Қаланың келбеті – сәулетімен, сән-салтанатымен ғана өлшенбейді. Ұлттық сипат беретін көше аттарының да маңызы бар. Қазақтың жер-судың аты – халықтың хаты деуі тегін емес. Халқымыз елдігіміздің белгісі ретінде саналатын жер-су атауларына байыппен қараған. Табиғи ерекшеліктері мен өлке өзгешелігін ескеріп, тау-тас, сай-сала, өзен-көлге лайықты атаулар берген. Сондықтан миллионға жуық тұрғыны бар қала көшелерінде елдік ерекшелігімізді танытатын жер-су аттары жиі кездеседі. Мәселен, Үшқоңыр, Жиделібайсын, Сарайшық, Тоқбәйге, Домбыралы атаулары тұрғындарға ұлттық нышандарымыз бен нақыштарымызды ұқтырады.
Тәуелсіздік жылдары Оңтүстіктің ономастикасы үлкен өзгеріске ұшырады. Қала көшелеріндегі кеңестік атаулар түгелдей қазақшаланды. Мәселен, Ленин даңғылы – Республика, Советский көшесі – Қазыбек би, Долорес – Желтоқсан, Базарная – Әйтеке би көшесі болып ауыстырылды. Ал Целинная – Тың, Кристалльная – Мөлдір, Яблоневая – Алмалы болып өзгерді. Көптеген орыс тұлғаларының есімдері қазақ ақын-жазушылары және қоғам қайраткерлерінің аттарымен алмастырылды. Мұның бәрі облыстық және қалалық ономастикалық комиссиялар жұмысының жемісі болатын.
2014-2016 жылдары ономастикаға мораторий жарияланғанға дейін көптеген мән-мағынасы терең қазақша атаулар көшелерге берілді.
Ал жаңа атаулардың қай-қайсысы да құлаққа жағымды, тілге орамды. Қойылған жер-су аттары тәуелсіздігімізді паш етеді. Тарихи, рухани құндылықтарымызды насихаттайды. Дегенмен, қала аумағының ұлғаюына және мораторийге байланысты түйіткілді мәселелер көбейді. Соның салдарынан аттары қайталанатын көшелердің саны артқан.
Қазір Шымкентте 2029 көше бар. Оның көбісі қайталанады. Бүгінде осындай 95 көше бар екен.
Мамандардың айтуынша, бір ғана Абайдың есімін иеленген көшелер Шымкентте жетіп артылады. Орталық даңғылға қарағанда қаланың шағынаудандарында орналасқан көше әлдеқайда тар, көлік қозғалысы көп. Ал Абай Құнанбаевтың есімін иеленген көшелер саны 19 болса, Бауыржан Момышұлы атында 2, Мәншүк Мәметова атында 6 көше бар. Осыған ұқсас жағдай Ш. Уәлиханов, Ю. Гагарин, Аманкелді, Түркістан атындағы көшелерде де кездесіп отыр. Бұдан бөлек, 364 көшенің атауы жоқ.
Көшелердің бірін-бірі қайталауы, халыққа қызмет көрсету орталықтарына мекен-жайға тұруға келетін азаматтар арасында түсініспеушілік туындатады. Сондай-ақ, жедел жәрдем, өрт пен құтқару қызметіне жүгінетіндерге де қиындық тудырады.
– 2014-2016 жылға дейін 184 көшенің атауы өзгертілді. Оның бесеуі Ұлы Отан соғысының ардагері болса, қалғаны жер-су атаулары. Ал атауы жоқ 364 көшенің аттары бойынша ұсыныстар қаралып жатыр. Яғни бірде-бір атау берілмеген көшелерге
Арқалық, Үкілісай, Нұрлытаң секілді ұсынған атаулар бар. Сондай-ақ Жуков көшесін өзгерту жөнінде пікірлер болғанымен, қолбасшы батыр өз атауымен орнында қалдырылды, – дейді қалалық мәдениет және тілдерді дамыту бөлімінің басшысы Мұрат Базарқұлов.
Әрине, қала көшелеріне кез келген адамның аты қойылмайды. Бүгінге дейін белгілі бір тұлғалар, жер-су аттары үшін сараптама жұмыстары жүргізілді. Мораторийге дейін әкесінің, туыстарының есімдерін ұсынған тұрғындардың көп болғаны да ақиқат. Сол сәттерде өз туысының атын қойғысы келетіндер мұны үлкен науқанға айналдырды. Ономастика комиссиясына шағым да, арыз да көп түсті. Облыстық, республикалық басылымдарда көше атауына қатысты үлкен мәселелер де көтерілді. Қалалық мәдениет және тілдерді дамыту бөлімінің сектор меңгерушісі Әбдіжаппар Сәкеннің айтуынша, жер-су, белгілі бір тұлғалардың есімі мен көшелерге атау беру жөнінде жұмыстар жүргізіліп жатыр. 2015 жылы Жеңістің 70 жылдығына орай, 15 ұсыныс республикалық онамастикаға енгізілген. Оның ішінде 12 Ұлы Отан соғысының ардагеріне беру туралы ұсыныстар қолдау тауыпты. Бесеуі ОҚО әкімдігі мен мәслихаттың бірлескен шешімімен бекітіліп, әділет органына тіркелді. Алдағы уақытта қалған 7 көше ОҚО әкімдігі мен облыстық мәслихатының бірлескен шешімімен бекітілетін болады. Мораторий аяқталысымен, атауы жоқ көшелерге де атаулар берілмек.
