Шымкент келбеті

«Манеж» Бұл – Цирк туралы сериал. 1 серия, 1 кадр, 1 дубль!

...Циркте қызық болыпты. Ондағы сахна сыртынан тыс кадрлар да күлкіге қарқ қылып жатады. Жұмыс күнінің бірінде сағат 9:00-дегі жиналысқа кешікпеу үшін жылан жаттықтыратын кісі асығып, такси ұстайды. Бар ойы жиналыстан кешікпеу болған ол жыланын чемоданымен бірге таксиде ұмытып кетеді. Ол таксиге отырған келесі бір адам «Мынау не?» деп чемоданды ашып көрсе, ішінен жылан шығады. Таксист те, әлгі жолаушы да жалма-жан тұра қашады. Ал цирк маманының қаперінде ештеңе жоқ, кешікпей келгеніне мәз болып, ғимаратқа кірсе, кассадағы әйелдің «осы билеті жоқтар жылан құсап сусылдап кіріп кетеді» деген сөзін естігенде барып «Жыланы-ы-ым!» деп далаға атып шығады. Содан ақыры «жыланымды жоғалтып алдым» деп радио-телеарнаға да хабарлама берген ғой... Бұл – «Манежде» көрсетілетін бір эпизод қана.

Ескі ипподром жаңа жерге көшіріледі деген ақпар шыққалы қоғамда қызу пікірталас жүріп жатыр. Расымен, қазіргі ипподромның орнын ауыстыруға не себеп? Жаңа ипподром ескісінен несімен ерекшеленбек? Біз осы сауалдарға ипподромға қатысты нақты дәйектермен дәлелді ойларын айтатын бірнеше адамның пікірін білген едік.

Осыдан бір апта бұрын Қазақстандағы өзінің тарихи өзегін сақтап қалған жалғыз қала – Шымкенттің атымен аттас «Ескі қалашыққа» Елбасы Н.Назарбаевтың табаны тиді. Бұл заманауи мегаполистегі 4,5 гектар аумақты алып жатқан көне қалашықтың тарихында елеулі күн болып жазылары анық. Зерттеулер біздің заманымызға дейінгі екінші мыңжылдықтан бастау алатын қалашықтың тарихы тым тереңде екенін дәлелдеп берді. Ескі қалашықтағы мәдени қабаттардың тереңдігі орта есеппен 14 метрге дейін барады. Археологтар ең төменгі қабатынан б.з.д. ІІ ғасырдың басы мен ІІІ ғасырдың аяғы деп көрсетілген керамика бұйымдарының бөліктерін тапқан.

Үрәлхан Сейілбекова. Қазақ өнерінің мақтанышына айналған ару. Ашылғанына 12 жыл болған Опера және балет театрының даңқын елімізде ғана емес, әлемдік сахналарда танытып жүрген үздік опера әншісі. Ол өнер бағының бұлбұлына айналған Күләш Байсейітова, Роза Бағланова, Бибігүл Төлегенова, Майра Мұхамедқызы, Нұржамал Үсенбаева сынды апаларының заңды жалғасындай қазақ қызының бүткіл болмыс-бітімін, музыкалық бейнесін опера сахнасынан толымды етіп кең тыныспен, ашық үнмен сомдап келеді.

Аудандық деңгейден – әлемдік сахнаға дейін

Бекзат өнер Үрәлхан әншіге әкенің қанымен, ананың сүтімен дарыған. Әкесінің әкесі елді аузына қаратқан адуынды ақын болған. Сейілбек атасының барлық інілері жеті қырлы, бір сырлы сал-сері болыпты. Атасының інісі Досыбай ақсақал суырыпсалма айтыскерлігімен аумағына белгілі ақын қызды кезекті айтыста жеңіп, көңілі құлаған сол аруға үйленіпті. Бірақ, соғыс даласына аттанып, қайта оралмапты. Опера әншісінің өз әкесі Каналбай қажы Сейілбекұлы Жетісайдағы қазіргі Құрманбек
Жандарбеков атындағы драма театрының (бұрынғы Киров атындағы Халық театрының) негізін қалаушылардың бірі. Жаңадан бой көтерген өнер ошағында «Қыз Жібек» операсын сахналапты. Сөйтіп жүріп Мәскеуге Қазақстанның онкүндігіне барып, Кремльдің сахнасында өнер көрсеткен деседі. Халық театрында жұмыс істеп жүріп «оқу керек екен ғой» деген ой келеді. Отбасылы бола тұра Ташкенттегі театралды институтқа күндізгі бөлімге оқуға түседі. Дүйсенбі таңда кетіп, жұма күні кеш қарайғанда келеді екен. Бес жыл Жетісай мен Ташкенттің арасын жол қылып жүріп, «Музыкалық драма актері» деген мамандық алып шығады.
Әке мен қыз тағдыры қандай ұқсас?! Каналбай қажының кенже қызы да дәл солай Шымкенттегі Опера және балет театрының негізін қалауға атсалысып, алғашқы жылы Сырдың арғы бетінен бергі бетіне қатынайды. Жетісай мен Шымкенттің арасын жол қылады. Екі балалы әйел адамға дүйсенбі таңда кетіп, жұма күні отбасына оралып, сенбі-жексенбі үй шаруасын атқарып, отағасының қас-қабағын бағып, жағдайын жасау әсте оңайға соқпағаны айтпаса да белгілі. Ол – мөлдір өнерге деген шексіз құштарлықтың құлшынысы еді, - дейді әншінің өзі өткен күндерін еске алып отырып.
Иә, Ү.Каналбайқызы ең әуелі әйел-ана екенін есінен шығармайтын бегім. Алматыдағы Қыздар педагогикалық институтын Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Галина Қарамолдаеваның класынан бітіргеннен кейін Алматы облыстық Сүйінбай атындағы филармонияның «Сазгер» ансамбліне қабылданады. Сосын Ішкі істер министрлігі симфониялық оркестрінің солисі ретінде өнер көрсетеді. Сонда анасының: «Әуелі тұрмыс құрып, бала сүюің керек, қыз бала үшін отбасы мәселесі бірінші кезекте тұруы тиіс» деген бір ауыз сөзін жерге тастамай, Жетісайға оралуға шешім қабылдайды. Қызының ертеңгі тағдырына қатты алаңдаған ана сахнаға болашақ жары рұқсат берген жағдайда ғана шығатынын ескертеді. Қайран ананың осы сөздері әншінің тағдырын күрт өзгертіп жіберген еді.
– Кейде «Мұнда неге келдім?» деген ойға шырмалып, өз-өзімнен мазасызданатынмын. Бірақ, еш өкінбеймін. «Сырдария» университетінің қалыптасуына шамам келгенше өзімнің септігімді тигіздім. Он жыл студенттерге вокалдан сабақ бердім. 1998 жылдары жарық пен газ өшіп қала беретін өтпелі кезең еді ғой. Мәдениет туралы айтпасақ та белгілі. Театр тозып, музыканттар жан-жаққа тарап кеткен. Сондай қиын кезеңде оқытушылықпен қатар ауданның барлық іс-шарасына қатысатын едім. Кафедра меңгерушісі, дирижер Бөрі Исаев менің шығармашылығымның шарықтай түсуіне ықпал еткен бірден-бір жан. Сол оқу орны оркестрінің солисі болдым. Кей кезде «Бұл жерде менің әнімді кім тыңдайды?» деп ойлайтынмын, - дейді ол.
Үрәлхан бастаған шығармашылық топ айналдырған үш-төрт жылдың ішінде Мақтарал халқын да классикалық әнге баулып алды. Елбасы
Н.Назарбаев ауданға үш рет келгенде де алдында ауданның беткеұстар әншісі Сейілбекова өнер көрсетті.
Оның әншілік жолына өмірлік жолдасы Дәулетхан Болысбаев тыйым салған жоқ. «Әніңді айтқызамын!» деген әу бастағы уәдесінде тұрды. Екеуі сол Сырдария университетінде танысып, отау құрған еді. Бірі қарапайым оқытушылықтан доценттікке дейін, екіншісі философия ғылымдарының кандидаттығына дейін өсті. Бір-бірін қолдап, қуаттаудан танған емес. Тіпті, Еуропада бір жарым ай іссапарда жүрген кезінде де отағасы кейістік танытқан емес. Оның үстіне ол кезде қызы Гүләйім де ес біліп қалған, үй шаруасына көмектесіп жүрді. Опера және балет театрының көркемдік жетекшісі, рулас інісі Ерлан Жандарбаймен дауысының тембрі, үнінің бояуы сәйкес келгендіктен шетел сахналарында да талай рет жарасымды дуэт жасап жүрді.
Сонымен бірге бұлақ суындай сыңғыр үнді Үрәлхан өнер деген аламанда атының жығылмауы үшін ұдайы бабында жүруге тырысады. Өнердің барлық түрі жақсы. Ал опера – өте күрделі жанр. Операны ұғынып орындау үшін жан-жақтылық, зеректік, көрегенділік керек. Мәселенки, бір шығармада драма және музыкамен би де қатар үндесуі мүмкін. Опера – осының барлығының синтезі. Бұл жанрда бір мезетте әнді де айтып, әртіс те болуың керек. Арасында билейтін жерінде қимыл жасап, хормен әрі оркестрмен үйлесімділік тауып айтуың керек. Соның бәрін меңгергендіктен де опера әншілері ерекше зерек болып кететін сияқты. Кейіпкеріміз шетелдік шығармаларды көп орындайды. Орыс, итальян, француз, неміс тілдерінде ән шырқағанда қазақи рәуіштегі қоңыр туындыларды тыңдағандай күй кешесіз. Ол «шетелдің әнін шетелше айту» деген номенклатураға бағынбады. Шетелдің озық тәжірибесін өз іс-қимылында ұлттық құндылықты сақтай отырып пайдаланып келеді. Ұлттық опера өнерінде ол сомдаған Қамар, Жібек, Сара, Ажар, Жансұлу рөлдері, әлемдік опера жауһарларынан Татьяна, Виолетта, Джильда, Недда, Микаэла бейнелері шынайылығымен, көркемдігімен жанды баурайды.
Таланттардың тағдыры, өмір жолы көбіне қайшылыққа толы болып жатады. Бір ғана Күләш Байсейітованың өнердегі һәм өмірдегі тағдырын алайық. «Оның өлімін де қызғанғандар көп болды» деген-ді жазушы Сара Латиева бір кездері бізге берген сұхбатында. Иә, К.Байсейітованың өнердегі жетістіктерін көре алмай, аяқтан шалушылар көп болды. Өмірінің соңғы жағында оның үстінен арыз жазып, оған алты адам қол қойыпты. Оның өмірбаяндық деректерін оқып отырсаңыз, отбасылық өмірде де барлығы керемет болмағанын бағамдайсыз. Өнердегі алауыздық Үрәлханның айналасында да орын алып жатады. «Неге Үрәлхан шыға береді?» дейтіндер бетіне айтпаса да, сыртынан сып-сып етеді. Сондайда сұранысқа ие болып тұрған әншінің көңіліне қаяу түсетіні бар. Әсілі ол өнерде де, өмірде де бағы жанған әнші.
Тәуелсіздік рухы ең әуелі мәдениет пен өнердің еркіндігіне жол ашқан тұста Италия, Польша, Германия, Финляндия, Швеция, Эстония, Қытай, Түркия, Тәжікстан, Өзбекстан мемлекеттерінде өнер көрсетуге мүмкіндік алды. Италияда (Парма қаласы) Джузеппе Верди атындағы кәсіби музыка әртістеріне арналған интернационалдық академияда Фабрицио Касси мен Изабелла Фратти шеберлік сыныбынан өтіп, біліктілік арттырды. Осы сапарлар оны опера өнері¬нің көптеген сырына қанықтырды.
Польшада өткен дәстүрлі «Музыкальный сад Рюбецаля» халықаралық көркемдік-ағарту жобасына, Еуропа опера шеберлері, польшалық Дариус Грабовски мен аустриялық Франц Лангер шеберлік сыныптарына қатысты. Жоба барысында Польша, Германия, Аустрия елдерінде өнер көрсетіп, зор қошеметке бөленген жайы бар. «Үлкен сахнада ән салып тұрған шағымда бойымды қуаныш сезімі биледі. Л.Хамидидің «Бұлбұл» әнін орындадым. Залдағылар ұйып тыңдады. Жібермей, ұзақ қол соқты. Бір ғана әннің құдіреті мұншама алапат әсерге бөлейді деген ойымда жоқ. Қайран қалдым. Мұндай қазына қазақта қаншама! Білгенім, түйгенім – бізден бай халық жоқ әлемде. Сол себепті ұлттық операны өнердің шыңы деп есептеймін», - дейді өзі.

