Шымкент келбеті

Қаладағы бірқатар көшелер, шағынаудандарға жаңа атаулар беру – өзекті мәселе. Бүгінде қалада шағынауданның атауын заңдастыру, атауы жоқ көшеге және атауы қайталанатын  көшеге атау беру бойынша 335 ұсыныс жоба дайындалыпты. Әл-Фараби ауданындағы Забадам елдімекені «Көркем», «Бадам» тұрғын алабын «Береке» деп аталмақ. Абай ауданындағы «Фабричная» көшесінің атауы Балқаш болып өзгертілмек. Бұл – әзірге ұсыныс жоба. Негізінен, жер-су аттарына басымдық берілген. Ал кісі есімдерін беруге мейлінше шектеу бар.

Елдімекендердің атауын өзгерту – маңызды іс

Халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан болмысы, танымы, тағдыры елдімекен, жер-су атауларында жатыр. Жаңа атаулар елдігімізді, руханиятымызды танытып тұрса игі. 

Әсілінде, бір көшенің атын өзгерту немесе жаңарту өте күрделі іс. Көшеге атау беру жұмысы төрт сатыдан тұратынын бұған дейін жаздық. Жергілікті аудан әкімдігі, қалалық мәслихат, республикалық комиссия, әділет органының келісімінен кейін, осы төрт инстанциядан өтетінін егжей-тегжейлі жазылды. 

– Ономастикаға жаны ауыратындар – ұлтқа жаны ауыратын адамдар. Қазір дүниетаным өзгерді. Біз бабалардың жолын ұстай алмадық. Облыс, аудандарда жер-суға адам аттары қойылып кетті. Бұрынғы уақытта бізде ауданның көлеміндегі нысандарға адамның аты қойылмаған. Кісі есімдері тек қана микротопонимдерге берілетін. Осы дәстүрден айырылдық. Біз таяу уақытта коммунистердің атының бәрін өшіреміз. Қазірден бұл мәселеге даярлық жасауымыз керек, – деген еді филология ғылымдарының докторы, профессор Мекемтас Мырзахметұлы «Оңтүстік өңірдегі ономастика мәселелері» атты аймақтық конференцияда.

335 ұсыныс-жоба дайындалды

Таяуда осы мәселеге байланысты көпшілік тыңдау өтті. Қалалық мәдениет және тілдерді дамыту бөлімінің басшысы Мұрат Базарқұлов пен облыстық тілдерді дамыту, архивтер мен құжаттама басқармасы басшысының орынбасары Қасым Ағабеков біраз жұмыстардан хабардар етті. 

Қазақстан Республикасы Үкіметінің «Әкімшілік-аумақтық бірліктерге, елдімекендердің құрамдас бөліктеріне атау беру, оларды қайта атау, сондай-ақ олардың атауларының транскрипциясын нақтылау мен өзгерту кезінде тиісті аумақ халқының пікірін ескеру қағидаларын бекіту туралы» 2014 жылғы 24 ақпандағы № 138 Қаулысының нормаларына сәйкес, қаладағы 28 шағынауданның атауын заңдастыру, атауы жоқ 220 көшеге және атауы қайталанатын 73 көшеге атау беру бойынша барлығы 335 ұсыныс-жоба дайындалған. 

Шағынаудан атауларын аудандар бойынша жіктесек, Абай ауданы – 7, Әл-Фараби ауданы – 9, Еңбекші ауданынан 12 ұсыныс дайындалған. Ал көше атауларына келер болсақ, Абай ауданы – 33, Әл-Фараби ауданы – 41, Еңбекші ауданы – 42, Қаратау ауданынан 191 ұсыныс бекітілген.

Жалпы, аталған ұсыныстар бойынша Абай, Әл-Фараби, Еңбекші және Қаратау аудандары әкімдіктері тарапынан түсіндіру жұмыстары жүргізіліп, хаттамалар түзілген. Әр көше тұрғындарымен жиналыс өткізілген, жергілікті тұрғындармен келісілген.

Батырларымызды, қайраткерлерімізді дәріптей білейік

«Халық – дана, халықтан білгір ешкім жоқ. Жалпы, жер-су аттарын қоюға келгенде халықпен ақылдасу керек. Біз бұрынғыларды еске ала отырып, кейінгі ұрпаққа мәңгі ел болып қалуды ойластырғанымыз жөн. Менің бір ұсынысым – облыс орталығына Абылай хан, Жәнібек, Керей сынды хандардың, одан бөлек, эпос-жырлардағы Алпамыс, Қобыланды батырдың, Еңлік-Кебектің құрметіне де көше берілсе. Бұның жастарға берер тәрбиелік мәні зор». Профессор Әмір Мұсақұлов былтыр осындай ұсынысын жеткізген. Сараптаудан өткен еңбектерді көп таралыммен аудан-ауылдарға жіберіп, сол жердегі халыққа түсіндіру керегіне назар аудартқан еді. 

Әл-Фараби ауданының әкімдігінде өткен көпшілік тыңдауда да бірқатар ұсыныстар, талап-тілектер айтылды. Бірінші болып сөз алған Самал-2 шағынауданының тұрғыны Шаруа Пірмат жедел жәрдем шақыруда бірқатар қиындықтар барын айтты. 

– Қалада атауы жоқ көшелер әлі де бар. Жаңа шағынаудандарда көшелердің аты берілмеген. Қаланың аумағы үлкеюіне байланысты қайталанып отыратын көшелер де кездеседі. Жалпы, көшелердің атына, шағынаудандардың атауына жақсылап қарау керек. Мәселен, Самал 1, Самал 2, Самал 3 деген сияқты цифрлармен қойылғанда да шатасулар бар. 

