынбасары Сәрсен Пернебековтің айтуынша, нысанның бірінші қабатына әкімшілік пен зертханалық диагностикалық және қабылдау бөлімі жоспарланған. Ал екінші, үшінші қабатта жан сақтау, ота жасау, бөлімдері, науқастар бөлмелері орналастырылады. Жыл соңына пайдалануға берілетін жаңа корпус GMP халықаралық стандартына сай келетін медициналық техникалармен жабдықталмақ. 

Уақытпен санаспайтын, жұмысына жауапкершілікпен қарайтын аурухана дәрігерлерінің қай-қайсысы да құрметке лайықты. Ең бастысы олар ұлт денсаулығы үшін еңбек етіп, халық құрметіне бөленіп келеді.

Бүгінгі таңда есту қабілетін жоғалту мүгедектіктің кең тараған түріне айналып барады. Әлемдік статистикаға сүйенер болсақ, дүниежүзінде 275 миллион адамның құлақ мүкістігі бар. Ал бұл дерт соңғы жылдары жас балалар арасында да көптеп белең алып барады. Облыс аумағында құлағы нашар еститін және мүлдем есту қабілетінен айырылған 500-ден астам бала ресми түрде тіркелген екен. Олар үшін анасының дауысын естіп, толыққанды сөйлеу арман. Жас балалардың мұндай дертке шалдығуына не себеп? Осы мәселе төңірегінде ОҚО штаттан тыс бас балалар сурдологы Марат Бутумбаевпен сұхбаттасқан едік.

– Марат Садықұлы, жас балалардың құлақ мүкісімен туылуына не себеп?

– Нашар есту немесе мүлдем керең болып туылудың себептері өте көп. Солардың бірі – туылған сәтте түрлі факторлар әсер етуі мүмкін. Мәселен, босанған әйелдің гемоглобины төмен болса, сәби оттегімен нашар қамтамасыз етіледі. Шала туылған сәбилерде де жиі кездеседі. Сондай-ақ, қызылша, қызамық аурулары баланың есту қабілетіне қатты әсер етеді. Сондықтан, екіқабат әйел осы ауруларға шалдыққан кезде, дәрігерлер түсік жасатуға кеңес береді. Осыған орай, нәресте дүниеге келген сәттен бастап, тиісті екпелерді дер кезінде алған жөн. Әйел жүктілігінің алғашқы үш айында тұмаумен ауырса, қатты суықтаса да шаранаға кері әсер етеді. Бұл уақытта эмбрионның орталық жүйке жүйесі дамиды. Босану кезінде де оған зақым келсе, бала керең болып қалуы мүмкін. Есту жасушаларының жойылып, орталық жүйке жүйесіне әсер етуі үшін 2 минуттың өзі-ақ жеткілікті. Бұдан бөлек, менингит ауруының да кері әсері мол. Соңғы кезде суықтап ауырған аяғы ауыр әйелдерді антибиотиктермен емдемейді. Соның ішінде ең қауіптісі де, баланың есту қабілетіне зақым келтіретіні де – гентамицин. Мұндайда түсік жасатудан басқа амал жоқ. Бірақ соңғы кезде ғалымдар гентамициннің барлық жүкті әйелдерге кері әсерін тигізбейтінін айтады. Мысалы, гентамицин қабылдаған 100 әйелдің біреуінде ғана құлағы естімейтін сәби туылуы мүмкін. Ғалымдар оны кейбір адамдардың гені ауруды тез қабылдайды деп дәлелдеп отыр. Сондықтан да болар, жүкті әйелге бір рет қана жасалған иньекциядан өмірге әкелген нәрестесінің керең болуы да осыдан. Бірақ бұл сирек жағдай. Сондықтан, жүкті әйелдер қандай да бір дәрі-дәрмекті пайдаланбас бұрын сақ болғаны абзал.
Менің тәжірибем бойынша, көптеген жағдайда құлақ мүкістігі жүре пайда болады. Емханаға ата-аналар 8-10 жастағы балаларды әкеліп, «қанша емдетсек те, нәтижесі жоқ» деп шағымданады. Тексере келе, балаларының бір құлағының мүлдем естімейтінін анықтаймыз. Науқас балаларға басқа тубоотит, қабыну секілді диагноз қойып емдеген. Мұны мен техникалық қателік дер едім. Сондықтан да, ата-аналарға айтарым – балаңыздың денсаулығына немқұрайлы қарамаңыздар. Өйткені, құлақ дыбыс естімесе – сөйлеу қабілеті де тежеледі.

– Болашақта балалардың жақсы естуі үшін ертерек анықтап, оны емдеген жөн. Ал мүлдем есту қабілетінен айырылған болса, оны оңалтып, өмірге бейімдеу керек екені белгілі. Осы ретте туа сала сәбидің есту қабілетін анықтауға болады ма?

– Облысымызда медицина саласына қатысты «Жол картасы» дайындалды. Оның мақсаты – құлақ мүкістігін мейлінше анықтап, ондай балаларды оңалту. Осының аясында облысымыздағы барлық перзентханалар мен фельдшерлік-акушерлік пункттер жаңадан туған сәбидің есту қабілетін тексеретін фотоакустикалық аппаратпен қамтылуы тиіс еді. Яғни, скриннингтік тексеруді бастап кеттік. Қазір барлық босану бөлімшелері осы аппаратпен қамтылған. Ол 100 пайыз нәтиже көрсетпейді, дегенмен ауруды ертерек анықтауға септігі мол. Аппаратпен тек арнайы оқытылған медбике ғана тексере алады. Ол тетікті (датчикті) нәрестенің құлағына ендірген кезде, 10 секундтың ішінде 200 сигнал береді. Егер шақалақ еститін болса, онда оның құлағы құрылғыға қимыл арқылы белгі береді. Ең бастысы, сәби тексеру кезінде тыныш жатуы керек. Фотоакустикалық аппаратпен тексерген кезде медбике баланың құлағы әлсіз әсер бергені туралы анықтама жазған кезде де, байбалам салудың қажеті жоқ. Өткен жылы бізге бір топ ата-ана келіп, «балаларымыз естімейтін болды» деп сары уайымға салынды. Оларға бұл аппараттың толық нәтиже бермейтінін түсіндірдік. Балаларын тексерген кезде ойыншықтың дыбысына бас бұрып қарап, «уілдеп сөйлесе» есту қабілетінде зақым жоқ деген сөз. Бұл ретте перзентханада медбике тексеру кезінде қателескен. Айта кетейін, мәселен, перзентханада 1000 баланың 10-ы тексеруден өтпей қалуы мүмкін. Оларды тұрғылықты мекен-жайы бойынша дәрігер қайта тексеріп, тағы екеуінен күдіктенуі мүмкін. Бұл кезде бізге, яғни, облыстық балалар емханасына жіберіледі. Осылайша, жіті тексерудің нәтижесінде диагноз қоямыз. Өкінішке қарай, облысымызда жылына 2-3 нәрестеге құлақ мүкістігі диагнозы қойылады.