Сыршыл жүрек лүпілі

Оның ыстығы мен суығы қатар жүретін өнердің кемесіне мінгеніне де 22 жыл болыпты. Қазірде тәжірибесі мен атын пайдаланып, жеке мектеп ашып алған өнерпаздар баршылық. Үрәлхан әпкеміздің де мектеп ашып аларлық деңгей-дәрежесі бар-ақ. Білім-білігі де жетер еді. Бірақ, ол техникалық оқу базасы лайықталған, жүйелі түрде жұмыс істейтін музыкалық мектеп болғанын қалайды. Мәселені әріден қозғайық. Шырайлы Шымкент шаһары республикалық маңызы бар қала мәртебесін иеленіп, еліміздегі он жетінші аймаққа айналғанына екі жылдан асты. Шалғай елдімекендердің барлығы қалаға қосылды. Қала үлкейіп жаңа ғимаратттар салынуда. Бұл – қаланың рухани келбетіне жаңадан қан жүгірту, келешекте ол мәдениет пен өнердің орталығына айналады деген сөз. Шымкентті әлемдік тұрпаттағы мегаполиске айналдыру үшін қазір қолдан келгеннің барлығы жасалуда. Бірақ, өсіп келе жатқан өскелең ұрпақтың жан жақты мәдени дамып, өсуіне қалада өз деңгейінде жағдай жасалып жатқан жоқ. Мәселен, «Нұр-Сұлтанда «Шабыт» университеті, Алматыда «Өнер академиясы» қаншама өнерлі жасты түлетіп жатыр. Ал күнгейдегі мәдениет саласының бір кемшілігі десек пе екен, әлі күнге қаламызда баланы өнерге баулитын арнайы мамандандырылған музыкалық бағыттағы оқу орны мен мектептің жоқтығы өнерлі ұрпақтың өсіп-жетілуіне қолбайлау болуда. Шынтуайтында
халықаралық бәйгелерде еліміздің туын желбірететін мәдениет пен спорт саласы емес пе?!
Бір шетелдік Президент «Егер ауыл шаруашылығы министрін дұрыс таңдамасам, елім бір жыл ашығар, ал мәдениет министрімді дұрыс таңдамасам, халқым өркениеттен көш қалып кетеді» деген екен ғой. Сол сияқты еліміздің үшінші мегаполисінде өнер мен музыкаға баулитын оқу ордасының болмауы қаламыз үшін үлкен сын болып тұр. Құдайға шүкір, қазір «Опера театры бізге не үшін керек?» деп айтатын кезеңнен өттік.
– Біздің мәдениетте шешімін таппаған мәселе өте көп. Театрлардың саны жеткілікті болғанымен, оларға тиісті көңіл бөлінбей жатады. Өнер ордаларын жаңашыл шығармашылық жағынан дамыту керек. Одан соң театрларда кәсіби режиссер жоқ, - деп көңілін толғандарған түйткілдерді ортаға салды өнердің өз өкілі.
Өнер адамының жүрегі нәзік, көңілі сыршыл келеді. Үрәлхан Сейілбекова тек операсын айтып, тойған қозыдай тымпиып жүре алмайтындардың қатарынан. Опера және балет театрында Кәсіподақ ұйымын басқаратын ол аталған өнер ошағын Түркістан облысына көшіру туралы әңгіме болған кезінде де шыр-пыр болып облыс әкімі Ө.Шөкеевтің қабылдауына кіріп, өтініш айтып, ақыры Шымқалада қалдыратын болып шешім қабылданып еді. Оның бар мақсат-мүддесі өнер өссе, аясы кеңейсе, оның шапағатын өскелең ұрпақ көрсе дейді. Ең бірінші орында әйел-ана ретінде ұрпақтың мәдениеттен мақрұм болғанына жол бергісі келмейді.
Кеңестік дәуірде қазақтың аты аңызға айналған гәкку үнді сахна шеберлері Күләш Байсейітова, Роза Бағланова, Роза Жаманова, Бибігүл Төлегеновалар да өз дәуірінде халық қалаулысы болып, депутаттыққа сайлауға түскен. Биік-биік мінберлерден сөйлеген. Сөйтсек, бұқара халықтың бұлбұл әуезді әншілері сол қаймана халықтың қақ ортасында жүргендіктен, көп нәрсені көзбен көріп, нәзік жүрегімен сезеді екен. Сонан соң қоғамдағы көп жәйттерге бей-жай қарай алмайды екен. Жиырма жылдан астам уақыт өнердің ішкі құпиясына әбден қаныққан кейіпкеріміз де «Nur Otan» партиясының кадрлық резервіндегі белсенді мүшесі. «Мәдениетті, білімді, өнерлі жастарды тәрбиелеу, еліміздің дамуына үлес қосу, Шымкент қаласының мәртебесін көтеру сіз бен біздің қолымызда!». Бұл – оның өмірдегі де, өнердегі де басты ұстанымына айналған.
Талант – халықтың бақыты мен байлығы. Ендеше сол бақты бағалай білейік!

