Шымкент келбеті

Әр жылы түрлі салада жемісті еңбек етіп, елге қызмет көрсеткен азаматтарға «Жыл үздігі» номинациясын табыстау дәстүрлі түрде жалғасын тауып келеді. Осы орайда облыс әкімі Жансейіт Түймебаевтың ықыласына бөленген 52 үздіктің бірі, белгілі сәулетші – Бақытжан Әшірбаев. Зейнеткерлікке шыққаннан кейін де жаңа жобаларды қолға алған Бақытжан Құдайбергенұлынан сәулет өнері туралы сыр тартып көрдік.

– 2016 жылдың «Үздік сәулетшісі» болып танылдыңыз, құтттықтаймыз!

– «Жыл үздігі» номинациясына мені таңдау – талай жылдан бергі атқарған еңбегімнің бағалануы деп білемін. 2016 жылдың 9 ақпаны күні 63 жасқа толдым және сол күні облыс әкіміне өтінішімді жазып, зейнетке шығып кеткенмін. Ол кезде облысты Бейбіт Атамқұлов басқаратын. «Неге бірден зейнетке шығып барасыз? Әлі де талай істі тындыруға шамаңыз келеді ғой» десе де, шешімімді өзгертпедім. Өмір бойы қызметте жүргендіктен бе, бір ай ғана алаңсыз демалуға тағатым жетті. Біршама жауапкершіліктен босаған соң шығармашылық шабытым тасып, бұрыннан ойда жүрген жобаларды қайта пысықтай бастадым.

– Ол қандай жобалар еді?

– Жалпы, әр ауданды көркейтуге мүмкіндік беретін жобалар. Игерілмей қалған жерлер кезек күтіп тұр. Солардың қатарында ең әуелі Ордабасы ауданының сәулетін қалай арттыра аламыз? Қалаға жақын, жаңадан салынған жолмен небәрі 20 минутта жетуге болады. Жол жиегін жағалай ағаш отырғызып, көгертіп қойса керемет емес пе? Су тапшылығы жоқ, Арыс өзені ағып жатыр. Сол маңдағы 900 гектар жерден Шымкент тұрғындарына ыңғайлы демалыс орнын жасау жобасына облыс басшылары ғана емес, аудандық әкімдіктер де қызығушылық танытты. Халықты шетелге саяхаттауға жібергенше, өзіміздегі мүмкіндіктерді пайдаланған дұрыс емес пе? Мұнда демалатын жағдай жасалса, біріншіден қазақтың бос жатқан кең даласын көркейтеміз. Екіншіден, жергілікті тұрғындарды жұмыспен қамту мәселелері оң шешімін табады. Үшіншіден, есептей келе жобаның бюджетті байытатынына көз жеткіздік.

– Ағаш отырғызып, көгалдандыру мүмкін бе?

– Әрине. «Батыс Еуропа – Батыс Қытай» халықаралық транзиттік автожолы өтетін осы аймақтағы жердің көбі иесі болғанымен бос жатыр. Сол жақпен жүріп өтсеңіз, мидай жазық даладан көз талады. Сырттан келген адам сахара деп ойлауы да мүмкін. Алысқа бармай-ақ, табиғаты ұқсас, іргемізде отырған Өзбекстанға барсаңыз «жасыл қаланы» көріп қайтасыз. Бос жатқан жер жоқ. Дәл сондай көгалдандыру жұмыстарын біздің облыстағы «Батыс Еуропа – Батыс Қытай» халықаралық транзиттік автожолының бойында да жасауға болады.

– Су бармайтын жерлерді қайтпек керек?

– Бұл сұрақ төңірегінде мамандармен ақылдаса келе, 280 мың гектар жерді сумен қамтамасыз етуге мүмкіндік барын анықтадық. Бірақ, бұрынғыдай арық-атызбен емес, жаңа технологиялық мүмкіндіктерді пайдалану арқылы қол жеткізуге болады екен. Арыс, Боралдай, Бадам сияқты сулы жерде отырып, игілікті пайдаланбауымыз ұят-ақ. Саралай келе, жолдың екі жағынан 2 шақырымдай жерге жеміс ағаштарын отырғызып, тамшылатып суару әдісімен су жеткізілсе, соның өзі иен далаға көрік береді. Біздің жерімізде кез келген жеміс өсіп-өнеді. Егер осы бір ғана аудандағы жоба жүзеге асса, жылына 200 млрд. теңге табыс әкеледі екен. Бұл қазіргі облыс бюджетінен он есе көп табыс. Суға байланысты мәселені екінші қырынан алып қарасақ, тағы бірқатар сұрақтар жолға қойылады. Мәселен, жаз бойы су тапшылығы орын алғанымен, қыс маусымында жауын-шашын көп түссе, су тасып әуреге салатыны жасырын емес. Ордабасының өзін талай рет су шайып кетті. Яғни, су жүйесі реттелмеген. Осы орайда, 3-4 су қоймаларын орналастыруға болатын орындарды таптық. Егер сол қолға алынса, су да көбейеді, тасқынның да алдын ала аламыз.

– Бүге-шүгесіне дейін қарап шыққан тағы қандай жобаларыңыз бар?

– Төле би, Қазығұрт ауданында да талай қазына жатыр. Өгемнің өзі не тұрады? Нағыз туристік аймақ. Тағы да көрші елге назар аударыңыз. Қырғызстанда «Бүкіләлемдік көшпенділер ойынын» өткізу бүгінде дәстүрге айналған. Өткен жылы спорттың 23 түрінен өткен жарысқа 50-ден астам елдің спортшылары қатысты. Біздің Қазығұрт ауданындағы «Кеме қалған» аймағы да сондай іс-шара ұйымдастырып, туристерді тартуға өте ыңғайлы. Арғы жағынан Ташкент, бергі жағынан Шымкент көрінеді.
Сарыағаш ауданы – минералды судың отаны. Алақандай жер қалдырмай егін егіп, жердің құнарын пайдалана алсақ, бұл да облыс бюджетін байытудың бір көзі. Келес өзенінің бойынан саялы орындар мен дәмханалар түссе, игілігін жергілікті тұрғындар көреді. Егін шаруашылығына халықтың қызығушылығын арттырып, оларды да өңірдің әлеуетін арттырып, көркейту мақсатына жұмылдыруға жол ашады. Қарап тұрсаңыз, біздің Оңтүстік жұмақ та, жұмбақ мекен емес пе?
Міне, осылай бір жыл зейнетте отырып, үш жоба дайындадым.

– Шынында да әсерлі көрініс елестейді. Сіз көрсеткен жобалармен облыс әкімі Жансейіт Қансейітұлы танысты ма? Қандай баға берді?

– Өңір басшысы қайдан естігенін білмеймін, шеберханама орынбасарларын ертіп, арнайы келіпті. Жобаларым туралы хабардар екенін айтып, толық танысты. Алғашында «жарты сағатқа келдім» десе де, үш сағат отырып тыңдады. Қызықтырған болуы керек, бұл жобалардан басқа жұмыстарым туралы да сұрап білді. Осыдан он жыл бұрын жасаған экспедицияның нәтижесінде он сериялы кино түсіргенбіз және сол жобаға арнап журнал шығардық. Өңір басшысының көңілінен шыққан болар, «Бұл жұмыстарды жалғастырайық!» деп ықыласын білдірді.
Біз – сәулетшіміз, мүмкіндіктерді қарастыра отырып жоба жасаймыз. Ал керемет дүниені кәдеге жарату үшін жоба мен қолдау аздық етеді. Мұнда арық қазушы мен кірпіш қалаушының да еңбегі зор.