– Балалардың тынымсыз болуы қалыпты жағдай. Құлап, жарақат алған кезде, оның есту қабілетіне қаншалықты кері әсері бар?

– Жарақат алғаннан құлақ естімей қалады деп айта алмаймын. Ал егер қатты соққы алса және дыбысқа жауапты жүйке зақымданса, онда баланың керең болып қалуы мүмкін. Сондай-ақ, қатты дыбыстың да кері әсері бар. Мәселен, көптеген балалар, әсіресе жаңа жыл мерекесі қарсаңында қытайлық жарылғыш заттармен ойнағанды жақсы көреді. Оның жарылған кездегі дыбысы кереңдікке соқтыруы мүмкін. Сондықтан, абай болған жөн.

– Есту қабілетін отаның көмегімен қайтаруға болады ма? Балаға отаның қай кезде жасалғаны дұрыс?

– Балаға есту қабілетін қайтару үшін бірден ота жасамаймыз. Оны жарты жыл бойы дәрігерлік бақылауға аламыз. Сонымен қатар, онымен логопед жұмыс істейді. Бес жасқа дейін баланың бас миының есту қабілетіне жауап беретін қыртысы жабылады. Сол уақытқа дейін баланы тексеруден өткізіп, дұрыс диагноз қойып, ота жасау қажет. Осы кезде бүлдіршіннің құлағы естиді деп айта аламын. Менің тәжірибемде Сарыағаш ауданынан 14 жасқа толған баланы тексеруге әкелді. Соңғы рет ол маған 9 жыл бұрын келген екен. Одан соң ат ізін салмаған. Бұл – ата-ананың үлкен қателігі. Баласын құлағы нашар еститіндерге арналған интернатқа жіберіп, есейген сәтінде ем іздеп жүр. Тағы бір көңіл көншітпейтін жағдай болды. Ордабасы ауданынан бір ата-ана екі жастағы баласын алып келді. Оған созылмалы отит диагнозын қойып, шұғыл түрде ота жасадық. Оның құлақ құрылысы толығымен зақымданған. Мұндай жағдайды өзім алғаш рет көріп, таңқалған едім. Яғни, отаны кез келген жаста жасауға болады, ал есту қабілетін қайтару үшін 2-3 жас аралығында қамданған жөн.

– Соңғы кезде балаларға кохлеарлы имплант қою отасы жасалуда. Облысымызда неше балаға имплант қойылған?

– Дыбысты күшейтетін аппарат көмектеспеген жағдайда, кохлеарлы имплант қойылады. Ол Алматы қаласындағы Ақсай республикалық клиникалық ауруханасында жасалынады. Бұл ретте бала түбегейлі тексеруден өтеді. Ең бастысы – дыбыс жүйкесі сақталуы тиіс. Құны – 8 миллион теңге тұратын отаның бұл түрі тегін жасалынады. Өңірімізде 122 бүлдіршінге кохлеарлы имплант қою отасы жасалынды. Осыдан бірнеше жыл бұрын ота жасалуы тиіс деген балалардың барлығына имплант қойылған. Қазір уақытша тоқтап тұр. Ота жасау үшін миллиондаған ақша жұмсалғанымен, нәтиже жоқ. Өйткені, ата-аналардың жауапсыздықпен қарауы қынжылтады. Имплант қойып, нәтижеге қол жеткізгісі келген ата-ана баламен күнделікті жұмыс істеуі, жаттығуы қажет. Имплант қойылған балалардың қаншалықты естіп, сөйлейтінін тексермек болған кезде, кейбірінің имплант тақпайтынын анықтадық. Онда отаның осы түріне қыр-уар ақша жұмсап, шығындалудың қажеті қанша? Алайда, нәтижеге қол жеткізгендер жоқ емес. Мәселен, құлағы мүлдем естімейтін қызға имплант қойылып, ол дыбыстарды естіп, сөйлеп кетті.

– Құлақ мүкістігінің неше дәрежесі болады? Тарқатып айтып берсеңіз.

– Есту қабілетінің төмендеуінің 4 дәрежесі бар. Бірінші дәрежеге жүйкенің қабынуы жатады. Бұл кезде невропатолог пен сурдолог бірлесе ем-домын жасайды. Ақауы бар бала жалпы білім беретін мектепте оқи алады. Тек бірінші қатардағы алдыңғы партада отыруы тиіс. Баланың ата-анасы бұл жайлы мұғалімге алдын ала ескерту керек. Екінші дәрежеде бүлдіршін кейбір дыбыстарды дұрыс естімейді. Бұл жағдайда логопедтің көмегі қажет. Бала жәй мектепте оқи алады, бірақ құлағына арнайы аппарат тағады. Құлақ мүкістігінің үшінші дәрежесінде жеке тәсіл қолданылады. Бұл кезде де бала жалпы орта мектепте білім ала алады, бірақ екі құлағына да дыбыс күшейткіш аппаратты тағуы тиіс. Бұл жағдайда да алдыңғы орында отыруы және мұғалімнің бала денсаулығы жөнінен хабардар болғаны абзал. Сондай-ақ, Төлеби ауданы, Ленгір қаласында орналасқан нашар еститін
балаларға арналған мектеп-интернатта білім алады. Ол жерде тек облысымыздың ғана емес, сонымен қатар, Жамбыл, Қызылорда облыстарынан келген балалар тәрбиеленеді. Онда қазір шамамен 250-ден астам бала бар. Ал, аурудың төртінші дәрежесінде бүлдіршіннің құлағы мүлдем естімейді. Бұл – мүгедектік деген сөз. Мұндай диагноз қойылған балалар №1 және №2 саңырау балаларға арналған мектеп интернатта тәрбиеленеді. Интернат балаларды 3-4 жастан қабылдайды.

– Құлақты құлықтан қалай тазалаған дұрыс? Арнайы таяқшалардың пайдасы бар ма?

– Құлықты таяқшамен тазалауға мүлдем болмайды. Керісінше, құлықты құлақтың ішіне қарай одан сайын жылжып, жарғаққа зақым келеді. Менің пациенттерімнің бірі құлықты жарғаққа қарай итеріп, құлағы естімей қалған. Үй жағдайында құлақ тазалауға болмайды. Мүмкіндігінше, лор-дәрігердің тазалағаны дұрыс.

– Қазір облысымызда неше лор дәрігер бар? Сурдолог маман жеткілікті ме? Аудандардағы жағдай қандай?