Ел Президенті Қ.Тоқаев «Жаңа жағдайдағы Қазақстан: іс-қимыл кезеңі» атты биылғы Жолдауында кәсіпкерлерді қолдап қана қоймай, қорғауды да сөз етті. Үкіметтен бастап Бас прокуратура, жергілікті құқық қорғау органдарына да үлкен жауапкершілік жүктеліп отыр. Осы орайда «Атамекен» кәсіпкерлер палатасының да үлесі көп. Себебі, кәсіпкерлікке баулитын да, олардың құқығын қорғайтын да, бизнес-жобаларды сүйемелдейтін де осы мекеме. Мәселен, кәсіпкерлердің заңды құқығы қорғалуы нәтижесінде биылғы 8 айдың ішінде 3,8 миллиард теңге үнемделген. Бір қызығы, бұл – мемлекеттік қызметкерлердің қателігімен салынған заңсыз өсімпұл мен айыппұлдар екен.
Сенсеңіз, бір кәсіпкер өз ісін дамытуы үшін орта есеппен 54 қызмет түрін пайдаланады. Қағазбастылық, бюрократия деген осы жерден басталмай ма?! Бірақ, Кәсіпкерлер палатасының жанынан құрылған «Бизнеске арналған үкімет» кеңсесінде «бір терезе» қағидасының жұмыс істеуі нәтижесінде кәсіпкерлер бұл өткелден де әупірімдеп өтіп келеді.
Ал құрылғанына 1,5 жыл болған Палата жанындағы Жобалық кеңсе немен айналысуда? Әрине, бетін аулақ қылсын, бірақ, індеттің ықтимал келесі толқындары бола қалған жағдайда кәсіпкерлер тағы да абдырап қалмай ма? Кәсіпкерлікке қатысты осы және өзге де көкейтесті сауалдарды
Шымкент қаласы бойынша «Атамекен» кәсіпкерлер палатасының директоры Нұрлан Қабыштаевқа қойған болатынбыз.

–Нұрлан Орынбасарұлы, дәл қазір ел аумағында «Бастау бизнес» мемлекеттік бағдарламасы бойынша берілетін грант туралы гу-гу әңгіме көп. Білгіміз келетіні, биыл грант үлестірілгенде қай бағыттарға басымдық беріп жатырсыздар?

– «Еңбек» бағдарламасының аясында «Жас кәсіпкер», «Бастау бизнес» жобалары осымен екінші жыл республикалық дәрежесі бар қалаларда іске асып келеді. Былтыр біз 4000-нан астам азаматты оқытқан болатынбыз. Оның екі түрі бар. Біріншісі – 555 мың теңгелік қайтарымсыз грант. Екіншісі – «Еңбек» бағдарламасының аясында 6 пайызбен берілетін 20 миллион теңгеге дейінгі қаржыландыру. Биыл қазіргі күнге дейін 2820 адам «Бастау бизнес» бойынша оқудан өтіп, сертификат алды. Оның бірнешеуі микроқаржы ұйымдары және ауыл шаруашылығын қолдау қорымен жұмыс істеуде. Осы бағдарламаларды әлеуметтік желілерде сынап жатқандар да жетерлік. Биыл бұл гранттарды Жұмыспен қамту орталығы береді. Яғни, біздің тікелей құзыретіміз жоқ. Біз тек кәсіпкерлікке оқытамыз. Палата жанындағы Өңірлік кеңеспен бірігіп, кәсіпкерлерге бағыт-бағдар береміз.
Мемлекеттік бағдарламаларға грант саны әркез шектеулі. Ал өтінім берушілер жылдан жылға көбейіп келеді. Грант байқауының мақсаты да сол – ең үздік жоба өзін көрсетуі керек. Екінің біріне беріле берсе, бәйгенің мәнісі қала ма?! Біздің өңірде халық саны көп, кәсіп бастауға ынталы азаматтарды да санап үлгермейсіз. Осыған орай жылда грант көп беріледі. Дегенмен, барлық адамның көңілінен шығу мүмкін емес. Қайсыбір мемлекеттік бағдарлама болсын, ең басты мақсат – азаматтардың өзін-өзі жұмыспен қамтып, кәсіпкерлікпен айналысуына ықпал ету.

– Палата жанындағы Жобалық кеңсенің жұмысына тоқталсаңыз. «Қарапайым заттар экономикасы» бағдарламасы бойынша қанша жоба мақұлданды?

– Жобалық кеңсе жергілікті өндірушілерге ұзақ мерзімді келісімшарттар беру, мемлекеттік қолдау шараларын жүзеге асыру және жобаларды іріктеу, сондай-ақ, заманауи технологиялар негізінде өндірісті ұйымдастыру бойынша көмек көрсетеді. Бұған қоса Жобалық кеңсе импортты алмастыруды ғана емес, отандық тауар өндірушілердің экспорт нарығына шығуын да көздейді.
Мысал келтірер болсам, мемлекеттің экономикада үлесі өте көп. Инфрақұрылымы ауқымды жобалар жүзеге асуда. Жол, мектеп, аурухана, т.б. Бұның бәрі біздің кәсіпкерлерге сату көзі болып табылады. Әр өңірде 6 сала бойынша белгілі КРА көрсеткіші бар. 9 айдың қорытындысына сәйкес 6 саланың бесеуі бойынша КРА орындап келе жатқанымызды атап өткім келеді. Дегенмен, проблемалар да баршылық. Мемлекеттік тапсырыс берушілер отандық емес, шетелдік заттарға өтінім беріп жатады. Әрине, кей тұстарда отандық өнімдер қымбаттау болуы мүмкін. Алайда, өзімізді өзіміз қолдамасақ, отандық нарық ешқашан көтерілмейді.
Бір жыл алты ай бойына жақсы нәтижелерге қол жеткіздік. Жалпы Қазақстан бойынша 500 миллиард теңгенің жобалары іске асып жатыр. Кейбірі енді мақұлданды.
Шымкент қаласы бойынша нақты айтатын болсақ, 32 миллиард теңгеге жуық 50 жоба жүзеге аспақ. Тағы 30 миллиард теңгеге 20 жоба қарастырылу үстінде. Әр өңірдің «Өңірлерді дамыту жоспары» деген бар. Бұл – бес жылдық жоспар. Ал мемлекеттік бағдарламалардың жоспары өз алдына бөлек. Соның бәрін біріктіріп, нақты көрсеткішке қол жеткізуіміз керек. Қазіргі таңда әр өңір осы жоспарды әзірлеуде. Палата ретінде біз белсенді атсалысудамыз. Қажет сауалнама, анкеталардың қорытындысын тұрақты беріп отырмыз. Бұл, ең алдымен, кәсіпкерлерге керек. Мәселен, «Бес жылдың ішінде мектептің жетіспеушілігін жоюымыз керек» деген бағдарлама болса, кәсіпкер соған қатысу мүмкіндігін біле алады. Көп өңірлерде пайдаланылмаған жерлер мен активтер, ғимараттар бос тұрған болуы мүмкін. Сол ресурстарды кәсіпкерлерге жеңілдікпен ұсынуға мүмкіндік бар.
Бүгінде Жобалық кеңсе «Бизнестің жол картасы», «Еңбек» бағдарламалары бойынша да жұмыс істеуде. Коронавирус пандемиясы кәсіпкерлік саласына да қырын қарап тұр. Әсілі, жобаларға жұмсалған әр тиын мемлекетке салық не әлеуметтік төлем түрінде қайтатынына көзіміз жетуі тиіс. Қаншама жылдан бергі көптеген мемлекеттік бағдарламалардың табысын 4-5 айлық карантин кезінде жоғалтып алдық. Біраз өңірлерде қысқару көп. Қаламызда да шағын және орта бизнес саласындағы көптеген азамат жұмыссыз қалды. Екінші жағынан, жаңа жобалардың саны артуда. Ұғынықты болу үшін Шымкенттің сауда нарығының өте үлкен екенін айтуымыз қажет. Мыңдаған азамат базарларда жұмыс істейді. Бізде басқа өңірлерге қарағанда шағын және орта бизнес өкілдері көбейіп келеді. Жалпы айтқанда, жобалық кеңсенің жұмысы осындай.