– Әңгімеңізге рахмет!

Сұхбаттасқан
Ақмарал МОЛДИЯРҚЫЗЫ

Қаланың көркеюі, жыл сайын жаңа нысандармен, жолдармен, ғимараттармен толығуы, әлеуметтік-экономикалық әлеуетінің артуы, инфрақұрылымдық дамуы – құрылыс саласы жұмыстарының қарқынды жүруіне тікелей байланысты. 2016 жылы Шымкент қаласының құрылыс бөлімі нендей жұмыстар атқарды? Жылдық жоспарды орындай алды ма? Келер жылы қандай жаңалықтармен қуантады? Бұл сұрақтарды құрылыс бөлімі басшысының міндетін атқарушы Тәжібай Дүйсенұлы Егетаевқа қойған едік.

– Тәжібай Дүйсенұлы, әңгімемізді құрылыстың қыр-сырынан бастайықшы. Әр адамның жеке үй салғаны мен үлкен нысандардың құрылысын жүргізудің айырмашылығы көп. «Мына жерге жаңа ғимарат түседі екен» деген сыбыс шыққаннан кейін құрылыстың басталуына ұзақ уақыт кететінін байқаймыз. Ал басталғаннан кейін лезде аяқталады. Мұның сыры неде?

– Расында да білмейтін адамдар үшін құрылыс тым кеш басталып жатқандай көрінеді. Бірақ, жұмысты бастағанға дейін атқаратын шаруалар өте көп және ол күн сайын бой көтеретін нысан сияқты көзге көрініп тұрмайды. Мәселен, құрылыс жүргізетін жерді дайындаудың өзі бірнеше этаптан тұрады. Алдымен жерді заңдастыру жұмыстары жүреді. Мұндайда жоба жасалған жерде біреудің бір қазығы қағылса да оны сот шешімімен ғана қозғауымыз тиіс. Кейде сондай мәселелердің өзі көп уақыт алады. Одан кейінгі кезекте жер қазба жұмыстары бірнеше кезектен тұрады. Дәл осылай пайдаға жарататын құрылыс заттарының барлығын лабораториялық тексеруден өткіземіз. Нәтижесіне қарай сапалысына таңдау жасаймыз.

– Түсінікті. Солай болса да, қалалық құрылыс бөлімі тарапынан биылдыққа 57 нысанның құрылысы жүргізіліпті...

– Әрине, бізде тоқтауға уақыт жоқ. Себебі, алдағы әр жыл бұдан да көп жоспарды дайындап отыр. Биыл құрылыс саласын жандандырған 57 нысанның бірқатары 2015 жылдан өтпелі. Ал 2016 жылы басталғаны тағы бар. Оның 27-сі тұрғын үй. 18-і әлеуметтік нысандар, 12-сі инженерлік-инфрақұрылым жүйелерінің құрылысы.

– Тұрғын үй құрылысы туралы қысқаша айтып өтіңізші?

– Бүгінгі таңда Елбасымыздың тапсырмасымен «Өңірлерді дамытудың 2020 жылға дейінгі бағдарламасы», «100 нақты қадам» Ұлт жоспары және басқа да стратегиялық маңызы бар Жолдаулар елдің әл-ауқатын арттыру, баспанамен қамту мәселесіне де бағытталған. Осы орайда, Шымкент қаласында 27 тұрғын үйдің құрылыс жұмыстары жаз бойы тынымсыз жалғасты. Бұл – жалпы ауданы 122 678 шаршы метрді құрайтын 2286 пәтер қамтиды. Оның ішінде арендалық-коммуналдық 3, жас отбасыларға арналған 1 көпқабатты үй 2015 жылдан өтпелі. Ал 23-інің құрылысы 2016 жылы басталды. 11-і «Тұрғын үй құрылысы жинақ банкіне» қарасты. Құрылысы келесі жылы аяқталады деп жоспарланған. Тағы 12-сі арендалық-коммуналдық тұрғын үйлер. Бүгінгі таңға дейін құрылыс бөлімінің жауапкершілігіндегі 27 тұрғын үйдің 2-уі арендалық-коммуналдық бағдарламамен пайдалануға тапсырылды. Сондай-ақ, 2 жатақхананың құрылыс жұмыстары толық аяқталды. Бұдан бөлек, жыл соңына дейін жас отбасыларға арналған 1 тұрғын үйді тапсыруды көздеп отырмыз.

– Демек, тұрғын үй құрылысы алдағы жылы биылғыдан да қарқынды дамиды екен ғой. Инженерлік-инфрақұрылым жүйелері туралы айттыңыз. Шымқаланың қай жерлері көркейді?

– 2016 жылға жоспарланған мемлекеттік бюджет есебінен 12 инженерлік жүйелердің құрылысы жүргізілуде. Бұл тізімді әкімшілік-іскерлік орталығындағы тұрғын үйлердің құрылымы бастап тұр. Одан кейін ӘІО инженерлік-инфрақұрылым жүйесінің құрылысы нәтиже берді. Ұзындығы 3,3 шақырым Көктем көшесінің құрылысы жүрді. Осыған ұқсас жол салу, инженерлік-коммуникациялық инфрақұрылым тарту жұмыстары «Тұран» шағынауданында да жалғасын тапты. «Тұран» шағынауданындағы «Адия» тұрғын үй кешеніне, «Асар» шағынауданындағы бес қабатты 30 үйдің, Қаратау ауданындағы 192 учаскедегі көпқабатты және Төлеметов көшесі бойындағы тұрғын үйлерге коммуналдық қызмет тарту, абаттандыру, инженерлік жүйелерімен қамтамасыз етуде қалалық құрылыс бөлімі қызу жұмыс істеді. Аталған шағынаудандар бүгінде тазалығымен, жайлылығымен, таза көшелерімен, сапалы жарығымен көз тартады.
2016 жылдың соңына дейін 3 инженерлік-инфрақұрылымдардың құрылысын аяқтап, пайдалануға тапсыратын боламыз.

– Тақырыпты әлеуметтік нысандардың құрылысына бұрсақ. Халық қоныс тепкен аймақта мектеп, балабақша, басқа да қызметтерге сұраныс туындайтыны заңдылық. Шымкент қаласындағы 18 әлеуметтік нысанның құрылыс жұмыстары жоспарға сай жүріп жатыр ма?