Біз тұратын аумақты Самал 2 деп атайды. Бұрын Солтүстік-батыс деп аталған. Көшелерге қаланың картасы қойылмаған. Шағынаудандардың шекарасы көрсетілмеген. Осы мәселелер тұрғындарды қинап жүр. Осыған мән берсеңіздер,-дейді ол. 

Ал Ақжайық шағынауданының тұрғыны М. Әбдіхалықов кісі есімдерін мейлінше шектеу деген мәселе бойынша нақты критерийлер дайындау керек дейді. Одан кейін саябақтарға соғыс ардагерлерінің аты берілсе деген ұсынысын айтты.

Әрине, көшеге ат берудегі негізгі мақсат кейінгі жастарға өнеге, үлгі болсын деген ниет қой. Ең алдымен мемлекеттің дамуына еңбегі сіңген, қайраткер адамдардың аты қойылуы керек. Қалада М. Мәметова, Ә. Молдағұлова көшесі бар. Ендігі ретте Абылай хан, М.Әуезов, С.Сейфуллин сынды дара тұлғалардың атын үлкен даңғылдарға берер сәт жетті. Қала тұрғындарының пікірі осыған саяды. Өзіміздің тарихи тұлғаларымызды дәріптей білген жөн. Орталық саябақты Д.Қонаевтың атымен атасақ деген ұсыныстар да болды. 

Сондай-ақ, көпшіліктің пікірінше, әр көшеге мемориалдық тақта орнатуылуы тиіс. Ол – жастардың өз тарихын танып білуге қызықтырады.

Кісі есімдерін беруде нақты ережелер дайындалуда

Қала аумағы үлкеюде. Мәселелер де күрделене түсері заңдылық. М. Базарқұловтың айтуынша, дайындалған 335 ұсыныстың бәрі де жергілікті тұрғындардың келісімімен жүзеге асқан. Кісі есімдерін беру бойынша 200-ге жуық ұсыныс түсіпті. 

Тағы бір мәселе – бұрынғы шағын көшелер қазір даңғылға айналып кетті. Облысқа және еліміздегі танымал қайраткерлердің айырмашылығын нақты бекіту жөнінде ережелер қарастырылып жатқаны мәлім. Нақты ережелер бекітілгеннен кейін кісі есімдерін беру үрдісі одан әрі жалғаспақ. 

Алда ақпараттық тақталар, шағынаудандардың шекарасын анықтайтын тақталарды қою ісі де жанданбақ. Осыдан 4-5 жыл бұрын орталықтағы шағынаудандардың шекарасына тақтайшалар ілінген-тін. Уақыт өте келе ол жұмыстар тоқтап қалды. Сырттан келетін адамдар үшін де ұғынықты болуы керек.

Бөлім басшысы осындай мәселелерге қатысты түсініктеме беріп өтті. Жалпы, 2010 жылға дейін аудандық, қалалық деңгейдегі ономастика комиссиясы жұмыс істеген болатын. Қазір тек облыстық және республикалық комиссия ғана бар. 

Сонымен бірге, кісі есімдерін мейлінше шектеу деген мәселені дұрыс түсінгеніміз жөн. Қаланың бас жоспары өзгеруіне байланысты қалаға Сайрам, Төлеби, Ордабасы ауданынан елдімекендер қосылды. Сол кезде бір атау 33 рет қайталанатын жағдай кездесті. Мәселен, орталықтағы Б.Момышұлы көшесі Қайтпас-1 елдімекенінде бар. А.Құнанбаев, Ш. Уәлиханов, А.Байтұрсынов, Хамза сияқты көше атаулары да көбейген. 

Бұл мәселе уақыт сәтімен, кезең-кезеңімен шешілмек. Дегенмен, қазір жер-су аттары көбірек беріліп отыруының себебі осы.

Жаһандануға төтеп берудің жолы – рухани жаңғыру

Жалпы, қалада көше, шағынаудан атауларын қазақыландыруға мән берілуде. Мысалы, «Чапаевка» – «Оңтүстік» шағынауданы, «Қайтпас-2» – «Ақжайық» болып өзгергелі біршама уақыт болды. Моральдық тұрғыда ескірген атаулар осылайша ауыстырыла бермек. 

Елбасымыз да рухани жаңғыруға үндеген мақаласында туып-өскен жерімізді әспеттей білуге, прагматикалық қасиеттерімізді дамытуға назар аударды. 

Жаһандану кезеңінде ұлттық кодымызды сақтай отырып, жаңғыра білуіміз керек. 

Бір көшенің атын ауыстыруда қаншама мәселе шығатынын білдік. Президент Әкімшілігі мен министрліктің әкімшілік-аумақтық бірліктер мен нысандарға жаппай кісі есімдерін беруді шектеу жөніндегі тапсырмасы бола тұра аудан, қалалардан критерийге сәйкес келмейтін ұсыныстар әлі де түсуде.

Сөз соңында айтарымыз, ономастика мәселесінде жұмыстар терең зерделеуді талап етеді. 14 желтоқсан күні қала тұрғындарымен тағы да көпішілік тыңдау өтеді. Басты талап - он рет өлшеп, бір рет кесу. Қайткенде де, руханиятымызды танытар, еңселі ел екенімізді көрсететін атаулар қойылғаны құба-құп.

Шымкентте шағынаудандар мен көшелердің атауы өзгереді. Осыған орай, 24 қарашада көшелерге жаңа атау беру және өзгерту бойынша тұрғындар арасында қоғамдық тыңдау өткізіледі.

Қазіргі таңда, Шымкентте атауы жоқ 400 көше бар. Бұл медициналық және өзге де қызмет көрсеткенде қиындық туғызатындықтан күрделі мәселені шешу бірнеше жылдан бері көтеріліп келеді. Оның үстіне, қалада жаңадан қосылған жеке үйлер мен жаңа шағынаудандардың атауы қойылмаған. Билік бұл жағдайды 2020 жылға дейін шешу қажеттігін атап өтті.