– Коронадағдарыс кезінде мақұлданған тәуекелшіл 51 жобаның бір-екеуін айта аласыз ба? ҚР Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігінің мәліметі бойынша, елімізде жыл басынан бері мақұлдануға тиіс 160 жобаның 4-еуі ғана іске асыпты. Ал бір ғана Шымкентте – 50 жоба. Көзсіз тәуекел ғой...

– Оның бәрі былтырдан бері мақұлданған жобалар. 4-5 ай карантин кезінде жұмыс тоқтап қалды. Бұл кезеңде банктер де, инвесторлар да қаржы құюға тәуекел ете алмады. Биыл 50 жобаның оны ғана іске асты. Былтыр 7 жоба жүзеге асырылады деп, банктен мақұлдама алып тұрған жерінен кейінге шегерілді. Әлде де карантин шектеулері ақырындап алынуда. Банктер карантин кезінде тек кейінге шегерумен айналысып отырды. Жаңа жобаларды қарастыруға олардың мүмкіндіктері болмады. Қазір бұл бағыттағы жұмыс қайта жанданып келеді. Жобалық банктермен бірігіп жұмыс істеу құзыретіміз бар. Екі айда бір рет банктердің директорларын шақырып, барлық мәселені талқылаймыз. Қай жоба қиындау болып жатыр, қай банкте төмен көрсеткіш бар, қайсысы өте белсенді – соларды анықтап, сараптама жасаймыз. Яғни, банктерге көп нәрсе байланысты. Сондықтан қаржыгерлермен қоян-қолтық жұмыс істейміз. Олардың кәсіпкерлердің жобасын мақұлдауы бізге өте маңызды.
Сүйемелденген жобалар күнделікті қолданыстағы заттарды импортпен алмастыратын тамақ, жиһаз, жеңіл өнеркәсібі саласын қамтиды. 7 млн мен 24 млрд теңгеге дейінгі жобалар бар. Бұрын-соңды өндірілмеген сағыз, алюминий банкілерін, шыны ыдыстар шығаратын зауыттарды айрықша атап айтуға болады.

– Өзіңіз «Шымкентте жасалған» бренді бар отандық өнім тұтынасыз ба?

– Біздің әрқайсымыз елімізде, өңірімізде не шығып жатқанын білуіміз керек. Бір сөзбен айтқанда, патриот болуымыз керек. Мәселен, өз басым супермаркетке барғанда өнімдердің сыртқы мұқабасын мұқият қараймын. Сырты жылтыраған өнімнің орнына өзімізде өндірілетін «Шымкент сүт», «Шымкент құс» фирмаларының ағарғандарын аламын. Біздегі киім-кешектің де сапасы ешкімнен қалыспайды. Гардеробымда отандық тігіншілердің қолынан шыққан киімдерім жетерлік. Шымкентте тігілген «LUX Shoes» ЖШС аяқ киімі де өте керемет. Түркияның мақтаулы аяқ киімдерінен кем түспейді.

– Президент Қазақстан халқына Жолдауында «Кәсіпкерлер заңсыз тексерістен арылсын, құқығы қорғалсын» деді. Кәсіпкерлер палатасы құрылған күнінен бастап кәсіпкерлерді қолдаудан да бұрын олардың құқығын қорғаумен айналысатын орган. Осы орайда проблемаларға да тоқталсақ...

–Шынтуайтында, кәсіпкерлер күнделікті көптеген әкімшілік кедергілерге, бюрократияға тап болып жатады. Кейде оларды заңсыз әрекеттерге мәжбүрлеу орын алады. Дұрыс айтасыз, Палата жұмысының басты қағидаты да осы кәсіпкерлердің құқығын қорғау. Осы жылдың 8 айының ішінде жергілікті кәсіпкерлер 3,8 миллиард теңге үнемдеді. Яғни, оларға мемлекеттік қызметкерлердің қателігімен салынған заңсыз өсімпұл, айыппұлдар алынып, кәсіпкерлердің құқығы Заңға сәйкес қорғалды. Мәселен, білім, денсаулық сақтау, сәулет және құрылыс саласындағы мамандарға сөгіс беріліп жатады. Олар жойылмайынша кәсіпкерлікті қолдауға жұмсалып жатқан қаражат ойдағыдай нәтиже бермейді. Бұл мақсатта нақты ұсыныстар беріп, жұмысты күшейту керек. Ең басты жақтасымыз – прокуратура. Енді кәсіпкерлердің құқығын қорғаудан бұрын соған жеткізбейтін орта қалыптастыруымыз керек.
Әкімдіктің қолдауымен «Бизнеске арналған үкімет» кеңсесі құрылып, «бір терезе» қағидасымен фронт-офис ашқан болатынбыз. Бұл жерде де кәсіпкерлерге кеңес беру үшін бірнеше мекеме отыр. Қаржылай емес қызмет көрсету бойынша 12 адам, «Shymkent» ӘКК» АҚ, «Азаматтарға арналған үкімет» мемлекеттік корпорациясы, «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры, «Kazakh Invest» ҰК» АҚ бар – бәріміз бір терезеден ашық түрде қызмет көрсетеміз. Енді VPN каналдарды қосып, ХҚКО көрсететін қызметтерді осы жерден алатындай етсек дейміз.
Негізі кәсібін жандандырғысы келген әр кәсіпкер шамамен 54 қызмет түрін алады. Басты мақсатымыз – кедергілерді жойып, сапалы әрі жылдам қызмет көрсету.

– Карантин басталғанда, әсіресе, кәсіпкерлер не істерін білмей абдырап қалды. Алда не болатынын ешкім де дөп басып айта алмайды. Дегенмен, қандай жоспарларыңыз бар?