– Біздің міндет – бөлінген қаражатты жоспарлы түрде игеру. Соған сай 18 әлеуметтік нысанның 11-інің құрылысы 2015 жылы басталған. Олар – 8 мектеп, 1 балабақша, 1 спорт нысаны және Бадам өзенінің абаттандыру жұмыстары. Бұдан бөлек, 6 мектеп, 1 спорт нысанының құрылысы 2016 жылы бастау алды. Аталған 18 нысанның 7-уі «Нұрлы жол» бағдарламасы аясында ұлттық қор есебінен қаржыландырылды. Бұл тізімдегі 2 мектептің құрылысын жаңа оқу жылы қарсаңында аяқтадық. Бүгінде «Сайрам» тұрғын алабына қарасты №66
М.Мамедова атындағы және Тассай тұрғын алабындағы №91 жалпы орта мектебінің жаңа ғимараты оқушыларға қызмет етуде. Ал қалған 5 әлеуметтік нысанның құрылыс жұмыстары 2017 жылы аяқталуы тиіс. Олар – «Достық», «Сәуле», «Қайнар бұлақ» шағынаудандарындағы 1200 орындық және «Жаңаталап» тұрғын алабындағы 600 орындық жаңа мектептердің және «Қайтпас-2» шағынауданындағы №59 жалпы орта мектептің қосымша ғимараты.
Қалған 11 әлеуметтік нысанның құрылысы облыс және қала бюджеті есебінен қаржыландырылды. Бұл жоспардағы 5 құрылыс нысаны пайдалануға тапсырылып, жоспар бойынша 6-уы 2017 жылға өтті. Атап айтқанда, Шымкент қаласындағы №53 мектепті қайта құру, «Ынтымақ» шағынауданындағы 900 орындық мектеп, «Қаратөбе» тұрғын алабындағы 600 орындық орта мектеп, «Сайрам» тұрғын үй алқабындағы №37 А ғимаратын №12 балалар мен жасөспірімдерге арналған мамандандырылған спорт мектебі етіп қайта кұру және Оспанов көшесінде орналасқан №61 ғимаратты балабақша етіп қайта құру құрылысы.
Құрылыс жұмыстары 2017 жылға өтпелі 6 әлеуметтік нысан қатарында әкімшілік-іскерлік орталығынан салынып жатқан 1200 орындық жаңа мектеп бар. Сондай-ақ, «Жұлдыз» тұрғын үй алабындағы 300 орындық мектеп, «Қарасу» тұрғын үй алабында орналасқан №27 орта мектептің оқу корпустарының құрылысы, №34 мектепті қайта құру, «Теріскей» шағынауданындағы бокстан №5-ші балалар мен жасөспірімдер спорт мектебінің құрылысы және Бадам өзенің абаттандыру жұмыстарының келесі кезеңі 2017 жылы жалғасады.

– Әне-міне дегенше жаңа жыл басталғалы тұр. «Жаңа жыл» деген «жаңа жоба», «жаңа жоспарлар» екені анық. Келер жылдың еншісінде елді қуантатын нендей жаңалығыңыз бар?

– Біздің жобалау-сметалық құжаттамаларды әзірлеу бөлімде 66 нысанға жобалау-сметалық құжаттама дайындау жұмыстары жүргізілуде. Оның 28 нысанның жобалық-сметалық құжаттары мемлекеттік сараптамадан өтті. Онда балабақша, мектеп, тұрғын үй, мәдениет және спорттық нысандар қамтылған. Сондай-ақ, келесі жылы Абай және Еңбекші аудандарының әкімшілік ғимаратының құрылыс жұмыстары басталатын болады. Әкімшілік-іскерлік орталығы мен «Нұртас» шағынауданының арасында орналасқан үлкен сай-саланың тағдыры көптен бері талқыға түскен еді. Қуанышты жаңалықтың бірі де осы, аталған аумақта 2017 жылы әдемі саябақ орналасады. Әзірге саябақтың жобасы дайын және облыс, қала басшылары тарапынан қолдау тауып отыр.

– Шынында да жақсы жаңалық екен! «Шымкент келбеті» газетінің оқырмандарына айтарыңыз бар ма?

– Газет оқырмандарын және қала тұрғындарын Жаңа жыл мерекесімен құттықтаймын. 2017 жылы ойға алған армандарыңыз орындалсын. Әр отбасына құт-береке, мол ырыс-несібе тілеймін.

– Шаһарымыздың гүлденуіне еңбек етіп жүрген ұжымға табыс тілейміз. Әңгімеңізге рахмет!

Сұхбаттасқан
Ақмарал Молдиярқызы

(Парижде саябақ ашылып, мүсін қойылса, Астанада көше аты да жоқ)

Біздің бүгінгі респондентіміз – Әбдіуақап Қара (суретте). Ғалым, жазушы, тарих ғылымдарының докторы, Мимар Синан атындағы Ыстамбұл университетінің профессоры.
Түркияда тұратын бұл ғалым қазақ тарихын зерттеуге сүбелі үлес қосып жүр. Оның, әсіресе, Мұстафа Шоқайдың өмірі мен тарихтағы рөлі туралы еңбектері тарихтың терең теңізінен маржан тергендей дүние. Шетелдік мұрағаттардың қатпар-қатпар парақтарын талмай ақтарып, қазаққа қатыстысын қалт жібермей келе жатқан тарихшы ағамыздың өткенімізді түгендеуге қосқан еңбегі ересен. Әбдіуақап Қараның тұлғалық тұрпатының өзі бөлек. Тектілікке тұнып тұрған қазақы болмыс. Таяуда Түркиядан Шымқалаға жұмыс бабымен келген ағамызбен сұхбаттасудың сәті түсіп еді.

«Сананың тәуелсіздігі бір күнде келмейді»

– Әбдіуақап аға, Қазақ елі былтыр Қазақ хандығының 550 жылдық мерекесін тойлады. Биыл А. Иманов бастаған ұлт-азаттық көтеріліске 100 жыл толып отыр. Неге екені белгісіз, осы тарихи оқиға атаусыз қалып жатқан сияқты. Ұлтымыздың тарихын шетелде жүріп зерттеп, қомақты үлес қосып келе жатқан ғалым ретінде бұл маңызды тарихи оқиғаның өз деңгейінде аталмауын қалай түсіндірер едіңіз?

– Қазақ елінің тәуелсіздік алғанына 25 жыл болды. Кеңестік кезеңде ұлттық тарих зерттелген жоқ. Нақтысы, зерттетпей тастады. Сондықтан бүгінгі таңда бізге жетпей жатқаны – ұлттық тарихтың мазмұны мен оны тереңдету жолдары. Өйткені, тарихты зерттеу деген оңай нәрсе емес. Бұған ондаған жылдар мен жаңа көзқарас қажет. Саяси тәуелсіздік бір күнде келеді, ал сананың тәуелсіздігі бір күнде келмейді. Ол үшін көптеген жылдар еңбек етуге тура келеді. Себебі, тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында тарихты зерттеген ғалым ағаларымыз сол кездің өзінде алпыстың асқарына шыққан ақсақалдар еді. Олар Кеңестік кезеңнің идеологиясымен ойлады. Ұлттық тарихтың ақиқати астарын айта алмады. Себебі, 74 жыл бойы маркстік-лениндік көзқарас тұрғысынан тарих бұрмаланды. Олар қанша тырысса да, еуроцентристік көзқарастың тұтқынына тұтылған тарихты өзгерте алмады. 