Шағынаудандарға және көшелерге атау беру бойынша қоғамдық тыңдау Әл-Фараби аудандық әкімдігінде сағат 10.00-де басталады. 

Мекенжайы: Шымкент қаласы, Тыныбаев көшесі 49.

Редакциямызға ономастика мәселесіне байланысты қалаға жаңадан қосылған елдімекендерден тұрғындар жиі хабарласып жатады. Олар көше атауларының қойылмауы немесе қайталануы, т.б. мәселелерге қынжылыс білдіреді. Осы орайда Шымкент қаласы әкімдігінің Мәдениет және тілдерді дамыту бөлімінің басшысы Мұрат Базарқұловтан елдімекендердегі ономастика мәселесінің егжей-тегжейін сұрап білген едік.

– Мұрат Серікбайұлы, қалаға қосылған елдімекендердегі атауы жоқ көшелердің мәселесі қалай шешілуде?

– Атауы болуы үшін ол көшеге тұрғын үйлер толық түсуі керек. Егер жер учаскелері тұрғын үй есебінде берілген болса, толықтай үйлер түсуі тиіс. Одан кейін жергілікті аудан әкімдігінің өкілдері сол көшенің тұрғындарымен жиналыс өткізеді. Оған қалалық мәслихаттың депутаты қатысады. Сол жиналыста 60 пайыздан астамы қай ұсынысты қолдаса, сол ұсыныс хаттамасы түзіліп, енгізіледі. Осы орайда тұрғындардың ортақ пікірі ескеріледі. Олай болмаған жағдайда тұрғындар тарапынан наразылық туындауы мүмкін. Қала бойынша төрт ауданды үйлестіру біздің бөлімнің міндеті. Ұсыныс енгізілгеннен кейін депутаттардың қатысуымен көпшілік тыңдау өткізіледі. Оның қорытындысымен тағы да хаттама түзіледі. Қорытындысы бір ай бұрын жергілікті газет беттеріне, интернет-ресурстарына жарияланып, тиісті құжаттар республикалық ономастикалық комиссияның қарауына енгізіледі. Комиссия өзінің қорытындысын шығарады. Одан кейін облыс әкімдігі мен қалалық мәслихаттың бірлескен шешімі қабылданады. Шешім қабылданып біткеннен кейін Әділет органында тіркеліп, газет бетіне шығады да, заңды күшіне енеді. 

Яғни ҚР Үкіметінің «Әкімшілік-аумақтық бірліктерге, елдімекендердің құрамдас бөліктеріне атау беру, оларды қайта атау, сондай-ақ олардың атауларының транскрипциясын нақтылау мен өзгерту кезінде тиісті аумақ халқының пікірін ескеру қағидасы» туралы 2014 жылғы 24 ақпандағы №138 қаулысына сәйкес көшеге атау беру жұмысы төрт сатыдан тұрады. Олар –жергілікті аудан әкімдігі, қалалық мәслихат, республикалық комиссия, Әділет органы. Осы төрт инстанциядан өтеді.

– Ал егер көшеге тұрғын үйлер толық түсіп қойған болса, әлі де атауы берілмеген көшелердің болашағы қандай болмақ?

– Сәулет және қала құрылысы бөлімі елдімекендердің егжей-тегжейлі жоспарын дайындайды. Атауы жоқ көше тұрғындарының өкпесі де орынды. Такси, жедел жәрдем шақырту керек. Келім-кетім адамдары тағы бар. Тұрғындарға күнделікті қиындық туғызғаннан кейін олар «жергілікті әкімдік жұмыс істемейді» деп ренжиді. Дегенмен біз тұрғындармен тұрақты түрде жиналыс өткізіп тұрамыз. Сонда жергілікті аудан әкімдігіне «осы көшеге уақытша реттік нөмір беруіңізді сұраймын» деп өтініш жазу керек. Сәулет және қала құрылысы бөлімі уақытша реттік нөмір бере алады. Ол үшін сол көшенің 4-5 тұрғыны қол қойса да жеткілікті. Сол сияқты көпшілік тыңдау өткізілетін болса, біз міндетті түрде жергілікті газетке хабарлама береміз. 

Қарағанды қаласына іссапар кезінде ары қарай Қарқаралы ауданына, Қазыбек бидің 300 жылдығына арналған мерейтойға делегацияның құрамында барып келдім. Онда Шахтинское, Полярное, т.б. көше атауларының бәрі орысша жазылған. Сол іспетті Шымкентте де ондай атаулар әлі де кездеседі. Бірақ біз басым бөлігін қазақыландырдық деп сеніммен айта аламын. Мысалы, «Чапаевка» – «Оңтүстік» шағынауданы, «Қайтпас-2» – «Ақжайық» болып өзгергелі біршама уақыт болды. Мұның бәрі қалалық әкімдіктің сайтындағы мекенжай анықтамалығына да енгізілген. Тек тұрғындардың құлағы бұрынғы жаттанды атауларға үйреніп қалған.

– Сонда бір көшеге атау беру қанша уақытқа созылуы мүмкін?