–Құдайға шүкір, қазір карантиннен ақырындап шығып жатырмыз ғой. Дейтұрғанмен, індеттің ықтимал келесі толқындары болу қаупі бар. Дүние жүзі бойынша әлі нақты бір вакцина ойлап табылмады. Сондықтан, ешкім ешнәрсе болжай алмайды. Карантин кезінде көптеген азамат жұмыссыз қалды. Бұл мақсатта жаңа жобаларды ашумен бірге арзан ақша көздерін табуымыз керек. Микроқаржы ұйымын ашу қарастырылған болатын. Биыл карантиннің кесірінен оны ашып үлгермедік. Банктерден бөлек микроқаржы ұйымдарының жұмысын жандандырамыз деп ойлаймын. Көп өңірлерде мұндай ұйымдар өте жақсы көрсеткіштерге қол жеткізуде. Арзан пайызбен кішігірім несилердің қайтарымы да тез болады. «Нишалық жобалар» деген ұсыныс бергенбіз. Бұның бәрінің мақсаты – жұмыспен қамтамасыз ету. Жұмыспен қамтамасыз етілмесе, экономикамыз бен халықтың әл-ауқаты қиындай береді. Одан кейін карантинге әрқашан дайын болуымыз керек. Бірінші рет жабылғанда бәріміз не істерімізді білмей қалдық. Бірде өндіріске рұқсат берілсе, кейіннен шағын және орта бизнеске қатаң шектеулер қойылды. Екінші карантинде де бейберекет болды. Санитарлық сала мамандары оларға айыппұл салды, ал рұқсат берілген кәсіпкер жұмысын бастамай отырды. Осындай олқылықтардың орнын толтыру үшін InfoKazakhstan деген платформа ұсынылған болатын. Бұл – онлайн қызмет. Статистика комитетімен мәліметтер базасы біріктірілген. Кез келген адам ЭЦҚ-мен кіріп, өз саласына рұқсат етілгенін-етілмегенін, басқа да барлық жаңалықтарды біле алады. Жабық тұрған бизнес нысандары ашылу үшін осы портал арқылы ережелермен танысуы тиіс. Әр саланың өзіне қатысты санитарлық нормалары бар. Егер сол сақтық шараларын қабылдаса, сәйкестік сертификаты шығады. Соны өзінің нысанына іліп қояды. Бұл келушілерге сенімділік ұялатады. Мәселен, қазір мейрамханаға тамақтануға барғыңыз келсе, міндетті түрде сондай заңнамалық құжаттарға мән беретініңіз анық. Бәрі де денсаулық үшін. Аталған порталға 14500 азамат тіркелді. Тіркелу үдерісі ары қарай да жалғаса береді. Осылайша карантин болып қалған жағдайда алдыңғы кезеңдерге қарағанда кәсіпкерлер дайын деп айта аламыз. Әлгі порталда ұсыныс беру функциясы іске қосылған. Көп азаматтар «неліктен кәсіпкерлерді ғана қорғай береді, тұтынушылардың құқығын неге қорғамайды?» деп сұрақ қойып жатады. Дұрыс сауал. Порталда тұтынушының да арыз-шағымын қалдыратын қызметі бар. Кез келген бизнес нысанына барып, ол жердің санитарлық нормасына көңіліңіз толмаса, сол жерде тұрып-ақ мекенжайын жазып, мекемеге шағым жазуға болады. Яғни, кәсіпкерлер де, азаматтар да әлеуметтік жауапкершілігін арттыруы тиіс. Жапония мен Корея халқы 20 жылдан бері маска, қолғаппен жүреді. Біз бұған енді келіп жатырмыз. Олардың сана-сезімі соған үйреніп қалған. Бұның бәрі кәсіпкерлікті азайту үшін емес, азаматтардың денсаулығын сақтау үшін істелінуде. Таразының бір жағында экономикамыз, екінші жағында азаматтардың денсаулығы тұр. Біреуін қорғаймыз деп, екіншісін әлсіретіп алмауымыз керек. Екеуінің ортасындағы алтын көпір болуға тиіспіз. Тепе-теңдікті сақтау үшін екі тарапты да түсіну керек. Жауапкершілік екі тарапта да болуы керек.

–Қызу жұмыс арасынан уақыт тауып, сұхбат бергеніңізге рахмет! Істеріңізге сәттілік!

Үшінші мегаполистің «Оңтүстік» индустриялды аймағында еліміздің аумағында, тіпті, Орта Азия бойынша ең ірі «ЕвроКристалл» ЖШС, «KazAlPack»  ЖШС және «Sin Yuan Steel» ЖШС зауыттарының жұмысы қарқын ала бастаған. Карантин кезінде де өндірісін тоқтатпаған кәсіпорындардың тыныс-тіршілігімен қала әкімінің орынбасары Айбек Сәттібаев арнайы барып, танысып қайтты.

Өз жұмысын 2011 жылы бастаған «ЕвроКристалл» ЖШС-і көлемі 150 мл-ден 2 литрге дейінгі әртүрлі формадағы шыны ыдыстарын жасайды. Оны тамақ өнеркәсібі мен фармацевтикада пайдаланады. Тапсырыс берушілер көп. Әсіресе, шарап зауыттары, газдалған сусын өндіруші, жеміс шырындарын шығаратын зауыттардан тапсырыс жиі түседі. Көкөніс консервілеуші зауыттар да осы өндірістің шыны ыдысына зәру.
–Кәсіпорын жылына 200 млн дана бөтелке, банка шығара алады. Зауыт өнімі экологиялық жағынан таза, берік. Зауытымыздың өз зертханасы бар. Онда шыны өнімдерін химиялық, физикалық сараптаудан ұдайы өткізіп отырамыз. Зертхана заманауи құралдармен жабдықталған. Компания өнімдеріне Қазақстанның көптеген қалаларынан, сондай-ақ Қырғызстан мен Ресейден де тапсырыстар түсуде. Қазір кәсіпорында 300-ге жуық адам жұмыс істейді, - дейді зауыттың басшысы Рустам Сухов.

Р.Суховтың басқаруындағы тағы бір серіктестік – «KazAlPack» ЖШС-да өндірістік және қойма үй-жайларын салу бойынша құрылыс жұмыстары жүргізілуде. Бұл – Орталық Азия аумағында бірегей жобаны жүзеге асыратын компания. Мұнда алюминий банкалар қақпағымен шығарылады.
–Қазіргі уақытта өндіріске қажетті жабдықтар әкелінуде. Зауыттың жалпы ауданы – 20 000 шаршы метрді құрайды. Жабдықтың өндірістік максималды қуаты жылына 500 миллион банканы құрайды. Зауыт АҚШ-та өндірілген жоғары технологиялық жабдықтармен қамтамасыз етілген, - дейді компания басшысы.
Жоба аясында сыраны, шырындарды, газдалған және газдалмаған әлсіз алкогольді және алкогольсіз сусындарды құюға арналған түрлі көлемдегі, қақпақтары оңай ашылатын алюминий банкілерін шығару жоспарлануда. Кәсіпорын Қазақстан нарығының 80% - на дейін қамтамасыз етуді мақсат етіп отыр.
Маңызды фактор – экологиялық аспект. Алюминий банкі – әлемдегі ең экологиялық таза және қайта өңделетін қаптама. Алюминий банкалардың жартысынан көбі қайта өңдеуге жіберіледі.
Компания бюджетті қомақты қаржымен толықтыратын, өңірдегі ірі салық төлеуші болмақ. Қазір мұнда 157 адам жұмыспен қамтылған.
«KazAlPack» ЖШС жобасы «Қазақстан Халық Банкі» АҚ және «Даму» кәсіпкерлікті дамыту Қорының қолдауымен «Қарапайым заттар экономикасы» бағдарламасы аясында қаржыландырылып отыр.
Келесі нысан «Sin Yuan Steel» ЖШС-і де «Оңтүстік» индустриялды аймағының аумағында орналасқан. Кәсіпорын жаңа 250 жұмыс орнын құрған. Бұл жалпы сомасы 18 млрд теңгеге металл прокатын өндіретін жаңа зауыт.
Бұл жоба Шымкент қаласындағы ең ірі металл зауыты болмақ. Кәсіпорын құрылысы 2017 жылы басталып, бүгінгі күні зауыттың 90 пайызы салынып, іске қосу, жөндеу жұмыстары жүруде.
Жоба шетел өкілдерінің қатысумен жүзеге асырылуда. Жарғылық капиталда жеке тұлғалар (ҚХР) – 70%, Қазақстан – 30 пайызды құрайды.
Сондай-ақ, «Sin Yuan Steel» ЖШС-і өз аумағында 90 МВТ қуаттылығымен қосалқы станция салған.
Жаңа зауыт пайдалануға берілгеннен кейін кәсіпорынның өндірістік қуаты жылына 500 мың тоннадан астам дайын өнім шығаруға мүмкіндік береді. Шығарылатын өнімнің ассортименті: арматура (10 – 32 мм, созба сым (6 – 10 мм), бұрыш (30 – 80 мм), прут (10 – 20 мм), швеллер (6 – 16 мм), және таспалы болат.
Өнімдерді негізінен Орта Азия мен ішкі нарыққа экспорттау жоспарланып отыр.
Қала әкімінің орынбасары Айбек Берікұлы «ҚР Индустриалды-инновациялық даму» бағдарламасы аясында 2014-2019 жылдар аралығында жалпы инвестиция сомасы 182 млрд теңгені құрайтын 105 жоба іске қосылғанын айтады. Соның нәтижесінде 7500 жұмыс орны ашылған.
–Алдымыздағы үшінші бесжылдықта 2020-2025 жылдар аралығында 328 млрд теңгеге 35 жобаны жүзеге асыру жоспарланып отыр. Оның 21-і биыл жыл соңына дейін іске қосылады деп күтілуде. Бұл жобалардың бәрі жергілікті Кәсіпкерлікті қолдау картасына енгізілген. «Бизнеске арналған үкімет» кеңсесінде кәсіпкерлерді қолдау, көмектесу жұмыстары ұдайы жүргізіліп тұрады, – дейді А.Сәттібаев.