Тәуелсіз Қазақстанның тарихын жазатын тәуелсіздіктің құрдастары, яғни, осы кезеңде туып-өскен жас тарихшылар. 1991 тәуелсіздік алған жылы туған бала 25 жасқа келді. Бұлар Кеңестік идеологіяның қысым-шектеулерімен емес, еркін оймен өсуде. Мәмбет Қойгелді бастаған отандық тарихшылар да кенестік тарихнаманың әсер-ықпалынан арылу үшін басқа елдердің зерттеу тәсілдерін үйрену қажеттілігіне тоқталуда. Мәселен, 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс, Алаш зиялыларының еңбектері дер кезінде зерттеліп, ескеріліп жатыр деп айта алмаймыз. Мұстафа Шоқайға Францияда француздар жоғары баға беріп, саябақ ашып, мүсін қойған. Ал біз әлі де тәуелсіз Қазақстанның астанасынан бірде-бір көшенің атын бере алмай отырмыз. Өйткені, әлі де Мұстафа Шоқай іспетті тұлғаның тарихтағы орны мен рөлін зерделей алмай жүргендер көп. Советтік сарында ойлап, оған «сатқын» деген күдікпен қарайтын зерттеушілер де жоқ емес. Әрине, бұрмаланған тарихымызды шаң-тозаңнан аршып алу жолында үлкен бетбұрыстар жасалды, жасалып жатыр. Бұл орайда қазақ тарихшылары Шоқайдың нацистермен, яғни фашистермен ауыз жаласпағанын архив құжаттарымен дәлелдеп отыр. Дегенмен, ғалымдардың бұл дәйектері халыққа толыққанды жетіп жатыр дей алмаймын. Ғылымдағы жетістіктерді тек тарихшылар, журналистер айтып қана қоймай, сценаристер мен режиссерлер де өз туындыларында көрсетіп берсе, нұр үстіне нұр болар еді. Себебі, ғылыми кітапты барлық адам оқи бермейді. Ал сол ғылыми еңбектердегі тарихи деректер өнер туындыларында, киногерлердің фильмдерінде, саясаткердің баяндамасында көрініс тауып жатса, онда мыңдаған адам бұл дүниелерден хабардар болады. Сонда халықтың ұлттық тарихқа деген көзқарасы да қалыптасар еді. Сонда тарихи оқиғаларға қоғам болып мән берген болар едік. Қорыта келе айтарым, қазақтың ұлттық тарихы әлі түгенделген жоқ. Өздеріңіз білесіздер, өткенде Елбасы Н. Назарбаев: «Тәуелсіз Қазақстанның тарихы әлі толық жазылмады», – деді. Бұл бағытта Президенттің қолдауымен игі шаралар атқарылуда. Сонымен қатар «Мәдени мұра бағдарламасымен» қазақтың шетелдерде шашырап жатқан көптеген тарихи деректері жинақталып, зерттеліп кітап болып шықты. Мұның бәрі ұлттық тарихқа қосылған сүбелі үлес.

– Әлгінде бір сөзіңізде отандық тарихты шетел тәжірибесіне сүйеніп зерттеу туралы айтып қалдыңыз. Өзіңіз өмір сүріп, қызмет ететін Түркия Республикасының мұрағаттарында қазақтар туралы тың деректер бар ма? Және олардан тарихты зерттеудің қандай әдіс-тәсілдерін үйренуіміз қажет?

– Маңызды сұрақ қойдыңыз. Түркияның бұл турасында 90 жылдан астам тәжірибесі бар. Мұстафа Кемал Ататүрк 1923 жылы Ұлттық Түрік Республикасын жариялады. Одан алдын Оспан патшалығы болды. Патшалық жүйеден ұлттық мемлекеттік жүйеге өтті. Сонда тарихи көзқарас өзгерді. Осман патшалығы кезінде олар дінге негізделген мемлекет болғандықтан, тарихи көзқарасы пайғамбарымыздың туылуынан басталатын «Үмбеттік тарихи көзқарас» болған. Одан арғы көне түркілердің тарихы ол кезде зерттеліп кітаптарда орын алмаған. Ататүрік жаңа мемлекет жариялағаннан кейін тарихты өзгертіп, ұлттық тарихты исламнан бұрынғы дәуірлерден бастауға тура келді. Осы тұста Ресейдегі түркі-мұсылман зиялыларының көмегі көп тиді. Түріктің көп тарихшылары тарихты көне түркілерден бастап зерттеп, түркілердің исламға дейін де, исламнан кейін де ірі мемлекеттер құрған ұлы өркениеті бар ұлт екенін дәлелдеп, көптеген еңбектер жазды. Қазақстанда қазіргі таңда «Мәдени мұра» бағдарламасы жұмыс істеп, мемлекеттің көмегімен әлемнің қайсыбір бұрышынан да қазаққа қатысты деректерді жинап, ілкімді істер атқарылуда. Бұған қыруар қаржы бөлінген. Осман патшалығының мұрағатынан түріктер мен қазақтардың саяси, елшілік байланысы туралы құжаттар
Қазақстанға берілді. Сүлеймание кітапханасындағы араб-парсы қолжазбасынан да біраз материалдарды қазақстандық тарихшылар алып кетті.

«Алаштың тарихы Мұстафа Шоқаймен тереңдей түседі»

– Аға, сізді шоқайтанушы ретінде жақсы білеміз. Мұстафа Шоқайға қатысты жаңадан қандай да бір тың деректер бар ма? Ғылым жолындағы соңғы жаңалықтарыңызбен бөлісе отырсаңыз...

– Менің негізгі зерттеу обьектім – Мұстафа Шоқай. Азаттық радиосында 1988 жылдан бастап 7 жыл қызмет еттім. «Азаттық» радиосының бұрынғы қызметкерлері – соғыстан аман қалған қазақстандық азаматтар Мұстафа Шоқайды кезінде көрген кісілер екен. Мен барған уақытта олардың барлығы зейнетке шығып кеткен, кейбірі бақилық та болған еді. Бірақ, сол азаматтардың ізін басқан Махмет Құлмағамбетов, Хасен Оралтай, Мұхабай Енгин, Талғат Қосжігіт, Әлихан Жаналтай сынды қазақстандық және түркиялық азаматтардан Шоқайға қатысты біраз дерекке қанықтым. Көп әңгіме естідім. 1989 жылы Қазақстан Компартиясының қаулысымен Алаш қайраткерлерінің бір тобы ақталып, олардың еңбектері жарыққа шыға бастады. Сол кезде Мұстафа Шоқайды ешкім батылы жетіп ауызға алып, айта алмады. Тек 1990 жылдан кейін Қазақстан тарихының соңғы шындығы ретінде оның есімі атала бастады. Бейбіт Қойшыбаев деген ағамыз «Ана тілі» газетінің бетінде «Мұстафа Шоқай кім?» деген тақырыпта мақала жариялады. Одан бес-алты айдан кейін жазушы Әнуар Әлімжанов ағамыз «Қазақ әдебиеті» газетінде «Мұстафа Шоқай халық жауы емес, халық қаһарманы» екенін айтқаннан кейін ғана бұл тақырып ашық зерттеле бастады. Мен, міне, осы үрдісті Азаттық радиосында Қазақстаннан келген баспасөз материалдарынан оқып отырдым. Сөйтіп Шоқайдың өміріне қызығып, зерттей бастадым.