– Бұлай «қиындап» кетуінің себебі – ашықтықты қамтамасыз ету. Бұған дейін қалалық әкімдіктің жанында қалалық ономастика комиссиясы болған. Ономастикаға қатысты мәселенің барлығы бір қаланың төңірегінде, яғни өзімізде шешілетін. Бірақ сол кезеңде «жергілікті жерлерде кісі есімдерінің атаулары көбейді» деген уәж, шағым көбейіп кетті. Осындай олқылықты болдырмас үшін әрі ашықтықты қамтамасыз ету мақсатында бұл процесс осылай күрделенді. Төрт бірдей инстанцияның қай-қайсысы да шешіммен келіспеуі мүмкін. Мысалы, біз республикалық ономастикалық комиссияның алдына барып, «мына көшеге пәленшенің атын бересіздер ме?» деп өтініш жасамаймыз. Оларға біздің пікіріміз қажет емес. Өйткені кісі есімдеріне қатысты дау-дамай көп. Қазір көшеге атау қою мәселесіне келгенде пәленшенің бабасының немесе түгеншенің атасының есімі берілмес үшін осындай қадамдарға барып отырмыз. 

Көше тұрғындарына жиналыс өткізілетін болса, 15 күн бұрын хабарланады. Егер тұрғын белгілі бір себептермен жиналысқа қатыса алмаса, онда аудан әкімдігінің өкілдері әр үйге кіріп, ұсыныс хаттамасымен таныстырсын, қол қойдырсын деген талап қойылған. Бұл бағыттағы жұмыс тәжірибесінде «біздің пікірімізді ескермеген» деген сияқты үш-төрт тұрғын арыз жазған жағдайлар кездескен. Ал үш-төрт адамның арызы да ұжымдық арыз болып саналады. Оны біз міндетті түрде қарауға тиістіміз. 

Заң талаптарында көрсетілгендей, бір ұсынысты енгізу үшін кемінде 10 ай уақыт кетеді. Республикалық ономастика комиссиясының жиналысы бір тоқсанда (үш ай сайын) бір рет, жылына төрт-ақ рет өтеді. Ал сіз оған үлгеріп немесе үлгермей қалуыңыз да мүмкін.

– Биыл республикалық ономастикалық комиссияға қанша көшенің атауына ұсыныс бердіңіздер?

– Үкіметтің қаулысына сәйкес «қандай кісі есімдерін беру керек» деген талабы бар. Соған сәйкес қаулының күші уақытша тоқтатылып, мораторий жариялаған. 2014 жылы аталған Қаулы қабылданған кезде Шымкент қаласы бойынша 170 ұсыныс енгізгенбіз. Жыл бойына республикалық ономастика комиссиясының қараған ұсынысы 455 болса, оның ішінде 170-і Шымкенттен беріліпті. Негізі басында 196 еді. Соның 170-і өтіп, оң қолдауын тапқан. 2015 жылы бұл қаулы тоқтатылды да, Жеңістің 70 жылдығының қарсаңында ҰОС ардагерлерінің есімін беруге рұқсат берілді. 2013 жылы қаланың Бас жоспары өзгерді де, қалаға Сайрам, Төлеби, Ордабасы ауданынан елдімекендер қосылды. Сол кезде бір атау 33 рет қайталанатын жағдай кездесті. Мәселен орталықтағы Б.Момышұлы көшесі Қайтпас-1 елдімекенінде бар. А.Құнанбаев, Ш. Уәлиханов, А.Байтұрсынов, Хамза сияқты көше атаулары барынша көбейіп кетті. Қаланың Бас жоспары өзгермей жатып қаладағы көшелердің жалпы саны 1300-ге жетпейтін. Жаңа елдімекендер қосылғаннан кейін 2560 болды, яғни екі есеге көбейді. Содан соң автоматты түрде көптеген көше атаулары қайталанды. Жергілікті ауылдық типтегі елдімекеннің көшелерінде ақсақалдардың өзара кеңесуімен көшеге заңсыз ат қойыла берген. Біз соның бәрін зерделедік. Зерделеу жұмыстарының нәтижесінде жаңадан қосылған елдімекендердегі көше атауларының барлығы дерлік заңды деп айта алмаймыз. Негізі көшеге шартты атау беру – заңсыз. Сол кезде атауы жоқ көшелердің саны 500-ге жуықтады. Атауы қайталанатын көшелердің саны 170-ке өсті. Бірінші орындағы маңызды мәселе – атауы жоқ көшелерге атау беру, екіншісі атауы қайталанатын көшелер. «Әкімшілік-аумақтық бірлік» туралы Заңда да, Үкіметтің қаулысында да көрсетілген. Мысалы, Шымкент қаласы – бір әкімшілік-аумақтық бірлік. Онда көше атауы бір реттен артық қайталанбауы тиіс. Қайталанған жағдайда сот, пошта, коммуналдық қызмет саласында түрлі жағдайлар орын алуы мүмкін. Олар бізге қайта-қайта ұсыныспен шығады. Мәселен, сот отырысы аудандық, облыстық, республикалық сотта қаралып, қорытындысын тиісті мекенжайға жолдауы тиіс. Сол кезде қайталанатын көше атауларынан азаматтар зардап шегеді. Момышұлы көшесі, 21 үй орталықта да, Қайтпаста да бар. Ертеңгі күні құжат тиісті мерзімде жетпесе, сәйкесінше заң талаптарын бұзған болып есептеледі. Жедел жәрдем қызметі де дәл солай шатасуы мүмкін. Алда әлде де атқаратын жұмыстарымыз көп.

– Қаланың орталығындағы «Тауке хан» немесе «Іляева» деген көше атаулары тайға таңба басқандай қате жазылып тұр. Орталықта тіпті Циолковский деген сияқты орысша атауларды да кездестіресіз. Қала көшелері қашан толық қазақыланбақ?