– Қазір өңірімізде 129 лор дәрігер бар. Бұрын небәрі 80-ге жуық болатын. Облысымызда сурдологтар жетіспейді. Статистика бойынша, 50 мың балаға 1 сурдолг болуы тиіс. Ал 100 мың ересек азаматтарға 1 сурдологтан келеді. Әр ауданда коррекциялық кабинет болуы тиіс. Біз дәрігерлер ауруды емдегенше, оны алдын алған жөн деп кеңес беруден шаршаған емеспіз. Мәселен, әйелдер бойына бала біткен сәттен бастап, темекі шегу, спиртті ішімдік ішу, денсаулығына немқұрайлы қарау секілді әдеттерден өзін тыйса және туыстық некенің де сәбидің мүгедек болып туылуына, соның ішінде құлағы естімей қалу қаупі барын ұмытпаған жөн.

– Әңгімеңізге рахмет!

Сұхбаттасқан
Эльмира МЫҚТЫБАЕВА

Әйелдің дені сау кезде ғана сау баланы дүниеге әкелетінін барлығымыз жақсы білеміз. Бұл ретте дәрігерлер де ақыл-кеңестері мен ем-домын аяған емес. Мәселен, қыз-келіншектердің бойында көптеген гинекологиялық аурулардың белгілері байқалмауы мүмкін. Өздігінен дәрігерге тексерілуге келетіндері де өте аз. Әйелдердің денсаулығына зиянын тигізетін ауру түрлері қандай және дені сау бала туу үшін болашақ аналардың нені білгені жөн? Осы орайда Шымкент қаласындағы «Шипа» медициналық орталығының бас дәрігері әрі гинекологы Раушан Орынбетовамен сұхбаттасқан едік.

– Раушан Әбдірашитқызы, өз денсаулығына бір сағат уақытын бөле алмай жүрген қыз-келіншектер көп. Соның салдарынан түрлі ауруларға тап болып, сан соғатындар аз емес. Қазіргі таңда әйелдер арасында жиі кездесетін әрі денсаулық үшін қауіпті ауру түрлерін айтып өтсеңіз.

– Дәрігерлер үшін бұл өзекті мәселе болып отыр. Емханаға өзге біреу үшін емес, өзі үшін келетінін ұмытпаса екен қыз-келіншектер. Қазір әйелдердің денсаулығына зиянын тигізетін аурулардың ең жиі кездесетіні – жатыр мойны эрозиясы, кольпит және аднексит. Жатыр мойны эрозиясы диагнозын қойғанда көп әйел таңғалып жатады. Оның себебі, бұл аурудың белгілері әйелді көбіне мазаламайды. Ал бұл ауруды емдемесе, оның қатерлі ісікке айналу қаупі бар. Кольпит көбіне антибиотиктерді дұрыс қабылдамау, жеке бас гигиенасын сақтамауы нәтижесінде пайда болады. Аднексит – анабезі мен жатыр түтігінің қабынуымен сипатталатын ауру. Бұл ауруды да кольпиттің пайда болуына себеп болған микроорганизмдер тудырады. Жіті аднекситтер мен созылмалы түрдегі асқынуларды емдеу стационарда жүзеге асырылады. Уақытылы емделген кезде, асқынулар болмайды.

– Сізге келген емделушілерді көбіне қандай ауру түрлері жиі мазалайды?

– Көп ретте жатыр мойнының эрозиясына шалдыққан қыз-келіншектер келеді. Әйелдер оны сезбейді. Саумын деп жүруі мүмкін. Оны тек гинекологиялық тексерулер мен сараптамалар арқылы анықтауға болады. Жатыр мойнының эрозиясы тек бала босанған әйелдерде ғана болады деген қате ұғым. Жыныстық қатынасқа түскен әйел жылына екі рет дәрігерге көрінуі керек. Оны емдемей, уақыт өткізіп алса, қатерлі ісікке айналады. Аурудың бұл түрі емделеді. Біздің клиникамыздың ашылғанына 8 айдың жүзі болды. Осы уақыт аралығында 20 әйелді емдедім. Егер жақсылап ем алса, ауру түрі қайталанбайды.

– Негізі 40 жастан соң әйелдің бойында аурудың түрлері жиілей түседі. Солардың бірі – жатырішілік миома. Оның пайда болу себептері қандай?

– Миома дегеніміз – жатырға ет өсу дегенді білдіреді. Оның себептері өте көп. Солардың бірі – әйел ағзасындағы түрлі гормонды өзгерістердің салдарынан немесе жыныстық қатынасқа кеш түсуден пайда болады. Қазір жастар шетелге еліктеп, шаңырақ құруды екінші жоспарға ысырып қойған тәрізді. Миоманы емдеудің бір ғана жолы бар – ота жасау керек. Қазір әйелдер жалған жарнамаға тым сенгіш. Дәрігердің кеңесінсіз неше түрлі шөп дәрілерді және басқа да препараттарды қолдануға әуес. Ал оның қандай зияны бар екенін біле бермейді. Тіпті, маған қаралатын емделушілердің кейбірі миоманы емдету үшін тәуіпке де барып, жарасын үлкейтіп алған. Ультра дыбыстық зерттеу нәтижесінде денсаулығына кері әсер еткенін байқадық. Осы ретте айта кетейін, мен тек гинеколог ғана емес, УДЗ мамандығын да меңгергенмін. Орталықта өзім УДЗ жасап, диагноз қоямын және емдеймін. Ал миома кіші болса, әйел ағзасындағы гормондар қалыпқа келіп, өздігінен жазылып кетеді.

– Екі әйелдің басы қосылса, «киста» деген кесел туралы да жиі айтады. Оның денсаулыққа қаншалықты зияны бар?

– Кистаның түрлері өте көп. Ағзадағы түрлі гормоналдық өзгерістердің нәтижесінде пайда болады. Ұзақ емделмей жүрсе, оның көлемі де үлкейе береді. Соның салдарынан тек ота жасау арқылы ғана емделеді. Осы ретте, ерте баста анықталғанда-ақ, емдеуге көшу керек. Айта кетер жағдай, кистаның көлемі кішкентай кезде әйел бала көтерсе, ол өздігінен жойылып кетеді. Өйткені, ағзада прогестерон деген гормон түзіліп, оның өсуіне жол бермейді.

– Соңғы уақытта бедеулік деген өзекті мәселеге айналды. Талай шаңырақ нәрестенің иісіне зар. Осы тұрғыда не айтасыз?