Мұстафа Шоқайдың тәуелсіздік күресі 1921 жылы Францияға барғаннан кейін басталды. 1929-1939 жылдары оның басшылығымен «Яш Түркістан» журналының 117 саны шыққан. Басқа да көптеген материалдар Еуропада мұрағатта жатыр. 1995 жылы Түркияға қайтып, ғылым жолына түскеннен кейін докторлық диссертациямның тақырыбы ретінде Мұстафа Шоқайды таңдадым. Францияда, Германияда болдым. Сол жақтың мұрағатынан көп тың материал таптым. Менің ең үлкен жетістігім – Мұстафа Шоқайды кеңестік кезеңдегі «фашистермен бірге әрекеттес болған» деген жаланың негізсіз екенін алғаш рет дәлелдермен ортаға салғандығымда деп ойлаймын. Менен кейін бұл салада зерттеу жүргізген ғалымдар да оның жала екенін көптеген деректермен ғылыми айналымға қосып жатыр. Шоқай ешқашан легионда жұмыс істемеген, қатысы да болмаған. Өйткені легион Шоқай дүние салғаннан кейін 1942 жылы сәуір айында құрылған. Мұстафа Шоқай нацистермен бірге істеген жоқ. Өйткені, Мұстафа Шоқай нацистер алда-жалда Кеңес одағын қиратса, Орталық Азияға тәуелсіздік бермейтінін, тіпті большевиктерден ары жабайы түрде қанайтынын жақсы білді. Сондықтан фашистердің оған Кеңес Одағына қарсы бірге жұмыс істеу жөніндегі ұсыныстарына «Сіздер Кеңес одағын жеңген уақытта бізге тәуелсіздік бересіздер ме?» деген қарсы сұрақ қойған. Олар ешқандай да жауап қата алмаған. Өйткені, «бермейміз» десе, шындықты айтқан болады. Онда Мұстафа Шоқай жұмыс істемейтінін біледі. «Береміз» деп өтірік айтса, оған Шоқайды сендіре алмайды. Сөйтіп Мұстафа Шоқай: «Сіздермен бірге жұмыс істемеймін, үйіме кетемін»,- деді. Париждегі үйіне қайтып бара жатқан жолда Берлинде кенет ауырып 1941 жылы 27 желтоқсан күні қайтыс болды. Нацистер, бірақ, Уәли Қайымхан секілді жастарға өтірік айта алады. «Үлкен Түркістанның күйреуі» атты Серік Шәкібаевтың кітабында: «Мұстафа Шоқайды Уәли Қайымхан у беріп өлтіріп, Түркістан легионына бастық болғысы келді» деп өтірік жазылып кеңестік саясат қазақ пен өзбек халықтары арасына сына қаққысы келді. Шоқайдың қасында тілмаш болып жүрген өзбек жігіті Уәли Қайымхан, әрине, оның немістермен бірге жұмыс істеуінен бас тартқанын біледі. Онда ол неге өлтірсін?! Әйелі мен достарының айтуынша, нацистер оған у беріп қоя берген. Сөйтіп Шоқай Берлинде кенеттен ауырып қайтыс болады. Немістер «жұқпалы аурудан өлді» деп ақиқаттан өздерін арашалап алмақты ойлады.

Мұстафа Шоқай – тек қазақтың ғана емес, исі түркінің мақтанышы. Түркияда оған өте жоғары баға берілуде. Францияда да солай. 2010 жылы Парижде оның тұрған үйінің қасынан саябақ ашып, мүсін қойылды. Мұстафа Шоқай – шоқтығы биік тұлға. Алаштың тарихы Мұстафа Шоқаймен тереңдей түседі. Ол 1941 жылға дейін Еуропа елдерінде Алаш идеясын ту ғып көтерді. Сондықтан ол – Алаштың соңғы түйіні.

– Елге оралатын ойыңыз бар ма, аға?

– Әрине. «Өзге елде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол» дейді. Елге оралып, қызмет етуді армандаймыз. Ғалым болғаннан кейін қай жерде елге көбірек пайдамыз тисе, сол жерде жүреміз. Ғалым адамға материалдық құндылықтан гөрі рухани құндылықтың қажеттілігі зор. Түркияда жүріп, еліміздің тарихын зерттеу ісіне титтей де болса үлесімді қосып келемін. Қазақстанның Түркиядағы елшілігіндегі дипломат достарым мынадай кеңес береді: «Әбеке, сіз елге қайтуға асықпаңыз. Шетелдегі танымал қазақ ғалымдарын елге қайтару жайында заң бар. Сол заң арқылы кезі келгенде үкімет сізді шақырар. Ал бүгінгі танда Түркияда Қазақстанның имиджін көтеріп жүрсіз. Қазақ-түрік ғалымдарының байланысына мәдени-ғылыми көпір болып отырсыз. Әрі бұл жақтағы орныңыз ойсырап қалады. Өкшеңізді алып келе жатқан жастар сіздің орныңызды бассын. Одан кейін елге барып, жаңа шәкірттер тәрбиелейсіз», – дейді. Олардың кеңесі орынды сияқты.

Сұхбаттасқан
Мөлдір КЕНЖЕБАЙ
Суретті түсірген
Данияр Қожабек

Гүлнар Құрманбекова – қалалық мәслихаттың белсенді депутаты. Шымшаһардың дамуына сүбелі үлес қосып, игі бастамаларды жүзеге асырып жүр. Халық қалаулысының басты ұстанымы – ұлттық идеология мен жас ұрпақ тәрбиесі. Іскер жан өзі сайланған округтың мәселесін де ұмытпайды. Сондай-ақ ол Шымкент қалалық медициналық жедел жәрдем көрсету стансасының бас дәрігері.

– Гүлнар Мамытқызы, қаламыздың дамуына бір кісідей атсалысып жүрсіз. Өзіңіз басшылық ететін медициналық жедел жәрдем көрсету стансасының жұмысы қалай жүріп жатыр?

– Тіршілігі қым-қуыт қала өмірінде тұрғындар жедел жәрдемнің көмегіне жиі жүгінеді. Тәулік бойы тыным таппайтын «103» қызметкерлерінің әр күні сын сағатқа толы. Қызу жұмыс бір сәтке толастаған емес. Жедел жәрдем қызметінің аты айтып тұрғандай, бұл қызмет жедел және шұғыл түрде қызмет көрсетеді. Бүгінде стансада 79 бригада жұмыс атқарып,тәулігіне 1300-ден 1500-ге дейін шақырту орындалады.Нағыз жұмыс қайнайтын жер – диспетчерлік қызмет бөлімі. Басы ауырып, балтыры сыздағандардың барлық қоңырауына 10 автоматтандырылған шақырту қабылдау пульттерінде жұмыс атқаратын 10 диспетчер жауап береді. 60 секунд ішінде науқас туралы мәліметтерді жинап, автоматты түрде тіркейді. Әсіресе, кешкі сағат 19.00-ден түнгі сағат 24.00-ге дейінгі мерзім нағыз қарбалас шақ десем болады.Станса бригадалары табандарынан тік тұрып қызмет көрсетеді.Қала тұрғындарының саны көбейген сайын жедел жәрдемге жүгінетіндердің қатары күннен күнге артуда. Сондықтан бұл сала кәсіби шеберлікті ғана емес, жылдамдық пен төзімділікті талап етеді. Осындай талапқа мойымағандар ғана бізге жұмысқа келеді. Қазір стансамызда 21 мамандандырылған, 16 фельдшер, 42 желілік бригада қызмет атқарады. Жедел жәрдем көліктерінде GPS қондырғысы орнатылған.Қажетті құрал жабдықтармен, дәрі-дәрмекпен толық қамтылған.

– Тұрғындар тарапынан жедел жәрдем қызметіне жиі шағым айтылады. Бұған не дейсіз?

– Сын айтылмаған жерде жұмыс жүрмейді. Ал жұмыс істемеген адам ғана сынға ілікпейді. Біз үшін барлық тұрғындардың денсаулығы өте маңызды, бірінші кезекте жүкті әйелдермен, кішкентай балаларға түскен шақыртуларға аса мән беріледі. Талап бойынша жедел жәрдем бригадасы шақыртуға 15 минут ішінде жетуі тиіс. Әрине, жол кедергілері болмағанда. Барлық шақыртулар 6 санатқа бөлінеді. 1, 2, 3 санатқа кіретін шақыртулар жол көлік апаты,суға бату, күйік шалу, газбен улану жағдайлары. 4,5,6 санатқа созылмалы аурулар бойынша түскен шақыртулар. Осы 4,5 6 санаттағы шақыртуларға 40-45 минут ішінде жедел жәрдем жіберіледі. Өкінішке қарай, тұрғындар мұны түсінбейді. Шағымдануға дайын тұрады. Әрине, науқастарды да түсінуге болады, ауырып тұрған адамның көңіл күйі де болмайды, тәні ғана емес, жаны да ауырады. Қазір ауруханаға жедел жәрдем арқылы жатқысы келетіндер көп. Адамдар өзінің учаскелік дәрігеріне, яғни емханаға қаралуға міндетті, ал жедел жәрдем шұғыл жағдайдағы науқастармен айналысуы қажет.