Бау-бақша шаруашылығынан пайда бар ма?

Маңдайын күн сүйген күнгейде тұрсақ та, биыл өзімізде өсетін алманың тапшылығы байқалды. Бар болғанымен, бағасы қымбат. Қалалық ауыл шаруашылығы және ветеринария басқармасының мәліметінше, Шымкентте соңғы екі жылда 135 гектарға қарқынды алма бағы отырғызылған. «Жергілікті шаруалар өсіретін жеміс қайда кетіп жатыр? Неге алмадан тапшылық сезіледі?» деген ой мазалағаны рас. Алма бизнесімен айналысу қаншалықты тиімді? Қарқынды (интенсивті) бау дегеніміз не? Қаламызда алма өсірумен айналысатын қанша шаруа қожалығы бар? Осы сауалдар бізді көбірек қызықтырды.

Шымкент қалалық ауыл шаруашылығы және ветеринария басқармасының мәліметіне сүйенсек, шаһарда бау-бақша шаруашылығын дамыту үрдісі 2015 жылдан бастау алған. 2017 жылдан бастап диқандар қарқынды алма шаруашылығын қолға алған. Нәтижесінде 2015 жылдан бері жаңадан 333,54 гектар алма бағы отырғызылған. Оның 69,34 гектары дәстүрлі, ал қалған 264,2 гектары қарқынды бау.
Қазіргі таңда қала аумағында бұл салада 20-ға жуық шаруа қожалығы еңбек етуде. Солардың бірі – «Д-Сабыр» шаруа қожалығы 15 гектар аумаққа интенсивті бау еккен. Аталған шаруашылыққа басшылық жасайтын Пәрмен Әлдебаевпен әңгімеміз бізді мазалаған сауал төңірегінде өрбіді.

Бау-бақшадан береке тапқан

Пәрмен Әлдебаев 2006 жылдан бері осы салаға қызығушылық танытып, іздене бастапты. Ала шапанды ағайындарды «нағыз диқан» деп білетін таптаурын көзқараспен Пәрмен ағамыз Өзбекстан жағалап, бау егуді үйренудің жолдарын сол жақтан қарастырады. Ташкенттегі Шредер университетінің Қоқандағы филиалына үш жыл қатарынан қатынайды. Төртінші жыл дегенде сол жақтағы профессор танысы: «Біздікі жеке сектор. Сен одан да интенсивті бау егіп үйрен. Ол үшін Еуропаға шық» деп кеңес береді.
– Қарқынды бау егудің қыр-сырын үйрену үшін Еуропаның Түркия, Польша, Италия, Сербия сияқты елдерінің агроаймақтарын араладық. Маған бәрінен де сербиялықтардың әдісі ұнады. Олар жайдары түсіндіреді және барлығын ақшаға әкеп тіремейді. Тәжірибе алмаса жүріп, білімнің жетіспеушілігінен көп артта қалып жатқанымызды түсіндім. Сосын ала шапанды ағайындарды көп біледі деп ойлаймыз. Негізі интенсивті бау бойынша олардан әлдеқайда ілгері дамып келеміз, - деді Пәрмен Әлдебаев.
Иә, білімнің жетіспеушілігі агросалада да аяқты тұсайтыны жасырын емес. Мәселен, Италияның жер көлемі Тараз қаласының жеріндей ғана шағын мемлекет. Онда диқандар жылына 12 мың тонна алма өсіріп, нарыққа шығарады. Кең байтақ елімізде 17-18 тонна бидай өнімін аламыз деп мақтанамыз. Әсілі, біздің мүмкіндігіміз де, жеріміз де жетіп-артылады. Бірақ өнім өндіруде кемшін тұстарымыз жетерлік. Шымқалаға қарқынды бау өсірудің үлгісін алып келген Пәрмен Әлдебайұлы малдың қиын тыңайтқыш ретінде бей-берекет пайдалануға болмайтынын алға тартады. «Оның бетін целлофанмен жауып, бір-екі жыл шірітіп, сосын пайдаға жаратады. Ал бізде тіке апарып, салады. Сосын бау-бақшаны шөп басып кетеді. Оның проблемалары көп. Одан да тыңайтқыш берген дұрыс», – деді сөз арасында.
Алма шаруашылығын қолға алған Пәрмен Әлдебайұлы сербтер бір рет көшет отырғызған жерге, екінші қайта өнім екпейтінін айтады. Өнімділігі азайып кететінін бір кісідей білсе керек. Ал бізде жыл сайын бір жерге көшет дайындай беретін қожалықтар бар.
Интенсивті баудың 200 жылдық тарихы бар. Бұл әдістің ең басты сыры – көшетте. Пәрмен ағамыздың ақтарылып айтқан әңгімесін саралай келе, дихан көшетке алданбаса, жұмысынан ұтылмайтынын ұқтық. «Көп адамдар көшет таңдаудан адасады да, сары дегені қызыл, қызыл дегені көк болып шығады. Арзан көшетке ұмтылады да, салған ақшасы «ауаға» ұшады. Көшет тамырларының да түрлі өлшемдері болады. Солардың ішінде, мәселен, «М9 106» тамыры Голландиядан шығады. Бағасы - 70 еуро. Сосын көшеттің тамыры топырақтың бетінде көрініп жатуы тиіс. Бізде көбінесе адамдар көшеттің тамырын көміп қояды. Ол дұрыс емес. Қаламызда көптеген тәлімбақ бар. Көпшілігі көшетті базардан сатып алатындықтан, өнімі дұрыс болмайды», - дейді дихан кәсібінің нәзік тұстарына бізді де үңілдіріп.
Интенсивті бау демекші, Кеңес кезіндегі баулардың гектарына 450 данадан артық ағаш еге алмайтынсыз. Ал қарқынды бауда жеміс ағаштарын 2500 данадан 4100 данаға дейін отырғызуға мүмкіндік бар. Дәстүрлі баудан он есе көп десек болады. Одан соң бұрынғы бауда бір көшет 7-8-жылдан кейін жеміс беретін. Адам жеміс алам дегенше күтумен-ақ шаршайды. Тұрақты нәтиже беріп тұрмаған соң бір жылдан кейін-ақ мазасы қашады. Көп адам ары кетсе 3-5 жыл істейді, нәтиже болмаған соң орта жолдан тастап кетеді. «Оданша малым жақсы» дейді. Қанша дегенмен, шаруаға жақын ұлт емеспіз бе?!
Ал қарқынды бау үшінші жылдан бастап өнім береді. Бесінші жылға келгенде агроқолдауын дұрыс істеп, дәрумендерін жақсы жеткізсе, шығынның 70-80 пайызын ақтап береді. Алтыншы жылы кеткен шығын толық жабылады. Жетінші жылы таза табысқа шығасыз. Сосын бір келісін 30 теңгеден сатсаңыз да бәрібір. Өйткені, сіз егіп алдыңыз, ары қарай бейнетіңізге жараса болды. Бір ағаш 30 кг алма береді деп есептесеңіз, 30 кг-нан 90 тонна жеміс шығады. Онда да ең жақсы сорттарын аласыз. «6+», «7+» деген сияқты өлшемдері болады. Майдасын санамайсыз. Бұл маманның кеңесі.
Жергілікті халықтың арасында «интенсивті бау 2-3 жыл жеміс бергеннен кейін, солып қалады екен» деген қате түсінік бар. Бұл туралы маманның пкірін білдік. «Жеміс ағашына тура балаға қарағандай әлпештеп қарайсыз. Керекті тыңайтқыш, дәрумендері дұрыс берілсе болды. Топырақтан сынама алып, Шымкенттегі топырақтану институтына алып барамыз. Жерімізге не жетпей жатқанын бүге-шігесіне дейін айтып береді. Адам ағзасына не жетіспесе, бұларға да солай», - дейді кәсіпкер.
Қызу әңгімелесіп шаруа қожалығына жеткенімізді де байқамай қалыппыз. Расында арасы жиі-жиі, қаз-қатар тізілген бірыңғай алма көшеттері. Шетсіз-шексіз аумақ сияқты көрінеді екен. Бұл алмалар былтыр ғана егіліпті. Биыл екінші жыл, ал қарқынды баудың қағидасына сәйкес, бұл бау келесі жылы, яғни үшінші жылға қараған шағында жеміс береді. Сондықтан, қазір «бұл баудың жемісі неге жергілікті халыққа жетпей жатыр?» деп дабыл қағуға әлі ертелеу.
25 гектар аумақты алып жатқан қожалық әу баста игерілмей құр жатыпты. Пәрмен Әлдебайұлы серіктестерімен бірге осы жерге 100 миллион теңге (оның 4 млн 716 мың 34 теңгесі – мемлекеттік субсидия) инвестиция құйып, 2 шақырым жерден жарық тартып, трансформатор қойған. Ал суды сол жерден бассейн қазып шығарған. Бауды да осы бассейннің суымен суғарады. Бір қарағанда аса үлкен боп көріне бермейтін бассейннің суы 15 гектар жерге жететін көрінеді.
Инфрақұрылымнан бөлек, егіс алқабы болған соң техника да керек. Кәсіпкер трактор, жүйектерге қада, темір, сым сатып алған. Енді алмалардың үстін жабатын тор алуы керек. Негізі Сербиядан келген көшеттер -35 градус суыққа да шыдайды екен. Сонша қаражат жұмсалған қожалықтың өзекті мәселелері де жетерлік. Жалпы біздегі кәсіпорындар электр энергиясының тапшылығынан қиналатыны жасырын емес. «Д-Сабыр» шаруа қожалығы әр маусым сайын электр қуатының әр
киловатына 28 теңгеден жалпы 300 мыңға дейін төлем төлейді екен. Ал индустриалды аймақта электр энергиясына 11 теңгеден төлейді. «Мемлекет электр энергиясы бойынша шілдеден бастап күздің ортасына дейін қолдау көрсетсе дейміз. Өйткені, қазір сатылатын жеміс болмағандықтан, сәйкесінше табысымыз да жоқ», - дейді Пәрмен Әлдебаев.
Мұнда алманың «Айдаред», «Ред делишес», «Джонаголд», «Глостер» сынды түрлері бар. Қожалықта 10 адам тұрақты жұмыспен қамтылса, науқан кезінде жұмысшылар саны көбейеді. Алайда, сол жалдамалы жұмысшыларды тарту қиындық туғызатыны да айтылды. «150 мың теңге жалақы төлейміз. Сонда да келмейді», - дейді қожалық иесі.
– Оңтүстік жұртшылығы тәтті қызыл алманы, солтүстік қазақстандықтар қышқыл көк алманы жақсы көреді. Әр үйдің 1 гектар бауы болса, 60 тоннадай өнім алады. 100 теңгеден сатса, 6 млн теңге табады. Бір жылда бір отбасы 6 млн теңге табыс тапса, керемет қой, - деп Пәрмен ағамыз әр қазақты тым құрығанда есігінің алдына алма өсіруге үндейді. Өзі алғашында Асар шағынауданындағы 6 соттық саяжайын шағын бауға айналдырған. Қожалықтан қайтар жолда «Есіктің алдындағы интенсивті бау қандай болады екен?» деген оймен П.Әлдебайұлының саяжайына соқтық. Шағын бауда алма да, алмұрт та, шие де, жиде де, жаңғақ та егіліпті. Алмалары жерге төгіліп жатыр-ау. Біз де ауыз тидік. Дәмі жақсы. Ал көшетін Қытайдан әкелген «Шлан» жидесінің көлемі жаңғақтан да үлкен сияқты көрінді. Оны бағбан Күншығыс елінен тәжірибе үшін әдейі алып келіпті.