– Ана болу – кез келген әйелдің арманы. Алайда, біреуге уақытылы, енді біреуге тағдырдың жазуымен кеш берілетін бақыт. Бала туу жасындағы әйелдердің жүкті бола алмауын бедеулік дейміз. Өкінішке қарай, осының салдарынан қаншама отбасы ажырасып жатыр. Бедеулік әйелге ғана тән деген түсініктен арылатын уақыт келді. Қазір ер азаматтардың бойында да бұл ауру түрі кездеседі. Егер әйел тұрмысқа шығып, бір жылдың ішінде жүкті болмаса, мұны медицинада бедеулік дейді. Мұндай жағдайлардың 30-40 пайызында әйелдің жатыр түтікшесі болмайды немесе дұрыс жұмыс жасамайды. Тағы бір себеп бар – жатыр түтікшесі бітеліп, бала көтеруге кедергі болады. Міне, осындай кезде, жатыр түтікшесін медициналық түрлі тәсілдермен дәрі жіберу арқылы ашуға болады. Осындай процедуралардан соң, әйелдің бала көтеру мүмкіндігі артады. Яғни, мұндай гисталогиялық тексерулер кезінде оңай емделетіндері болады. Сондай-ақ, арнайы ота жасау арқылы да жүзеге асыруға болады. Қазіргі кезде кеш тұрмыс құрған қыздардың бала көтеру мүмкіндігі азайған. Айтарым, медицинаның барлық мүмкіндіктерін пайдаланып, бала көтеруге қамданған жөн. Өйткені, бедеулік мәңгі емес. Құрсаққа кеш біткен баланы 9 ай көтеріп, жарық дүниеге әкелу де оңай шаруа емес. Болашақ аналар бұған үлкен жауапкершілікпен қараса деймін.
Гинекологияда «жетілмеген жатыр» («детская матка») деген ұғым бар. Яғни, әйелдің жатыры дамымай қалады. Өкінішке қарай, бұл жағдайда бала көтеру мүмкін емес. Туа біткен ақау болғандықтан, ол емделмейді. Бұл қызға білінбейді, ауырмайды, оны тек ультрадыбыстық зерттеу кезінде анықтаймыз.

– Раушан Әбдірашитқызы, 40 жастан асқан әйелдердің бала сүйгісі келетіндері бар. Осы жасқа келгенде аналық махаббаты ерекше болатын сияқты. Аман-есен босанып, дені сау ұл-қызын бауырына басып, мейірімге бөленіп отырғандары жоқ емес.

– Мен 41 жасымда үшінші перзентімді дүниеге әкелдім. Қазір тәтті қызымның қылығына тоймай отырған жағдайым бар. Әрине, кеш босану әйел үшін оңай емес. 40 жастан асқан әйелдердің етегіне бала біткен сәттен бастап, гинекологтың жіті бақылауында болуы шарт. Дер кезінде сараптамаларын тапсырып, дәрумендерін ішіп тұрса екен. Ал бізде кей әйелдердің бойына бала бітеді де, дәрігерге қаралмай, босанатын кезде бір-ақ келеді. Осылайша, олар өзінің де, сәбидің де денсаулығын қатерге тігеді. Яғни, қыз-келіншектерге айтарым, жоспарлай біліңіздер. «Менің денсаулығым тағы бір баланы дүниеге әкелуді көтере алады ма? Мен сау бала босана аламын ба? Оны менің жағдайым көтереді ме?» деген сауалдарға жауап іздесе екен. Бұл жаста бала туу қатерлі болады. Өйткені, әйелдің бойындағы түрлі созылмалы аурулар пайда бола бастайды. Егер күтінбесе, өмірге келетін сәби анасының бар ауруының «мұрагері» болады. Мәселен, 40 жастан асқан әйел дүниеге Даун синдромы бар баланы әкелуі мүмкін. Сол үшін де түрлі сараптамаларды тапсыртып, жіті тексеруден өткізетіні де сондықтан. УДЗ-дің көмегімен жүктіліктің 10-14 аптасында және 20-24 аптасында жүргізілетін скринингтің көмегімен баланың ағзасының қалай дамып жатқанын көруге болады. Егер қандай да бір ақау байқалса, онда жүктілікті үзуге мәжбүр болады. Демек, бүкіл патологиялық өзгерістерді анықтауға қазір медицинаның мүмкіндігі жетеді. Біздің мақсатымыз да осы – әрбір ана дені сау баланы бауырына басса екен дейміз.

– Әңгімеңізге рахмет!

Сұхбаттасқан
Эльмира АЙНАБЕКҚЫЗЫ

Облысымызда кенеге қарсы залалсыздандыру жұмыстары басталды. Санитарлық қорғау аймақтарын құру мақсатында 119 елді мекенде кенеге қарсы залалсыздандыру жұмыстары жүргізілуде.

Бүгінгі таңда облыс бойынша кене шағу көрсеткіші өскен. Биыл күн жылынған сәттен бастап-ақ, 983 адамды кене шаққан. Өткен жылы осы уақытта кене шағу жағдайымен 490 адам тіркелген еді. Мамандардың айтуынша, Конго-Қырым қанды қызбасы ауруы салдарынан өңірімізде эпидемиологиялық қолайсыз жағдай сақталуда. 2015 жылы бұл дертпен 6 адам ауырып, оның 2-і өлім жағдайымен аяқталған.
Өткен жылы облыста 57 694 кене жиналып, оның ішінде Конго-Қырым қанды қызбасының вирусы 131 сынамадан анықталған. Ал биыл 7 650 дана кене жиналып, оның ішінде 58 сынамадан оң нәтижелер анықталды. Атап айтқанда, Арыс ауданында – 2 сынама, Мақтаралда – 2, Отырарда – 12, Сайрамда – 2, Сарыағашта – 12, Төлебиде – 1, Түлкібаста – 1, Шардарада –13, Кентау қаласында – 1, Түркістан қаласында – 11, ал Шымкент қаласының Әл-Фараби ауданында – 1 сынама анықталған. Кез келген шұғыл жағдай үшін облыстық қан орталығында иммундалған плазма қоры жасақталған және вирусқа қарсы «Рибавирин» препаратының жеткілікті қоры сақталуда.

Ол көп сөйлемейтін, нақты істің адамы. Өз жұмысына берілген азамат. Бос уақыты да аз. Қашанда шұғыл түрде ауруханаға жеткізілген науқастарға көмек қолын созуға даяр. Оны әріптестері «алтын дәрігер» деп атайды. Біздің кейіпкеріміз – Шымкент қалалық жедел жәрдем медициналық ауруханасының жоспарлы нейрохирургия бөлімінің меңгерушісі Әбсаттар Пайзахметов.