– Қалада атауы жоқ, қайталанатын көшелер жиі кездеседі. Бұл қызметкерлеріңізге кедергі келтірмей ме?

– Әрине кедергісі бар. Әсіресе, мекенжай бойынша мәселе көп. Қоңырау шалушылар эмоциямен өзінің қайда хабарласқанын ескермейді. Өкініштісі, мекенжайлар шақырту бойынша дұрыс берілмейді. Қала аумағы ұлғайғандықтан атаусыз, нөмірсіз үйлер жиі кездеседі. Енгізілмеген елдімекендер қаншама?! Бірақ жүргізушілеріміз баратын бағыттарды жақсы біледі. GPS бағдарламасы бойынша көліктің қай елдімекенге, шағынауданға барғаны, келе жатқаны, бәрі бақыланады. Атауы жоқ, қайталанатын көшелер бойынша мәселелер қала әкімдігінде қаралып жатыр. Алдағы уақытта бәрі қалыпқа келтіріледі деп ойлаймын.

– Жедел жәрдем стансасының әлеуеті қандай? Көліктен тапшылық жоқ па?

– Кейде 79 бригадамен халыққа қызмет көрсетуге үлгере алмай жатамыз. Тағы 10 жедел жәрдем бригадасын ашуға ұсыныс бердік. Күн сайын тыным таппайтындықтан, көліктер ескірген. Оны күнделікті жүретін машиналармен салыстыруға болмайды. Биыл Шымкент қаласы әкімдігі тарапынан медициналық жедел жәрдем көрсету стансасын дамытуға айрықша көңіл бөлініп отыр. 30 жаңа автомашина беріліп, көліктердің жетіспеушілігі шешілмек.

– Әйел үшiн басшылық қызметпен қатар, халық қалаулысы ретiнде тұрғындардың талап-тілегін орындау, олардың мұң-мұқтажымен тереңiрек танысу үшiн кездесулер ұйымдастыру оңай шаруа емес. Дегенмен, сайлаушыларыңызбен кездесіп тұрасыз ба?

– Ел үшін еңбек ету – кім-кім үшін де азаматтық парыз. Ал сұрағыңызға келсек, сайлаушылар тағы да көптеген мәселенің шешілуіне мұрындық болуымды өтінді. Олардың ұсыныс-тілектерін ескерусіз қалдырған емеспін. Қолымнан келгенше әлеуметтік салаға өз үлесімді қосып жүрмін. Жергілікті атқарушы органдармен тығыз байланыс орнатып, тұрғындарды толғандырған мәселелердің шешілуіне шама-шарқымша ықпал етіп келемін. Күнделікті жұмыс барысында жолыққан адамдардың және сайлаушыларымның өтініштеріне сергек қараймын.

– Депутат ретінде бүгінге дейін жоспарлаған міндеттеріңіз орындалды ма?

– Ойға алған шаруаларымның біразы жүзеге асты. Қазіргі таңда әлеуметтік мәселе бірінші кезекте тұр. Ана, бала, мүмкіндігі шектеулі жандар мәселесі күн тәртібінен түскен емес. Ал халыққа қажеттісі баспана, әлеуметтік көмек. Алайда, сайланған округім бойынша өзекті проблемалар ретімен жүзеге асып жатыр. Мәселен, жалғызбасты аналардың, мүгедектердің жайын ескеріп, тұрғын үймен қамтамасыз еттік. Балалар алаңшалары орнатылды. Әлі де қолға алынатын, орындалатын жұмыстар бар.

– Қаламыздағы қандай мәселені алдыңғы кезекке қояр едіңіз?

– Түйткілді мәселелер жоқ емес. Шымкенттіктердің ұқыптылыққа бейқамдылығы басым. Үйін таза ұстағанымен, ауланы күтуді, абаттандыру қажет екенін ескере бермейді. Елбасы тапсырмасымен қаламыздың бас жоспары бекітілгені белгілі. 2020 жылға дейін даму тұжырымдамасы жасалды. Осыған орай, Шымкент сауда-логистикалық, мәдени-тарихи орталыққа айналуы қажет. Мұның бәрін қала басшылығы жеке инвесторлардың көмегімен жүзеге асыратыны сөзсіз. Қаланың көркеюіне тұрғындар да үлес қосуы керек. Алдымен қала келбеті тазалықпен, ұқыптылықпен өлшенетіні сөзсіз.Олай болса, салынып жатқан балалар алаңшаларын, жаңғыртылған аулаларды тұрғындар күтіп ұстаса, жанашырлық танытса деймін.

– Халық қалаулысы, ардақты анасыз. Ұрпақ тәрбиесінде сізді қандай мәселелер толғандырады?

– Ұрпақ тәрбиесінде босаңсуға болмайды. Біз көбіне балаларымызды материалдық жағынан толық қамтамасыз етуге басымдық береміз. Бірақ олардың рухани әлеуетін назарда ұстамаймыз. Оның үстіне, балалар да, жасөспірімдер де, тіпті үлкендер де телефоннан бас алмайды, әлеуметтік желі мен интернет санасын жаулап алған. Қайда жүрсем де, телефонның шырмауынан шыға алмай жүргендерді көремін.Соның салдарынан қауіпті, қайғылы жағдайларға куә болып жүрміз.
Мен қыз балалардың болашағына алаңдаймын. Қызға қырық үйден тыйымды, ұлттық құндылықтарымызды ұмытып барамыз. Бауырмалдық, туыстық қарым-қатынастан ажырап бара жатқанымыз жаныма батады.

– Алдағы жоспарларыңызбен бөліссеңіз...

– «Денсаулық – зор байлық» десек, сол байлықты басымыз ауырып, балтырымыз сыздамайынша білмейміз, бағаламаймыз. Әлі күнге дейін тұрғындар емханаға кезекке тұруға ерінеді, төсекке таңылуға қалғанда ғана келеді. Сондықтан адамдар ауырып ем іздегенше, ауырмайтын жол іздесе деймін. Мен үшін ел сенімінен асқан құрмет жоқ. Алға қойған жоспарларым жетерлік. Алдағы уақытта да сайлаушыларымның көкейіндегі мәселелерді көтеріп, қаламыздың дамуына үлесімді қосқым келеді.

– Әңгімеңізге рахмет!

Сұхбаттасқан
Құттыбике НҰРҒАБЫЛ

Бүгінгі қазақ әдебиеті мен театр өнерінде өзіндік қолтаңбасы бар, ән өнерінің биікте қалықтауына зор үлес қосқан Исраил Сапарбай Оңтүстікке сапарлап келіп, бірқатар игі шараға қатысты. Соның бірі – Шәмші Қалдаяқов атындағы «Менің Қазақстаным» халықаралық ән фестивалі. Бұдан кейін драматург-ақынды облыс әкімі қызметіне жақында ғана тағайындалған өңір басшысы Жансейіт Түймебаев қабылдаған болатын. Бір айдан бері туып-өскен ортасында жүрген Исраил Сапарбаймен сұхбаттасу бізге де бұйырды.