Алтайдың алмасы

Иә, адамның қолы гүл ғой?! Шымкенттен бес шақырым жердегі Қасымбек датқа ауылының тұрғыны Алтай Жаппаров ауласындағы 20 соттық жеріне өз қаржысына 100 түп алма егіп, сол төңіректі жемісімен қамтамасыз етіп отыр. Өмірін де, алма бағын да еңбегімен көгерткен ол жеміс ағашын егуді 2002 жылы бастаған. Бастапқы екі жылы өсіп-өнуге кеткенін, үшінші жылдан өнім алғанын есепке алсақ, Алтай Сабырұлының алма бағының жап-жасыл боп жайқалып тұрғанына 15 жылдан асыпты. Өзінің айтуынша, алма ағашының әр түбі 100-120 кг жеміс береді. Бірақ, 100 түптің барлығы бірдей жеміс салмайтын көрінеді. Елуі бір жылы, қалған елуі екінші жылы алмасып өнім береді екен. Сонда 50 түптен әр маусымда 200 мың теңгеден жоғары табыс табады. Диханшылықпен хобби ретінде айналысатын азаматтың негізгі жұмысы басқа салада.
Алтайдың алма бағында алманың түрі көп. Онда Қырғызстаннан алып келген «Крепсон», Алматының «Алматинский голден» және «Апорт», Сарыағаштың «Ронетка» деген тәтті алмалары бар. Бұл алмалар сатқаннан бөлек күтіп-баптауға кеткен шығындарын да жабады. Демек, есігіңіздің алды игерілмей бос жатса, алма егіп, айтарлықтай табыс тауып отырсаңыз болады.
А.Жаппаровтың алма бағына қызығушылар көп. Көршілері де өз ауласын кішігірім баққа айналдырып, жемісін жеп жүрген жағдайы бар. Оның үйіне келген көрші-қолаң, таныс-тамырдың сөмкесі бос кетпейді. Алма арқалатып жібереді. Ал өзі осылайша жақын-жуықтың алғысын арқалап жүр.
Ал алмасының бағасы қаладағы көтерме сауда базарларынан әлдеқайда арзан. Ол жақтарда 300-400 теңгеден саудаланса, Алтайдың алма бағынан келісін 150-200 теңгеден аласыз.

Маман тапшы...