Әбсаттар Хәшімұлы өткен жылы ең көп ота жасаған хирург. Ол бір жылда 279 науқастың дертінен арылуына көмек берген. «Отасыз өткен күнім жоқ» дейді абзал жан. Күніне бір ота жасалынады. Кейде, жоспардан тыс шұғыл түрде хирургиялық әрекетке көшуге тура келеді. Медицинада еңбек сіңіргеніне 36 жыл болғанын ескерсек, осы уақытқа дейін орташа есеппен 10 мыңнан астам ота жасап үлгерген екен. Бұл статистикаға ой жүгіртсек, оның артында қаншама адамның алғысы мен қуанышы жатыр.
«Хирургтың қолы – нәзік, көзі – қырағы, жүрегі – айбатты болуы керек» деген талаптар халық арасында кең тараған. Бұл қасиеттердің барлығы да Әбсаттар Хәшімұлының бойында бар. Оған қоса, аз сөйлеп, көп іс тындыру қанына сіңген. 1980 жылы Ташкент қаласындағы Орта Азиялық медицина университетін бітіріп келген соң, алғашқы еңбек жолын Шымкент қалалық жедел жәрдем медициналық ауруханасының жансақтау бөлімінен бастаған. Әлі күнге дейін алғаш рет жасаған отасы есінде. 1985 жылы Түркістан қаласында бір отбасына қарақшылық шабуыл жасалып, қанды оқиға тіркелген еді. Онда күйеуі мен әйелін аман алып қалу үшін санавиацияның көмегімен ұшып барған
Әбсаттар Хәшімұлы мен бір топ дәрігерлер әл үстінде жатқан жергілікті тұрғындарға ота жасап, аман алып қалды.
– Алғаш рет ота жасаған кезде бойымда үрей болды. Өйткені, мен сол адамдардың өміріне жауапты едім. Тәжірибесі мол дәрігерлердің арқасында білімімді одан сайын толықтыра түстім. Ондай кісілер барда өзіңді әрқашан сенімді ұстайсың. Атап айтсам, Антон Дмитриевич және Марат Әшірұлы деген ұстаздарым болды. Ұзаққа созылатын ота кезінде де хирургтердің шаршайтыны рас. Бірақ науқастың өмірі үшін күресуіміз қажет. Шүкіршілік етемін, ота кезінде көз жұмған пациенттер болған емес, – дейді дәрігер.
Ауруханадағы нейрохирургия орталығында омыртқа мен жүйке жүйесінің аурулары бар, нерв талшықтары кесілген науқастар емделеді. Ал диагнозы күрделі, мысалы бас миында ісігі бар науқастарды Астана қаласына жібереді. Онда жол апатынан зардап шеккендер де жиі түседі. Бір ай бұрын Қазығұрт ауданына барар жолда көлік апаты орын алып, бірден алты адам ауруханаға жеткізілген. Олардың барлығына ота жасалып, аман қалды.
Әбсаттар Хәшімұлы қазір медицинаға көп көңіл бөлінетінін және құрал-жабдықтардың диагноз қойып, емдеуде зор көмекші екенін айтады. Ол медицинаға араласа бастаған сәтте рентген аппараты ғана болатын. Әрбір сәтті жасалған ота – хирургтың білімділігін дәлелдейтін емтихан іспетті еді. Осындай сынақтардан сүрінбей өткен дәрігердің марапаттары көп. Өткен жылы «Алтын дәрігер» деген номинацияға ие болып, өзі жұмыс істейтін аурухананың беделін асқақтатты.
Кейіпкеріміз медицинаға тектен-тек келген жоқ. Жастайынан анасының инсульт алып, қиналғанын көріп өсті. Сол кезде «бір отбасына бір дәрігер керек екен» деген тұжырымға келеді. Ол әулетіндегі жалғыз дәрігер екен. Ұл-қыздары басқа саланы таңдаған. Тәжірибелі нейрохирург алты немересінің бірі болашақта дәрігер болады деп сенеді.

Қаланы қақ жарып өтетін «Қошқар ата» өзенінің бүгінгі кейпіне көңіл сүйсінеді. Бұлақтың бастауы көрікті орынға айналған: абаттанып, ажарлану үстінде. Қала тұрғындары қадіріне жете білсе дейсің. Бұлақ басында шомылып жанына шипа тапқандар жетерлік. Көңіл жарастырған қос ғашықтардың басы тоқайласатын мекен де осы жер. Бұдан бөлек, нағыз чемпиондардың жаттығатын орнына айналғанына да көзіміз жетіп отыр.

Балуандар жаттығып жүр...

«Қошқар ата» қанша ғасырлар бойы тоқтаусыз қала тұрғындары үшін тазалықтың бастауы болған өзен.
Елімізде қаланы ортасынан кесіп өтетін өзендер санаулы-ақ. Соның бірі – «Қошқар ата».
Өзеннің шипалық қасиетін айтпағанда, шаһардың микроклиматтық жағдайын реттеуге де мол әсері бар бұл судың. Білетіндердің айтуынша, бұлақ суы Сайрам ауданындағы Сусіңген көлінен келеді.
Жаз маусымы шығысымен тұрғындар демалыс орнын іздеп сабылады. Осы күні бұл маңда сейіл құрып жүрген жастар көп. Қазіргі бұлақтың тыныс-тіршілігімен танысу үшін аяңдап едік, бір топ спортшылардың дене әлеуеттерін шынықтырып жатқанының үстінен түстік. Жас балуандар бір сағат өзенді айнала жүгіріп, бір сағат темір жақтауды жағалай жаттықты. Жас шәкірттерді бұл орынға елге белгілі бапкер Жангелді Жұмабаевтың өзі ертіп келіпті. Еркін күрестен жиырма жылдан астам облыстың аға бапкері болған маманның өзі. Бас-аяғы 15 спортшы. Бәрі де Шымкент қалалық №1 спорт мектебінің шәкірттері екен. 2000-2001 жылы туған еркін күрес балуандары Түсіпхан Сайхановты еске алуға арналған халықаралық турнирге дайындалып жатыр. 5 мамырда басталатын дода Азия балалары сайысына іріктеу ретінде өтеді.
– Қаламыз үшінші мегаполис болып жатыр. Жастар көп келетін орынды ретке келтіріп қойған облыс, қала басшыларына рахмет айтамын. Осы демалыс саябағының игілігін біз де көріп жатырмыз. Судың жағасында жүгірудің пайдасы көп. Спортшының тыныс алуы жақсарады. Бұл жер тек қыдырып жүру ғана емес, нағыз спортпен шұғылданатын орын, – дейді білікті бапкер ризалық танытып.
Осы шәкірттердің келешекте Жасұлан Мұхтарбекұлы, Ермек Байдуашев сынды өрендердің ізін жалғайтынына сенім бар. Қазақстанға еңбек сіңірген жаттықтырушы балаларды былтыр көктемнен бері осында жаттықтырып жүр. Оларды аптаның үш күнінде осы жерден көресіз.