– Исраил аға, Оңтүстікке қош келдіңіз! Сұхбатымызды кеше ғана Ж.Шанин атындағы облыстық қазақ драма театрында өткен «Төрткүл дүние – төрт мезгіл» атты шығармашылық кешіңізден бастайықшы.

– Мұның жаңа жоба екенін көрермендер білген жоқ. Әлемдік классикалық музыканы, әсіресе, италиялық Вивальди мен Чайковскийдің шығармаларын жақсы көремін. Екеуінде де «Времена года» деген табиғаттың төрт мезгіліне арналған туындылар жинағы бар. Сол жинақтарды соңғы он-жиырма жылдан бері зерттеп, зерделеп келемін. Содан, «менің де өмірімнің төрт мезгілі бар, неге осылай топтап, жақсы бір дүние жасамасқа?» деген ой келді. Шығармаларымды саралай бастадым. Балалық, жастық шағым, бүгінге дейінгі өмірімде лирикаға толы шығармаларым өте көп екен. Осының бәрін жылдың төрт мезгілімен үйлестіру керек болды. Ұзақ ойлану мен жемісті жұмыстың арқасында «Төрткүл дүние – төрт мезгіл» деген атау дүниеге келді. Өлеңдерді таңдап алдық. Оған өзімнің әндерімді дайындадым. Адам бала күнінен-ақ бойжеткеннің кім екенін, сұлулықтың не екенін білмейді ғой. Жаңадан бүр жара бастаған сезімге ұқсас әндерді де дұрыс таңдауға тырыстым. Әр мезгілге ән-жырды таңдап болған соң биге көңіл бөлдім. Көптен бері сценарийі дайын тұрған жобама әртістерді театрлардан таңдап аламын ба деп жүргенімде жас қыз-жігіттер хабарласты. «Аға, бізге бүгінгі заманның көзқарасына сай келетін жаңа образдарыңыз бар ма, біз сахналап көрейік» деген ұсыныстарын айтты. Мен ойымда жүрген сценарийді көрсеткенімде: «Іздегеніміз осы еді. Сіздің бізге берген батаңыз болсын, жолымызды осымен ашайық» деп қуанды. Бұл жастардың бишілері де бар, режиссерлық білімдері де бар екен.

– Осындай керемет дүниені өнердің ордасына айналған Алматыда сахналамай, Шымкентті таңдауыңызға не себеп болды?

– Бір ай дайындық жұмыстарын жасап, нәтижесі жақсы болатынына сендік. Ал «қай жерде сахналау» туралы сөз қозғалғанда Оңтүстікті әдейі таңдадым. Өйткені, қиялға толы балалығым, сезімге толы жастығым осында өтті. Шымкентте білім алдым, ғашықтық сезімді бастан кешірдім, отбасын құрдым. Еңбек жолымды бастадым. Мені өмірге қалыптастырған өңірдің халқы бүгінге дейін де қадірімді арттырып, қаланың да, облыстың да «Құрметті азаматы» атағын берді. Осыншама қошеметшіл Оңтүстік жұртшылығына жасаған сыйым болсын деп ойладым. Сол оймен облыстың экс-әкімі Бейбіт
Бәкірұлына кірдім.
Ол кісі шығармашылық кештерім туралы сұрай келе, жеке авторлық кеш өткізбегеніме таңданды. Ресми емес, таза шығармашылық кешімді Шымкентте өткізуге ұсыныс жасады. «Іздегенге сұраған» деген осы болар, қуана келістім. Облыс әкімі көмекшілеріне арнайы тапсырмасын беріп, қазан айының соңына жоспар құрдық. Белгіленген күн жақын қалғанда Оңтүстікте әкім ауысты. Тура сол кезде біз де Шәмші әндерінің фестиваліне қонақ болып келген едік. Жаңа әкім Жансейіт Түймебаев фестивальдан кейін «жақсы ырым болсын, алғашқылардың бірі ретінде сіздерді қабылдайын» деп М.Шахановты, К.Әмірбекті және мені кабинетіне шақырды. Ж.Қансейітұлымен таныса отырып, қолға алған бастамамыз жайлы да сұрадым. «Сол жоспармен жұмыс істеуді тоқтатпаңыз» деп қолдау танытқан әкім «Төрткүл дүние – төрт мезгілдің» жоғары деңгейде көрермен назарына ұсынылуына мүмкіндік берді.

– Кештің ерекше өткені соншалықты көрермен керемет әсер алып қайтты...

– Менің мақсатым да сол. Қазір адамдарды күлдіретін емес, жүректің пернесін дәл шертетін заман. Бүгінде адамдар тым қатыгез болып барады. Жүректің орнында тас тұрғандай. Оған себеп болған жағдайларды ұмыттырғым келеді, жүректерді жібіткім келеді. Адамдар бүгінде бір-бірін жұбатпайды. Әркім өз қайғысын ішіне жұтып, шері шемен болып қатып кеткендей. Абай «Жүректің көзі ашылса, Хақтың түсер сәулесі» деген, мен осы сөздің үдесінен шығуға тырысып жүрмін. Жүректерге лирикамен еніп, көзінен жас болып қайта шықсам, жүректегі мұңды, кірді шайып шыққаным. Күні кеше театрға келген 500-дей көрерменнің бір-бірімен қолтықтасып, жадырай қайтқаны соның жемісі.

– Сіздің авторлық кешіңізді, керемет үйлесімді қойылымдарды Шымкент жұртшылығы сағынатыны рас. Шығармашылық кеште өнер көрсеткен жастар қай театрдан келді?

– Шынымды айтсам, бұрын еш жерде қойылмаған дүниені жоғары деңгейде алып шыққан жастарға таңғалдым. Шын өнерлі екен! Олар Алматыда эстрадалық училищені бітіріп, Т.Жүргенов атындағы өнер академиясында білім алып жүргенде Ресейдің Ярослав
деген ескі қаласына оқуға шақырған екен. Сонда төрт жыл оқып елге оралғаны осы еді. Елден ұзақ уақыт алыстап кетсе де ана тілін тамаша меңгеріпті. Әсел, Дархан, Ұлар, Нұрсұлтан есімді жастармен бірге жұмыс бастадық. Бишілері де бар. Дәл қазір құрамы толық, бір театрға сұранып тұрған команда деуге болады. Бір ғана өкініштісі, ертең жан-жаққа жұмысқа орналасып кетсе, дәл мынадай дайын театрды жоғалтып аламыз.

– Оларды таратып жібермей, алып қалуға не кедергі болып тұр?

– Әрине, ойланбай-ақ алып қалар едім. Біздің Оңтүстікке «Жастар» теарты қажет-ақ. Алматыда мұндай театр бар. Ал Шымкентте жастарға орналасатын үй-жай керек. Тұрақты айлық-табысы керек. Оны қаржыландыруға дүние жимаған екенмін. Оңтүстіктен «Жастар» таетрын ашуға демеушілік жасайтын мәдениет жанашырлары табылып жатса, бізге ұсыныс жасаса, осы құраммен жемісті жұмыс істеуге қуана келісер едік.

– Өнерлі жастарға қолдау көрсетуден біз не ұтамыз?