– Көше атауын жазған немесе өзгерткен кездегі тақтайшалар қою немесе жаңарту сияқты шығындар толықтай мемлекеттің есебінен төленеді. Біз көше атауына қатысты өзгерістің барлығын тиісті мекемелерге жолдаймыз. Әр тұрғын көшесінің атауын өзі жаздыртуы керек. Заң тұрғысында тұрғынға ешқандай шектеу жоқ, себебі өз қаржысына істетеді. Біркелкі стилистиканың қалыптаспайтыны содан. Ал бірақ көшеге атау берілген кезде аудан әкімдігі дұрыс нұсқасын барлық тұрғынға ұсынады. Егер дұрыс жазылмаса, тағы да жиналыс өткізіп түсіндіру жұмыстарын жүргіземіз. 

Қала көшелерін толықтай қазақыландыру бағытында республикалық ономастикалық комиссияға мынадай көше атауларын ұсындық: Мерген, Жетіотау, Тәңірқұт, Аруана, Айбалта, Құнарлы, Мұзбел, Көркемай, Құттыбілік, Айдаркөл, Жезқанат, Сұлукөл, Торғауыт, Қоңыраулы, Сарбаз, Жаңадария, т.с.с. Бұл – комиссия оң қорытынды берген көшелердің бірсыпырасы ғана.

– Әңгімеңізге рахмет!

Ата-бабаларымыз «Жер тарихы – ел тарихы» деп жер-су атауларына ерекше мән берген. Шын мәнінде елдің елдігін танытатын, халықтың болашағын айқындайтын – ономастикалық атаулар. Халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан болмысы, танымы, тағдыры елдімекен, жер-су атауларында жатыр. Бүгінде Шымкент қаласында атауы қайталанатын 7 мектеп, 7 шағынаудан, 100-ден астам көшенің атауын өзгерту қажет екен. Елбасы «100 нақты қадам» – Ұлт жоспарында «Біз, Қазақстан, біртектілікке ұмтылуымыз қажет» деген еді. Біртектілік айналып келгенде, бір тілдің, бір ділдің айналасына шоғырлану ғой. Ендеше, жер-су атауларына қатысты біраз жағдайларды саралап көріп едік.

392 ұсыныс дайындалып жатыр

Тәуелсіздіктің 25 жылдығында қаншама елдімекендер мен көшелер, әлеуметтік нысандар бұрынғы атауын иеленіп, жаңа сипатқа енді. Ономастика саласында атқарылып жатқан жұмыстар аз емес. Дегенмен, өз шешімін күткен мәселелер де күн тәртібінде тұр.
Рас, «Атамның атын ауылға, көкемнің атын көшеге беру» принципін де тоқтататын сәт туды. Таяуда облыстық тілдерді дамыту, архивтер мен құжаттама басқармасы ұйымдастырған «Оңтүстік өңірдегі ономастика мәселелері» атты аймақтық конференцияда біраз мәселе айтылды. Жиынға филология ғылымдарының докторы, профессор Мекемтас Мырзахметов, филолог ғалым Әмір Мұсақұлов сынды зиялы қауым өкілдері, қалалық, аудандық мәдениет және тілдерді дамыту бөлімдерінің мамандары, көрші Жамбыл, Қызылорда облысының осы салаға жауапты мамандары да қатысып, ой бөлісті.
Облыстық тілдерді дамыту, архивтер мен құжаттама басқармасы басшысының орынбасары Қасым Ағабеков алдымен атқарылған жұмыстарды баяндады. Мәселен, бүгінде облыстағы 185 ауылдық округтің 161-іне тарихи жер-су атаулары, 24-іне жеке адам есімдері берілген. 930 елді мекеннің 811-і тарихи жер-су атауларын, 107-сі жеке адам есімдерін иеленген. 12 шағынаудан нөмірленіпті.
11263 көшенің 4254-і тарихи-жер су атауларымен, 5796-сы жеке адам есімдерімен аталса, бәрі де «Мекенжай тіркелімі» ақпараттық жүйесіне енгізілген.
Аудандық, қалалық әкімдіктерге атауын ауыстыруды қажет ететін, қайталанатын көшелер, елдімекендерге тарихи атауларға өзгерту бойынша тапсырма берілген. Мәселен, қазіргі уақытта Шымкент қаласының өзінен 392 ұсыныс дайындалып жатыр.
– Президент Әкімшілігі мен министрліктің әкімшілік-аумақтық бірліктер мен объектілерге жаппай кісі есімдерін беруді шектеу жөніндегі тапсырмасы бола тұра, аудан, қалалардан критерийге сәйкес келмейтін ұсыныстар әлі түсуде. Басқармаға ономастика мәселесі бойынша жыл басынан бері түскен 23 арыздың барлығы көшеге, елдімекенге, мекемелерге кісі есімін беру туралы ұсыныстар. Осыған сәйкес, әсіресе, білім, мәдениет нысандары мен ауылдарға, көшелерге кісі есімін беруге шектеу қою керек деп есептейміз, – деді Қасым Жақсылықұлы мәселелердің де барын хабардар етіп.
Шымкент қаласына Сайрам, Төлеби, Ордабасы аудандарынан бірқатар елдімекендер қосылғаны мәлім. Енді, жұмысты одан әрі ширату керектігін түсінесіз.

«Фабричнаядан» қашан арыламыз?