Шомылып, сырқаттан айықты

«Қошқар ата» суының қасиетін сезініп жүргендердің бірі – «Қазақстан-Шымкент» радиосының аға редакторы Уәлихан Қожақ. Қаламгер 1998 жылдан бері қысы-жазы шомылуды әдетке айналдырыпты. Оның өз себебі де бар. Құяң ауруына шалдығып, дәрігер іздеп шапқыласа керек. Екі аяғы қақсап, тік тұрып жүрудің өзі қиындаған. Олардан еш нәтиже шықпасын түсінген Уәкең осында шомылуды ұйғарған. Кіші ұлы Нұрсұлтан екеуі әліге дейін бастауға күмп беріп, бойын сергітіп алады. Қазір кеселден құлан-таза айыққан.

Сүйек, буын ауруларына, ас қорыту мүшелеріне бірден-бір ем екенін көпшілік біле алмай жүргенін айтады.
– Қазір тек жексенбі күні түсемін. Өткен жылы күзде асқазаныма ота жасатқан едім, дәрігерлер алты айға шомылуға тыйым салды. Алты ай өтті, қазір қайта бастадым. Бұл судың қасиеті өте тамаша. Шаршағанды басады. Жас жұбайлар да жиі жағалайды. Қазір тұмауратсам да шомыламын. Төрт жасар немерем бар. Күн жылынса оны да ерте келемін, – дейді өзі.
Салауаттылықты дәріптеген Уәкең суға таңертең ерте сағат жеті жарым мен сегіздің арасында түседі. Неғұрлым ерте барса, соғұрлым жақсы. Судың энергетикалық қуаттылығы таңертең сақталады екен.
– Қалалықтарға, ел азаматтарына айтарым, бұл орынды аялай білуіміз керек. Тазалық сақталынса туризмнің нағыз ордасы болардай-ақ орын. Кейде тазалыққа немқұрайлы қарайтындар кезігеді. Қарапайым шомылу ережесін білмейтіндер де бар. Дегенмен, бұрынғыдай емес, тәртіп түзелген. Алда жаз келе жатыр. Жарнама-насихат жұмыстары тұрақты жүргізілуі керек, – дейді қаламгер ұсынысын айтып.

«Жарық қойып берсе екен»

Өзен бойында тал-теректердің жайқалып тұрғаны қандай жарасымды. Бұл мақсатта жұмыстар қолға алынуда. «Шымкент мемлекеттік дендрологиялық саябағы» МКҚК–ның «Қошқар ата» учаскесінің басшысы Мұхтар Аиымбетовтың айтуынша, өткен жылғы күз бен биылғы көктемде 1711 ағаш отырғызылыпты. Оның ішінде – 126 дана қылқанжапырақты тал, 130 емен, 100 терек, 100 үйеңкі, 75 аққайың ағашы.
Учаске басшысының айтар уәжі де бар екен. Жарық шамдарының жартысы жанбайтынына қынжылыс білдірді. Кабельді су астымен жібергендіктен, жаңбыр жауғанда жарық өшіп қалады екен.

Жалынды жастардың бастамасы

Осыдан екі апта бұрын «Қошқар ата» өзенінің бастауында қала тазалығын сақтау және мәдениетті қорғау мақсатында «Өзен қорғаушылар» азаматтық іс-шарасы өтті. Шымкенттік жастар қаламыздың абаттануына өз еріктерімен үлес қосты. Игі істі Шымкент қаласының әкімдігі, «Тұран» талантты жастар одағы және ОҚО «Жас отан» жастар қанаты, ҚМДБ-ның ОҚО бойынша өкілдігі жастар бөлімі бірлесе ұйымдастырған. 

Бастама аясында 500 шымкенттік тұрғын 500 түп жеміс ағашын отырғызып, 50-ге жуық бұлақ бастарын ашуға атсалысты.
Өзеннің тазалығын сақтауға дағдыландыру, өзен бойын туристік бағытқа айналдыруға үлес қосуды дәріптейтін іс-шара – өте құптарлық. Одан әрі жалғасын тапса дейміз.
«Бастама келешекте «Қошқар ата» өзенін сақтау және көркейтуге бағытталған арнайы қор құру арқылы жалғасады», – дейді «Тұран» талантты жастар одағының төрағасы Дамир Жүнісов.
Қор Шымкент қаласының тұрғындарының ерікті жарналарынан жиналған қаражатпен жұмысын жүргізбек. Мұны облыс әкімі Бейбіт Атамқұлов та қолдап, жеке қаржысынан қорға 100 мың теңге көлемінде жарна беріпті. Қуантады-ақ.

Тың әдiспен тазартылады

Өзен суын тазарту – өзекті мәселенің бірегейі екені мәлім. Шымкенттік ғалымдар бұлақ суын тазалаудың жаңа әдісін ұсынып отыр. Кәдімгі балдырлар арқылы әртүрлі химиялық заттардан, қоқыстардан арылуға болады. Яғни, өзен бойының белгілі бөліктерінде темір металлдан немесе кез келген материалдан қорған жасалынып, ішіне балдырлар өсіріледі. Яғни, су осы сүзгі арқылы тазарады. 

М. Әуезов атындағы ОҚМУ-дың «Экология және биотехнология» ҒЗИ-ның директоры Ақмарал Исаева осылай дейді. Мұны ғалымдар польшалық әріптестерімен бірлесе жасаған. Облыс және қала басшылығы бұл мәселеден хабардар. Егер алда қаражат бөлінсе, жаңа жоба іске аспақ.

Сайыстар ордасына айналады

Қолда барды бағалайық. Салғырттық, селқостықпен тіршілік нәріне қол сұғу кешірілмес айып. Өзен жағасында үй жануарларын шомылдырып, кілем жуатындардың ойланар кезі келді. Дегенмен, мұндай қырсыз әрекеттер азаю үстінде. Әйткенмен жарық шамын сындыру, ағаштарды бүлдіру әрекеттері тыйылмай тұр.
Биылғы Наурыз мейрамында «Қошқар ата сейілі» жарысы өткенін көпшілік біледі. 100 жылдан кейін ескі дәстүр жаңғырып, көктем мерекесі бұлақ басында басталғанын құптағандар көп болды.
Асық ату, қазақ күресі, қошқар көтеру сияқты қызықты жарыстар қала тұрғындарының көңілдерін бір серпілтіп тастағаны рас. Бұл мерекені тойлау жыл сайынғы дәстүрге айналмақ. Сонымен бірге, жаңадан ашылған жаттығу алаңшалары да жастардың сүйікті орынына айналған. Воллейбол, баскетбол ойынының қызығына елітетіндер де көп-ақ.
Қала тіршілігіне нәр беріп тұрған өзен көріктене, көркейе берер. Әсте-әсте. Қалалықтардың сүйікті демалыс орны ғана емес, келешекте сайыстар ордасына айналарын бағамдап отырмыз. Спортшылардың, жалпы қала тұрғындарының арқырап ағып жатқан бұлақ бойында жүгіру, жаттығу жиындары да көбеймек.