Айта кету керек, Түркияның Измирі, Италияның Гроссето атаулары шымкенттіктер үшін таңсық емес. «Нұрсәт» шағынауданындағы көшелер әлі күнге осылай аталады. Мұны басшылар Қазақстан жылына орай достықпен байланыстырады.
Сүйікті қаламыздың тарихын айшықтайтын көше атаулары заманға сай болуы керек. Қолданыстағы заңнамаға сәйкес көше атауларын ретке келтіретін кез келді. Енді аты жоқ көшелерге ұлттық құндылықтарымызды білдіретін жер-су атаулары және еңбегі сіңген танымал тұлғалардың есімдері беріледі.
Мархабат Байғұт, жазушы:
«Парасатты көзқарас қажет»
– Есімдерін есте қалдыруға тиісті тұлғалар, Оңтүстік өңірінде де, республикада да аз емес. Бірақ, ауылдық округтер мен ауылдардың, елді мекендердің, мектептер мен көшелердің көпшілігі немесе түгелдей кісі есімдерімен аталып кетсе, не болады? Жараса ма? Үйлесе ме? Мұның өзі өркениеттілікке де, мәдениеттілікке де, талғампаздыққа да, білімділікке де, көргенділікке де, тектілікке де жатпайды емес пе?! Ономастикада да тәртіп, тәрбие керек. Жан-жақты жұмыс жүргізіп, ұғындыра түсіндіріп, бұрыннан солай аталатын атаулардан арылған абзал. Бұған бір мысал. Сайрам ауданында Қызылсу-Сиқым деген ауыл бар-тұғын. Жазушы Ерсін Қойбағарұлы зерттеп, талай жыл бойы дәйектеп жазып жүріп, бұрын сол ауылдың астында Құрлық дейтін тарихи қала-қорған болғанын дәлелдеді. Құрлық атауын ауданның тиісті орындары ұсынып, облыс қолдап, республика бекітті. Қызылсу-Сиқымның Құрлық ауылы болғанына бірқатар жыл өтті. Облыс орталығында да өзгеруге тиісті көшелер жүздеп саналады, жаңадан салынып жатқандары да аз емес. Көбейе бергей. Алайда, ат қоюға келгенде абай болайық. Адам аттарына тым әуес бола бермейік. Мәселен, сізден біреу: «Мейірім мектебіне қалай барам?» – деп сұраса, қандай ғанибет. Сіз: «Мейірім мектебі дейсіз бе? Қанағат даңғылынан оңға бұрылып, Имандылық көшесіне түсесіз, сәл жүргеннен кейін солға бұрылсаңыз, Татулық көшесі шығады, сол Татулық пен Тазалық көшесі қиылысар тұста Мейірім мектебі тұр», – деп жауап берсеңіз, қандай жарасымды. Әйтпесе, «Біздің ауыл Домбыра деп аталады. Тиек, Тоғызперне, Айқаракөз, Аққайың, Тәрбие, Текемет, Әлдибастау деген көшелері бар», – десеңіз, ұнамды емес пе?
Сағынғали ӘБУБАКИРОВ,
Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық институтының профессоры:
Көше атаулары патриотизмді нығайтса...
– Ономастика атауларды қазақшаландырумен шектелмейді. Мұндағы мақсат – әр елді мекеннің атынан ұлттық болмыстың, ұлттық тарихтың иісі сезіліп тұруы керек. Шағынауданға, көшеге берілген жаңа атау жас ұрпақ санасында ұлттық патриотизмді қалыптастыруға қызмет етуі тиіс. Сол себептен, елді мекенге, көшеге атау берілгенде осыған баса назар аударылады. Осы орайда өз ұсыныс пікірімді айтқым келеді. Мәселен, атақты балуанымыз Қажымұқан Мұңайтпасовқа берілген көше лайықты емес. Оған үлкен даңғыл керек. Оңтүстік Қазақстан облыстық газетінің бас редакторы болған Әмірсейіт Әлиевтің есіміне неге көше берілмейді? Кезінде пединститутта еңбегі сіңген Әсілхан Оспанұлы, заң саласында ұзақ жылдар бойы жемісті еңбек еткен Түсіп Байзақов көше атауларын иеленуге лайықты деп ойлаймын.