Бұрыннан айтылып келе жатқан мәселенің бірі – тоталитарлық жүйеден қалған, ескі атаулардан әлі де болса арыла алмауымыз. Бұл бағытта да жүйеленуі тиіс жұмыстар жетерлік. Қ. Ағабеков өз баяндамасында бұл мәселелерден де хабардар етті. Қазіргі кезде атауы қайталанатын, моральдық тұрғыдан ескірген атауларды өзгерту қажеттігі туындап отыр.
Мәселен, 2 ауылдық округтің (Бәйдібек ауд. Қосақжар а/о,Түркістан қ. Сауран а/о), 14 елді мекеннің (Киров, Первомайское, Жданов, 40 лет Победы, Қаз ССР 40 жылдығы, Карл Маркс – Мақтарал ауд., Белый Дом, Орджоникидзе, Карл Маркс, Чичерино, Дмитров, М.Горький – Сарыағаш ауд., Манкент, Чапаево – Сайрам ауд), 270 көшенің (Бала бүргем 1, Геологическая, Мельничная – Кентау қ. Калинин тұйығы, Энгельс, Аптечная, Мехтупик, - Мақтарал ауд., Садовая, Зеленая, Инклап, Советтер – Сайрам ауд., Мақталы, Приканальная, Фабричная, Комсомольская, Коммунистическая – Шымкент қ.) атауын өзгерту басты назарда тұр.
Мемлекеттің, ұлттың сипаты ең алдымен оның тілі мен ономастикалық атауларынан көрінетіні рас.
– Ономастикаға жаны ауыратындар – ұлтқа жаны ауыратын адамдар. Қазір дүниетаным өзгерді. Біз бабалардың жолын ұстай алмадық. Облыс, аудандарда жер-суға адам аттары қойылып кетті. Бұрынғы уақытта бізде ауданның көлеміндегі нысандарға адамның аты қойылмаған. Кісі есімдері тек қана микротопонимдерге берілетін. Осы дәстүрден айырылдық. Біз таяу уақытта коммунистердің атының бәрін өшіреміз. Қазірден бұл мәселеге даярлық жасауымыз керек, – деді Мекемтас Мырзахметұлы. 

Әмір МҰСАҚҰЛОВ,
ф.ғ.к, профессор:

– Ономастикалық атаулар қазіргі таңдағы ең үлкен мәселе болып отыр. Бұл бағытта дұрыс жұмыстар да атқарылды, ағаттықтар да жіберілді. Қазіргі ономастика бөлімінің бастамасы дұрыс. Дегенмен, нәтижелі жұмысты жан-жақты халыққа тарату мәселесін ойлайық. Сараптаудан өткен еңбектерді көп тиражбен аудан-ауылдарға жіберіп, сол жердегі халыққа түсіндіру керек еді. Ол әлі жасалынған жоқ. Бұл болашақтың міндеті деп ойлаймын.
Халық – дана, халықтан білгір ешкім жоқ. Жалпы, жер-су аттарын қоюға келгенде халықпен ақылдасу керек. Біз бұрынғыларды еске ала отырып, кейінгі ұрпаққа мәңгі ел болып қалуды ойластырғанымыз жөн. Менің бір ұсынысым – облыс орталығына Абылай хан, Жәнібек, Керей сынды хандардың, одан бөлек, эпос-жырлардағы Алпамыс, Қобыланды батырдың, Еңлік Кебектің құрметіне де көше берілсе. Бұның жастарға берер тәрбиелік мәні зор.

«Ортақ тұлғалар барлық жерде бірдей ұлықталуы тиіс»

Қоғамдық көліктің кондукторлары ұлттық мүддеге салғырт қарайтынын да көріп, байқап жүрміз. Жұмысқа «84» бағыттағы автобуспен келеміз. Осы автобуспен қайтамыз. Күнделікті еститініміз осы жағдай: «Еуразия» аялдамасы маңынан мінгеннен кондукторымыз «Карл Маркс», «Бауман», «Полторацкий», «Некрасова» деп айқайлай жөнеледі. Әйтпегенде, Карл Маркс көшесі
М. Х. Дулати деп, Некрасов көшесі Нәзір Төреқұлов болып аталғанына жиырма жылдан асты. Біз әлі сол сарқыншақтан арыла алмай келеміз.
Шымкент аумақтарының кеңейуіне байланысты бірнеше көшелердің атауы қайталатынын айттық. Бұл жағдайда құтқару саласының немесе жедел жәрдем қызметкерлерінің жұмыстарында бірқатар мәселелер туындап жатыр.
Бұдан бөлек, белгілі қаламгер Нұртөре Жүсіптің мына пікірі де көпшілікке ой салары анық. «Бізде Махамбет тек Атырауға ғана тән сияқты, Тәттімбет – Қарағандыға ғана тән сияқты қабылданып жүр. Мәселен, неге Құрманғазының, Динаның ескерткіші Өскеменде, ал Тәттімбеттің ескерткіші Оралда тұрмайды. Қазаққа ортақ тұлғалар барлық жерде бірдей ұлықталып, құрметтелуі керек емес пе?» дейді белгілі журналист ономастика мәселесі қозғалған бір жиында. Бұған да назар аударатын сәт әлдеқашан жетті емес пе?!

Әрбір азамат үлес қосса...

Туып-өскен жеріміздің атауын бірізділікке түсіруге, мәселелерді шешуге әрбір азамат үлесін қосуы тиіс. Сонда ғана жағдай түзелмек. Бұл орайда елжанды азамат Қабыл Дүйсенбидің еңбегін айта кетсек. Қабыл Тұрарұлы 1990 жылдардан бастап Шымкент қаласындағы мемлекеттік тілдің ахуалын жақсартуға үлес қосқанын бүгінде көпшілік білер. Ол кісінің тікелей бастамасының, табандылығының арқасында (1993-2001 жылдары қалалық ономастика комиссиясының хатшысы болған) 20 жыл ішінде қаладағы 1 ауданның, 7 елдімекеннің, 40 шағынаудан мен 30 мектептің, орталық стадион мен 3 саябақтың, 2 алаң мен 7 даңғылдың және 600-ден астам көшенің атаулары қайта аталыпты. Міне, жанкештілік!
Дүниетаным өзгерді. Құндылықтар жоғалды дейміз. Мұндайда елдің әрбір азаматының бойынан мемлекетшілдік, ұлтжандылық байқалып тұруы керек.