20 соттық жерден маусым сайын айына 200 мың теңге табыс тауып отырған бағбан агрономия саласына асқан қызығушылықпен келген. Әйтпесе, негізгі мамандығы - қаржыгер. Жоғарыда сөз еткен Пәрмен Әлдебайұлының мамандығы да агроном емес. Екеуі де «жерге еткен жақсылық жерде қалмайды» деген ұстаныммен өмір сүріп, алма өсірудің қызығы мен шыжығын бір кісідей татқан адамдар. Сыртқа оңай көрінгенімен, алма өсірушілердің де өзіндік проблемалары бар. Бұл осы салада мамандарды даярлайтын оқу орнынан басталады. Елдегі бақ шаруашылығындағы инфрақұрылым мен кадрлардың жетіспеушілігі – күрмеуі қиын мәселелердің бірі.
–Алма өсірумен айналысатын қазақстандық бағбандардың басты мәселесі – білім мен мамандардың жетіспеуі. Жылда еліміздегі интенсивті алма бақтарын дамыту үшін инвестиция және оларға кәсіби күтім қажет. Оған қоса, қазір білікті агрономдардың тапшылығы байқалады. Бұл соңғы 20 жыл ішінде осы саладағы білім беру бағдарламасының жаңартылып, дамымағандығын көрсетеді. КСРО ыдырағаннан кейін ауыл шаруашылық университеттері дәстүрлі бау-бақшаларды өсіру саласында білім беруді жалғастырса, бұл кезде Еуропа мен АҚШ-та интенсивті алма бақтары дамып жатты, - дейді Алматы облысының бағбандар қауымдастығының жетекшісі Арсен Рысдәулетов.
Статистика комитетінің мәліметінше, елімізде сатылатын алманың 50%-ы сырттан келеді. Ал, ішкі нарықты өз алмамызбен қамту үшін бақ көлемін арттыру қажет.
Көзін таба білген кәсіпкерлер үшін алма бағына инвестиция құю – ұрпақтан-ұрпаққа жалғасатын табыс көзі.
«Алма бақтары – бұл отбасылық бизнес. Кәсіпкерлер бұл іске басқаша көзқараспен қарайды. Олардың кейбіреулері құйған инвестицияны тезірек еселеп алып, кейіннен сатылымға шығару үшін бақшаны дамытады. Ал, енді бір кәсіпкер ондаған жылдардан кейін балаларының өзі бастаған жұмыстарын жалғастыратындығын біліп, бақшаға көп қаражат бөледі», – дейді сарапшы.
Рас, қарқынды алма бағын өсіру үшін 1 гектарға 50 мыңнан 70 мың долларға дейін қаражат кетеді. Ал, еліміздің әр тұрғыны жылына бір келі алманы тұтынуы қажет. Ол үшін жылына 270 мыңнан астам тонна алма өндіру керек.
«Шымкент қаласының аумағындағы шаруашылықтарда өндірілген алмалар негізінен жергілікті нарықты қамтамасыз етуде», - дейді ауыл шаруашылығы басқармасының өкілдері. Алайда, жергілікті тұрғындардың айтқан шағымынан кейін «қолдағы барды ұқсата алмай отырмыз-ау» деген қорытындыға келдік. Бәлкім, «Егістіктен сөреге дейін» бағдарламасын дұрыстап қолға алу керек шығар. Сонда кәсіпкерлер өз өнімдерін артық шығынсыз және ешбір кедергісіз саудалай алар еді.
Қазақстан алманың отаны саналса да, алма экспорты жөнінен әлемде тек 42-ші орында тұр. Жалпы еліміздегі алма бақ алқаптарының көлемі 34 мың гектардан асады. Бұл көрсеткішті екі есеге ұлғайту үшін сапасы жоғары 3 млн көшет отырғызу керек. Ал оған күнгейдің, жалпы еліміздің климаты қолайлы, күні күліп, суы ағып тұр.

Отбасы институтын қолдау орталығы ашылды

Еліміздегі Отбасы күні мерекесіне орай Шымкентте «Шаңырақ» отбасы институтын қолдау орталығы ашылды. Қоғамда аз қамтылған көпбалалы отбасылардың күрмеуі көп мәселелері жетерлік.

Мекеме директоры Фарида Байзақованың айтуынша, бұл орталық – көмекке мұқтаж, қайда барып, кімнен ақпарат аларын білмей қиналып жүрген көпбалалы немесе аз қамтылған отбасыларға қол ұшын созатын жер. Яғни, кәсіп ашқысы келетінге – кәсіпкерлік, мемлекеттен тағайындалып жатқан жәрдемақы, жеңілдіктер, тұрғын үй мәселесінде – әлеуметтік қолдау , жан шипасын іздегендерге – психологиялық, құқықтық кеңес сұраушыларға – заңгерлік көмек беріледі. Цифрлық сауаттылығын арттырып, нәтижелі жұмыспен қамтып, жан-жақты көмек, қажеттілігіне қарай бағыт-бағдар беріледі. Бұл жердің ең басты артықшылығы – бәрі де «Бір терезе» қағидасымен іске асады. Яғни, енді аз қамтылған отбасылардың өмір сапасы жақсарып, көп балалы аналар қиын жағдайлардан осы орталықпен бірге шығатын болады.
Орталықтың жұмысы Нұр-Сұлтан және Алматы қалаларындағы «Жанұя» отбасы институтын қолдау орталығының тәжірибесін негізге ала отырып ұйымдастырылған.
Отбасы күніне орай ашылған ғимараттың жұмысымен танысқан Мұрат Әйтенов өз құттықтауын жеткізді.
– Мемлекетіміздің ең басты мақсаты – әрбір қазақстандық отбасының әл-ауқатын жақсарту. Бүгінгі таңда экономикалық өсімнің арқасында әлеуметтік төлемдердің мөлшері көбейіп, отандық білім берудің деңгейі артып келеді. Қазір қаламыз да күннен күнге көркеюде. Демографиялық көрсеткішіміз артып, тұрғындардың саны 1 миллионнан асты. Күн сайын қаламызда шамамен 70-80 сәби дүниеге келеді. Мереке қарсаңында орталыққа арнайы ғимарат беріліп отыр. Мұнда әкімдікке қарасты басқармалардың мамандары сұранысқа сәйкес кесте бойынша азаматтарға кеңес береді, - деді Мұрат Дүйсенбекұлы.
Меценат, «Береке-А» корпорациясының басшысы Рәшкүл Оспанәлиева: «Көпшілігіміз көпбалалы отбасынан шыққанбыз. Біздің кезімізде мемлекеттен ешқандай жәрдемақы берілмеген. Әр азамат дүниеге перзент әкелген соң жауапкершілігін де сезінсе. Қазіргі таңда жұмыс күші жеткілікті. Құрылыс саласында 50 мың жұмыс орнына адам табылмай отыр. 150 мың теңге айлыққа келмейді. Қазақ жігіттері намысын қайрай түссе екен!.. Көпбалалы әйелін «әкімдікке бар да, талап ет!» деп жіберіп, өзі үйде отыру арға сын. Намысы бар әрбір азамат өз бала-шағасын асыруға міндетті. Ал асыраушысы жоқ отбасылардың балаларына мемлекет көмек беріп жатыр», - дейді кәсіпкер.
Алты баланы дүниеге әкелген көпбалалы ана Қарагөз Алтаева – Нұрсәт шағынауданының тұрғыны. Ол осындай кереметтей орталық ашып бергені үшін әкімге алғысын жеткізді.
Тәжірибелі педагог, ағарту ісінің ардагері Баян Жандосова да осы орталықтан барлық салаға қатысты сұрақтарға «бір терезеден» жауап берілетінін, нәтижесінде аз қамтылған отбасылардың әлеуметтік жағдайы түзеліп, ажырасу азаятынын, әрбір отбасы мемлекетінің қорғауы мен қолдауын сезінетінін алға тартады. Яғни, түпкі мақсат – аз қамтылған отбасыларға балық беру емес, қолына қармақ ұстатып, олардың санын азайту.
Шымкент қаласында көпбалалы 38 148 отбасы бар. Ал атаулы әлеуметтік көмек алатын отбасылар – 26 435 болса, оның ішінде көпбалалы отбасылар саны – 9 428. Әкім жыл соңына дейін осы индикатордың азаюын тапсырды.
Орталық заман талабына сай жабдықталған. Өзін-өзі дамытқысы келген адамдардың ізденуі үшін сөрелерде кітап толып тұр. Бір сәт шәй ішкісі келетіндерге де жағдай қарастырылған. Қан қысымын өлшеуге арналған құрылғы да қойылған. Баламен келгендерге екінші қабатта балаларға арналған бөлме де бар. Бір сөзбен айтқанда, әрбір келуші мұнда мәселесін шешуіне мүмкіндік бар.

Мекенжайы:
Шымкент қаласы, Қаратау ауданы, Бәйдібек би даңғылы, 32 а.
Арғынбеков-Бәйдібек би көшелерінің қиылысындағы бұрынғы «Кәсіпкерлікті қолдау орталығының» ғимараты.