Мұсатіллә ТОҚАНОВ, ауылшаруашылығы ғылымдарының кандидаты:

Ғылым – тазалықты, адалдықты қажет ететін сала. Бір мақсатты көздедің екен, оған жетуде бар ғұмырыңды сарп етесің. Бастысы, қажырлы еңбек пен төзім керек. М. Әуезов атындағы ОҚМУ-дың «Агроөнеркәсіп кешені мен су қоры мәселелері» ғылыми-зерттеу институтының директоры Мұсатіллә Тоқанов өмірін ғылымға арнаған жан. Бұған дейінгі мәлімдемелері, ғылыми жаңалықтары баспасөз беттерінде талай рет айтылып, жазылды да. 1982 жылдан бері бар күшін білім-ғылым саласына жұмсауды мақсат еткен. Соңғы үш жылдан бері М. Әуезов атындағы ОҚМУ-дың ғылыми-зерттеу институтына басшылық етеді. Ғалымның түйе сүті сусамыр (қант диабеті), обыр (рак) ауруларына қарсы бірден-бір ем екенін шырылдап айтып жүргеніне біраз уақыт болды. Жердің геомагнитті толқындары жайлы да дүркін-дүркін мәлімдемелерінен көпшілік хабардар. Соңғы кездері Бәйдібек ауданындағы «Ақмешіт» үңгірін экотуризмге айналдыру мәселесін көтеріп жүр. Естір құлақ болса дейсің. Қолдау болса, бірқатар бизнес-жобалар іске асуға дайын тұр. Әзірге, қаражат мәселесі шешілер емес. Біздің әңгімеміз де ғалымның соңғы ізденістері мен айтар ұсыныстары, жоспарлары жөнінде өрбіді.

– Мұсатіллә Тоқанұлы, «Ақмешіт» үңгірін кәдеге жаратайық деп мәселе көтеріп жүрсіз. БАҚ беттерінде академик Мырзатай Жолдасбековтың үңгірді көріп, таңырқап кеткені жазылған еді.

– Рас, ол кісі таңданысын жасыра алған жоқ. «Мен дүниеде көп нәрсені көріп едім, мынау нағыз ғажайып екен ғой» деді. Бұл орынды дұрыс пайдаланып, келешекте экототуризмге айналдыруымыз керек деген пікірін де айтты. «Ақмешіт» үңгірінің тереңдігі – 35 метр, ені – 70 метр, ұзындығы 100 метрден асады. Кәдімгі футбол алаңы іспетті. Былай қарасаң күмбезді шаңыраққа келіңкірейді. Бірде геомагнитті толқындардың бар-жоғын тексеріп көру үшін, серіктеріммен бірге үңгірге түстім. Оның іші тап-таза. Жанымдағылардың қан қысымын алдын ала тексеріп алғанмын. Жарты сағаттай серуендеп, сыртқа шыққанымызда 160 болып тұрған қан қысымы 130-ға бір-ақ түсті. 20-30 деңгейге төмен түсетінін анықтадым.
Қазақтың киіз үйі де күмбезді шаңырақты. Ақордамыз да сондай. Мұндай пішіндегі нысанның ішінде ауа иондары өзгеретіндіктен, қауіпті бактерия, вирустар болмайды. Керісінше, адам ағзасына жайлы әсер етіп, келеңсіз энергияны өзіне тартып алады. Сіз күмбезді шаңырақты ғимараттың ішіне көңіл күйіңіз төмен болып кірсеңіз, мамыражай күйге еніп, ашу-ызаның қайда қалғанын ұмытасыз.
Мәселен, тіл-көз, дуа тиген адамның ұнжырғасы түсіп, мазасызданып жүреді. «Ақмешітке» кіргендердің бәрінің биоөрісі қалыпты жағдайға түсіп, иммундық күш-қуаты көтеріледі.

Өзім биофизик ғалым ретінде, бес-алты адамның биоөрісін реттей аламын. Ал ары қарай шамам келмейді, өйткені оған көп энергия жұмсалады. Ал «Ақмешітке» мыңдаған адам түссе, бәрі де ауруынан айығып, қуаттанып шығады. Яғни, бұл мекен болашақта денсаулықтың «фабрикасына» айналуы мүмкін.
Біз қолда барды пайдалануымыз керек қой. Сол жерде шипажай ашылуы керек деген ұсынысымды айтқанмын. Үңгірдің аймағында демалыс-сауықтыру шипажай орынын салсақ... Кәдімгі «Манкент», «Сайрам», «Сарыағаш» сияқты. Шипажайды қымыз бен шұбатпен қамтамасыз етсе. Сол жерде адамдар ем алатын болса, одан кейін «Ақмешітке» күніне 2 сағат кіріп-шықса, нағыз иммунды күш-қуатты арттыратын бірден-бір орын болмай ма?! Сол себепті бұл үңгір келешекте дүниежүзілік экотуризм аймағына айналарына сенім мол.

– Түйе сүтін зерттеп жүргеніңізге он бес жылдан асты. Инновациялық 8 патентін иелендіңіз. Шұбаттың қасиетін әлі біле алмай жүрміз бе?

– Түйе сүтінде адамға пайдалы дәрумендер көп. Білсеңіз, бір литр шұбат адам ағзасына тәуліктік қажетті А, С, В1, В2, Д, Е дәрумендерімен, кальциймен және басқа да микроэлементтермен қамтамасыз ете алады.
Шұбат жылқы сүтінен дайындалған өнімдерге қарағанда күш-қуаты молырақ. Бір литр түйе шұбатының қуаттылығы – 911 ккал, жылқы қымызының қуаттылығы 528 ккалға тең. Ал «лактоферин» деген фермент сиырдың сүтінен 30 есе құнарлы. Одан ракты емдейтін препарат шығаруға болады. Яғни, ферменттің адам ағзасындағы бактериялар мен вирустарды жоятын қасиеті бар. Бір жағынан түйе сүті ана сүтімен құрамдас.
Шұбаттың адамның тыныс жолдарының, ас қорыту мүшелерінің, бауырдың, өт шығару жолдарының, қант диабетті (сусамыр), ракты (обыр) емдеуде күшті пайдасы барына құлақ аспай жүрміз.
Біз шұбатты төрт айға, құрғақ шұбатты екі жылға дейін сақтаудың және түйе сүтінен таблетка, иогурт, балқаймақ, шұбат сусындарын жасаудың технологиясын дайындадық. Тағамтану академиясында сараптамалық тексерулерден өткен. Жасақталған технологиялар Қазақстанның 8 инновациялық патентімен қорғалған. Шұбат жасау технологиясы Женевада халықаралық патенттік ұйымда алтын медальға ие болды.