Облыстағы 185 ауылдық округтің 161-не тарихи жер-су атаулары қайтарылған. Бұдан бөлек, өңірде елдімекендер мен көше атауларының қайталануы әлі де кездеседі. Шымкентте де бұл мәселе өзекті. Облыстық тілдерді дамыту, архивтер мен құжаттама басқармасы басшысының орынбасары Қасым Ағабековтың айтуынша, бұл мәселе кезең-кезеңімен шешілмек.

Облыстық тілдерді дамыту, архивтер мен құжаттама басқармасы ұйымдастырған «Оңтүстік өңірдегі ономастика мәселелері» атты аймақтық конференцияда осы мәселелер талқыланды.
М. Әуезов атындағы ОҚМУ-да өткен жиынға филология ғылымдарының докторы, профессор Мекемтас Мырзахметов, Әмір Мұсақұлов сынды белгілі ғалымдар қатысып, өз ойларын білдірді. Басқосуға қалалық, аудандық мәдениет және тілдерді дамыту бөлімдерінің мамандары, көрші Жамбыл, Қызылорда облысының осы салаға жауапты мамандары да қатысып, ой бөлісті. Жиында сөз алған ғалым М. Мырзахметов
«Жер тарихы – ел тарихы» екенін, сол себептен, жер-су аттарына салғырт қарауға болмайтынын жеткізді.
Облыстық тілдерді дамыту, архивтер мен құжаттама басқармасы басшысының орынбасары Қасым Ағабеков Шымкент қаласы аумағының үлкейіп, Сайрам, Төлеби, Ордабасы аудандарынан бірқатар елдімекендер қосылғанын айта келе, ономастика мәселесінде алда атқарылар жұмыс ауқымды екенін жеткізді.

Қаланың келбеті – сәулетімен, сән-салтанатымен ғана өлшенбейді. Ұлттық сипат беретін көше аттарының да маңызы бар. Қазақтың жер-судың аты – халықтың хаты деуі тегін емес. Халқымыз елдігіміздің белгісі ретінде саналатын жер-су атауларына байыппен қараған. Табиғи ерекшеліктері мен өлке өзгешелігін ескеріп, тау-тас, сай-сала, өзен-көлге лайықты атаулар берген. Сондықтан миллионға жуық тұрғыны бар қала көшелерінде елдік ерекшелігімізді танытатын жер-су аттары жиі кездеседі. Мәселен, Үшқоңыр, Жиделібайсын, Сарайшық, Тоқбәйге, Домбыралы атаулары тұрғындарға ұлттық нышандарымыз бен нақыштарымызды ұқтырады.

Тәуелсіздік жылдары Оңтүстіктің ономастикасы үлкен өзгеріске ұшырады. Қала көшелеріндегі кеңестік атаулар түгелдей қазақшаланды. Мәселен, Ленин даңғылы – Республика, Советский көшесі – Қазыбек би, Долорес – Желтоқсан, Базарная – Әйтеке би көшесі болып ауыстырылды. Ал Целинная – Тың, Кристалльная – Мөлдір, Яблоневая – Алмалы болып өзгерді. Көптеген орыс тұлғаларының есімдері қазақ ақын-жазушылары және қоғам қайраткерлерінің аттарымен алмастырылды. Мұның бәрі облыстық және қалалық ономастикалық комиссиялар жұмысының жемісі болатын.

2014-2016 жылдары ономастикаға мораторий жарияланғанға дейін көптеген мән-мағынасы терең қазақша атаулар көшелерге берілді.

Ал жаңа атаулардың қай-қайсысы да құлаққа жағымды, тілге орамды. Қойылған жер-су аттары тәуелсіздігімізді паш етеді. Тарихи, рухани құндылықтарымызды насихаттайды. Дегенмен, қала аумағының ұлғаюына және мораторийге байланысты түйіткілді мәселелер көбейді. Соның салдарынан аттары қайталанатын көшелердің саны артқан.

Қазір Шымкентте 2029 көше бар. Оның көбісі қайталанады. Бүгінде осындай 95 көше бар екен.
Мамандардың айтуынша, бір ғана Абайдың есімін иеленген көшелер Шымкентте жетіп артылады. Орталық даңғылға қарағанда қаланың шағынаудандарында орналасқан көше әлдеқайда тар, көлік қозғалысы көп. Ал Абай Құнанбаевтың есімін иеленген көшелер саны 19 болса, Бауыржан Момышұлы атында 2, Мәншүк Мәметова атында 6 көше бар. Осыған ұқсас жағдай Ш. Уәлиханов, Ю. Гагарин, Аманкелді, Түркістан атындағы көшелерде де кездесіп отыр. Бұдан бөлек, 364 көшенің атауы жоқ.

Көшелердің бірін-бірі қайталауы, халыққа қызмет көрсету орталықтарына мекен-жайға тұруға келетін азаматтар арасында түсініспеушілік туындатады. Сондай-ақ, жедел жәрдем, өрт пен құтқару қызметіне жүгінетіндерге де қиындық тудырады.
– 2014-2016 жылға дейін 184 көшенің атауы өзгертілді. Оның бесеуі Ұлы Отан соғысының ардагері болса, қалғаны жер-су атаулары. Ал атауы жоқ 364 көшенің аттары бойынша ұсыныстар қаралып жатыр. Яғни бірде-бір атау берілмеген көшелерге
Арқалық, Үкілісай, Нұрлытаң секілді ұсынған атаулар бар. Сондай-ақ Жуков көшесін өзгерту жөнінде пікірлер болғанымен, қолбасшы батыр өз атауымен орнында қалдырылды, – дейді қалалық мәдениет және тілдерді дамыту бөлімінің басшысы Мұрат Базарқұлов.
Әрине, қала көшелеріне кез келген адамның аты қойылмайды. Бүгінге дейін белгілі бір тұлғалар, жер-су аттары үшін сараптама жұмыстары жүргізілді. Мораторийге дейін әкесінің, туыстарының есімдерін ұсынған тұрғындардың көп болғаны да ақиқат. Сол сәттерде өз туысының атын қойғысы келетіндер мұны үлкен науқанға айналдырды. Ономастика комиссиясына шағым да, арыз да көп түсті. Облыстық, республикалық басылымдарда көше атауына қатысты үлкен мәселелер де көтерілді. Қалалық мәдениет және тілдерді дамыту бөлімінің сектор меңгерушісі Әбдіжаппар Сәкеннің айтуынша, жер-су, белгілі бір тұлғалардың есімі мен көшелерге атау беру жөнінде жұмыстар жүргізіліп жатыр. 2015 жылы Жеңістің 70 жылдығына орай, 15 ұсыныс республикалық онамастикаға енгізілген. Оның ішінде 12 Ұлы Отан соғысының ардагеріне беру туралы ұсыныстар қолдау тауыпты. Бесеуі ОҚО әкімдігі мен мәслихаттың бірлескен шешімімен бекітіліп, әділет органына тіркелді. Алдағы уақытта қалған 7 көше ОҚО әкімдігі мен облыстық мәслихатының бірлескен шешімімен бекітілетін болады. Мораторий аяқталысымен, атауы жоқ көшелерге де атаулар берілмек.

Айта кету керек, Түркияның Измирі, Италияның Гроссето атаулары шымкенттіктер үшін таңсық емес. «Нұрсәт» шағынауданындағы көшелер әлі күнге осылай аталады. Мұны басшылар Қазақстан жылына орай достықпен байланыстырады.

Сүйікті қаламыздың тарихын айшықтайтын көше атаулары заманға сай болуы керек. Қолданыстағы заңнамаға сәйкес көше атауларын ретке келтіретін кез келді. Енді аты жоқ көшелерге ұлттық құндылықтарымызды білдіретін жер-су атаулары және еңбегі сіңген танымал тұлғалардың есімдері беріледі.

Сіз не деясіз?

Мархабат Байғұт, жазушы:

«Парасатты көзқарас қажет»

– Есімдерін есте қалдыруға тиісті тұлғалар, Оңтүстік өңірінде де, республикада да аз емес. Бірақ, ауылдық округтер мен ауылдардың, елді мекендердің, мектептер мен көшелердің көпшілігі немесе түгелдей кісі есімдерімен аталып кетсе, не болады? Жараса ма? Үйлесе ме? Мұның өзі өркениеттілікке де, мәдениеттілікке де, талғампаздыққа да, білімділікке де, көргенділікке де, тектілікке де жатпайды емес пе?! Ономастикада да тәртіп, тәрбие керек. Жан-жақты жұмыс жүргізіп, ұғындыра түсіндіріп, бұрыннан солай аталатын атаулардан арылған абзал. Бұған бір мысал. Сайрам ауданында Қызылсу-Сиқым деген ауыл бар-тұғын. Жазушы Ерсін Қойбағарұлы зерттеп, талай жыл бойы дәйектеп жазып жүріп, бұрын сол ауылдың астында Құрлық дейтін тарихи қала-қорған болғанын дәлелдеді. Құрлық атауын ауданның тиісті орындары ұсынып, облыс қолдап, республика бекітті. Қызылсу-Сиқымның Құрлық ауылы болғанына бірқатар жыл өтті. Облыс орталығында да өзгеруге тиісті көшелер жүздеп саналады, жаңадан салынып жатқандары да аз емес. Көбейе бергей. Алайда, ат қоюға келгенде абай болайық. Адам аттарына тым әуес бола бермейік. Мәселен, сізден біреу: «Мейірім мектебіне қалай барам?» – деп сұраса, қандай ғанибет. Сіз: «Мейірім мектебі дейсіз бе? Қанағат даңғылынан оңға бұрылып, Имандылық көшесіне түсесіз, сәл жүргеннен кейін солға бұрылсаңыз, Татулық көшесі шығады, сол Татулық пен Тазалық көшесі қиылысар тұста Мейірім мектебі тұр», – деп жауап берсеңіз, қандай жарасымды. Әйтпесе, «Біздің ауыл Домбыра деп аталады. Тиек, Тоғызперне, Айқаракөз, Аққайың, Тәрбие, Текемет, Әлдибастау деген көшелері бар», – десеңіз, ұнамды емес пе?

Сағынғали ӘБУБАКИРОВ,
Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық институтының профессоры:

Көше атаулары патриотизмді нығайтса...

– Ономастика атауларды қазақшаландырумен шектелмейді. Мұндағы мақсат – әр елді мекеннің атынан ұлттық болмыстың, ұлттық тарихтың иісі сезіліп тұруы керек. Шағынауданға, көшеге берілген жаңа атау жас ұрпақ санасында ұлттық патриотизмді қалыптастыруға қызмет етуі тиіс. Сол себептен, елді мекенге, көшеге атау берілгенде осыған баса назар аударылады. Осы орайда өз ұсыныс пікірімді айтқым келеді. Мәселен, атақты балуанымыз Қажымұқан Мұңайтпасовқа берілген көше лайықты емес. Оған үлкен даңғыл керек. Оңтүстік Қазақстан облыстық газетінің бас редакторы болған Әмірсейіт Әлиевтің есіміне неге көше берілмейді? Кезінде пединститутта еңбегі сіңген Әсілхан Оспанұлы, заң саласында ұзақ жылдар бойы жемісті еңбек еткен Түсіп Байзақов көше атауларын иеленуге лайықты деп ойлаймын.