– Идеядан іске көшетін уақыт жетті дедіңіз. Оған бизнес-жоспарыңыз бар ма?

– Бар. Әлгінде айтқан 50 түйе, 50 жылқы ұстайтын кешенді Жолғабас елдімекен жанында орналастырып, одан кейін Шымкентте түйе сүтін өңдейтін және ұнтақ шығаратын зауыт салу үшін, менің есебім бойынша 472 млн теңге қаражат қажет. Егер тек шұбат пен қымыз шығаратын болсақ, алған несиені он жыл бойы өтейді екенбіз. Оған қай бизнес өкілдері қолдау көрсетеді дейсіз. Ал егер құрғақ ұнтақ шығаратын болсақ, несие қаражатын жарты жылда қайтаруға мүмкіндік бар.
Бүгінде ұсынысын айтып, бірлесе жұмыс істейік деп хабарласушылар жетерлік. Олардың көбісі шетелден. 2010 жылы Жапониядан «Эн-Эйч-кей» телекомпаниясының өкілі Эри Акада деген азаматша бізді арнайы іздеп келіпті. Олар: «Бізді дүниежүзінде электроникамен ешкім таңдандыра алмайды. Автомобиль жасаумен де. Ал сіздің жұмысыңыз бізді қызықтырды. Бізде түйе шаруашылығы жоқ. Берсеңіздер қуана аламыз», – дейді.
Таяуда Австрияның Ричард деген кәсіпкері ұсыныс айтты. «Біз қазір дүниежүзіне түйе, сүт өнімдеріне көтерме сауда жасаушылармыз. Бізге аптасына 40 тонна ұнтақ керек», – дейді. Ондай көлемдегі ұнтақты бүкіл Қазақстаннан жинай алмайсыз. Ал менің жоспарым бойынша тек бес тонна ұнтақ шығаруға шамам келеді.
Қытай, Израиль, Моңғолиядан да бірлесе жұмыс істейік дейтіндер бар. Қаражаты болса, бұл саланы тез қолға алып, дамытып жатқандар да баршылық. Ал біз тек зерттеу жұмыстарымен ғана қалып тұрмыз. Мәселен, қытайлар, моңғолдар таблетка шығаруды бастап кетті.
Бұл – үлкен, кешенді жұмыс. АҚШ-та бір идеясы бар адамға 25 адамды қосады екен. Жобаны іске асыруға биофизик, биохимик, конструктор, маркетологы т.б, бәрі жұмыла кіріседі. Өкінтерлігі, бізде физик, химик, биолог, микробиологтың қызметін жалғыз өзің атқарасың. Бұл мүмкін бе? Әрине, мүмкін емес жағдай. Әйтеуір, кейде жобалап істеуге тура келеді. Менің қасымда жұмысқа серпін беретін азаматтар болуы керек.
Ректорымыз Жұмахан
Мірхалықов менің жұмысыма қызығушылық танытып, Мемлекеттік тапсырыс бойынша 38 млн теңгелік 5 келілік ұнтақ шығаратын қондырғыны алып бермекші. Құрылғылар Қытайға, Германияға тендер арқылы тапсырыс берілді. Соның келуін күтіп отырмын. Біз өнім шығаруға дайынбыз.

– Геомагнитті толқындар бойынша да қаланың картасын жасадыңыз. Оған құлақ асып жатқандар бар ма?

– Ата-бабаларымыз геомагнитті толқындардың әсерін толық түсінбесе де, білген. Қыстақтан жаздық жайлауға көшкенде қойдың қай жерге үйірілгеніне мән берген. Бақылап келгенде қой қыраттау жерге тұрақтайды. Ал сай-саланың көбісі жердің жарылысы, ойлы болған жерлер. Қыр, тегіс жерлерде геомагнитті толқын болмайды.
Шымкент қаласының жолдарына келер болсақ, М.Х.Дулати, А.Байтұрсынов, Тұрар Рысқұлов, Республика көшелері мен Тәуке хан даңғылы толық геомагнитті толқында орналасқан. Темірлан даңғылының жартысы сондай. Менің зерттеулерім бойынша, жол апатының көптігі жөнінен бірінші орында Тәуке хан, екінші Т. Рысқұлов, үшіншісінде А. Байтұрсынов көшелері тұр. Бұл да сол геомагнитті толқынның әсерінен. Біз әлі оған назар аудармай келеміз.

– Қазір допинг мәселесі спортшылардың бас ауруына айналған. Түйе сүтінен, жалпы, ұлттық сусындардан спортшылар үшін допинг жасауға бола ма?

– «Лактоферин» деген фермент спортшылардың күш-қуатын арттыратын бірден-бір дәрумен. Ғарышкерлерге, спортшыларға, ұзақ экспедицияларға шығатындарға нағыз допинг осы дәрумен. Спортшылар да мұндай «ғажайып» күшті білмей жүр ғой. Ондай препараттың құны 2000-3000 АҚШ доллары тұрады. Лактоферин ол адамның денесіне толық сіңіп кетеді де, жағымсыз қасиеттері жоқ. Өйткені, түйе сүті ана сүтімен септес болғандықтан адам ағзасына толық сіңеді. Кері әсері жоқ деген сөз.
Африкада Сахара шөлінде мынадай бір оқиға болған. Бір америкалық ғалымдар зерттеу үшін әйгілі мекенді кесіп өтпекші болған ғой. Су болмағандықтан, бұл мақсаттарына жете алмай жүрген. Бір бәдәуи сонда айтқан екен: «Жолға төрт түйе алыңдар. Екі сауын түйе, екеуі жүк таситын түйе. Жүк таситын екі түйеге жүктеріңді, суларыңды артыңдар, ішетін суды түйелерге беріңдер. Ал ана екі түйені сауып, соның сүтін ішіңдер. Осылай істесеңдер, өтесіңдер» деп. Зерттеушілерге түйенің сүті әрі тамақ, әрі сусын болған. Ал суды түйеге берген. Сөйтіп, әлгілер толық зерттеп, Сахарадан өткен екен.
Түйе сүтінен спортшыларға әлі допинг жасалған жоқ. Оны шығару үшін де ақша керек. Мен бұны да айтқанмен, қаражат болмаса ол да іске аспай қалары анық. Дегенмен, ол да келешекте іске асатын жобалардың бірі.

– Әңгімеңізге рахмет!

Сұхбаттасқан
Тағабай ҚАСЫМ