– Ұтарымыз көп. Біріншіден, Оңтүстік тарихында мұндай театр әзірге жоқ. Екіншіден, миллионға жуық тұрғыны бар еліміздің үшінші қаласында Мәдениет саласының жаңа толқыны жүрер еді. Үшіншіден, облыс орталығы, қала тұрғындары театр саласындағы жаңалыққа бетбұрыс жасайды. Ал қолдау болмаса, біз мынадай үйлесімді жұмыс жасайтын шетелдерде шыңдалған білімді жастарды жинай аламыз ба? Олар ертең әр театрдан жұмыс іздеп шашырап кететінін ойласам мазам кетеді...

– Қазір театрдің әртістері тойларда өнер көрсетіп жүр ғой.

– Мейрамханада өлең оқу өмірімде бір рет осыдан 10 жыл бұрын Қызылорда жақта болған. Театрға сыймай қалған көрермен шығармашылық кешті мейрамханаға барып кешкі ас үстінде жалғастыруға ұсыныс жасады. Ол жақтың мейрамханасы Шымкенттегідей үлкен емес, шағын ғана 200-300 орынға арналған. Бірақ соның өзі толып, ән мен әуені жарасқан әдемі кеш болды. Әндерімді келген жұрт әншілермен бірге орындады. Мен өлең оқыдым. Кеш өте көңілді өтті. Содан кейін бұл әдісті ой елегінен өткізіп көрдім. Болмайды екен. Өйткені, біз өнердің адамымыз. Тойға неше түрлі адам келеді. Әркімнің ой деңгейі әртүрлі. Ақшаға шақырған соң ондағы естіген әр сөзге шыдауың керек. Дәл осылай талантты табыс көзіне айналдырып, өнерді арзандатқым келмеді. Бұған дейін де мал-мүлікке құнығып әрекет жасамадым. Шашым ағарған шақта да қадірімді түсіргім келмейді. Тойға ақша іздеп барғанымнан, елдің таетрға лириканы іздеп келгені әлдеқайда жақсы.

– Аға, әңгімені поэзияға бұрайықшы. Бүгінгі жас ақындардан кімдердің атын атап мақтана аласыз?

– Абай «өлеңге әркімнің-ақ бар таласы» дейді ғой. Аллаға шүкір, маған берген талантты өлеңмен көрсеткім келеді. Сол талантты елге беру үшін барымды салдым. Ал бүгінгі ақындық атты бақты көтеріп жүрген жастардың қатарында Ақберен Елгезекті, Алмас Темірбайды, Тоқтарәлі Таңжарықты, Ерлан Жүністі, Қалқаман Саринді ерекше атап өтемін. Олармен үнемі шығармашылық байланыс жасаймын, «әке» деп сыйлап жатады.

– Тәуелсіз еліміздің бүгіні мен осыдан 25 жыл алдыңғы өмірін салыстыра отырып, не айтар едіңіз?

– Біз 300 жыл бодандықта болған елміз. Еңсемізді тіктеу үшін 25 жыл тым аз уақыт. Елдің әл-ауқаты артқанымен рухани құлдыраудың аз-ақ алдында тұр. Жеңіл-желпі ән мен дарақы ойын күлкі рухани азықтың орнын толтырып жүр. Халықтың көбі кітап оқымайтын болды. Ұлттық құндылықтың не екенін ажырата білмейтін күйде. Арзан күлкі, сүйексіз әңгімеге құмар жандар ұлтымыздың солқылдақ тұсы.
Қазақ «бірін-бірі дос» тартудың орнына жік-жікке бөлініп отырады. Міне, осы жаман әдеттен арылу үшін елді бірлікке, ынтымаққа жұмылдыруға әлі талай жұмыстар атқарылуы тиіс.

– Отбасыңыз туралы айтып өтсеңіз.

– Осында өткен шығармашылық кешіме тұңғышым Жанар мен анасы да қонақ болып келді.
Жанарым соңғы кездері менің шығармаларымды жинақтап, сайт ашып, электронды нұсқасын жасап жатыр. Ұлым Еркебұлан
скрипкада ойнауда еліміздегі үшінші орында аталып жүрген мақтанышым. Ортаншы ұлым да өнерден кенде емес еді, сонысына қарамай талантын құрбан етіп, кәсіпкерлікті қолға алған.

– «Шымкент келбеті» газетіне айтарыңыз бар ма?

– Мен оқу бітіріп, облыстық мәдениет басқармасында автоклуб меңгерушісі болып жүргенімде «Оңтүстік Қазақстан» газеті жұмысқа шақырды. 6-7 жылдай журналист болдым. Сол жылдары қалалық «Шымкент келбеті» газеті ашылғаны есімде.
Жұмамұрат Тұяқбаев ол газетті өте жоғары деңгейге көтерді. Елдің бәрі тез таныды, маған да ұнайтын. 1983 жылдары отбасыммен Алматыға көштім. Қазір Шымкентте 200-ден аса газет-журнал бар дейді ғой. Бірақ, «Шымкент келбеті» газетінің бүгінге дейін жарық көріп келе жатқанын естіп қуандым. Аты да өзгермепті. Бүгінгі ұжымға шығармашылық табыс тілеймін. Қаланың атын арқалаған газет елге абыроймен қызмет ете берсін.

– Әңгімеңізге рахмет!

Қазақ «Ел боламын десең, бесігіңді түзе» дегенді ерте заманда айтса да бұл мақал бүгінге дейін құндылығын жоғалтқан емес. Ендеше, тәрбие жұмыстары қандай болуы керек?
Әлемдік психология баланың әрбір сұрағына дер кезінде дұрыс жауап беруге кеңес береді. Оның сұрағын тыңдау арқылы ата-ана перзенті туралы барлық мәліметті білетін болады және тәрбиесін бақылауда ұстай алады екен. Ал уақытында ескермесе, оның соңы түрлі жайсыздықтарға ұласуы мүмкін. Бұл жайында «Жастар ресурстық орталығы» КММ-нің психологиялық көмек көрсету және дағдарыстың алдын алу бөлімінің басшысы Гүлжазира Пернебайдың сұхбатынан толығырақ біле аласыз.

– Гүлжазира Бақтыбайқызы, айтыңызшы, «бесікті қалай түзейміз»? Бала тәрбиесімен айналысудың қалыптасқан тәртібі бар ма?

– Балаға дұрыс тәрбие беру үшін үлкен қаражат шығындау маңызды емес. Бала көз ашқаннан нені естіп, нені көріп үйренсе, соның бәрі тәрбие болып санасына сіңеді. Егер балаңызға сырт көзбен қарап отырсаңыз, оны байқайсыз. Ойыншықтарына, достарына, бірге ойнайтын балаларға, тіпті ата-анасына өздерінен үйренген сөзді айтқанда, үлкендерше ескерту жасағанда күлетініміз бар ғой. Міне, олар басқа жақтан ештеңені алмайды, бәрін отбасы мүшелерінен үйренеді. Демек, «бала ғой, әлі кішкентай» деп қараған дұрыс емес. Оның жанында дауыс көтеріп сөйлесеңіз соны үйренеді, мәдениеттілік пен өнерге, еңбекқорлыққа құштар болсаңыз, сәби оны да сол күйінде өзіне көшіріп алады.

– Сонда бала тәрбиесінде материалдық жағдайдың рөлі болмағаны ма?

– Көптеген ата-ана «баламның жоғын түгендеп берсем, қатарынан кем болмай жүрсе болды» деп ойлайды. Бала тәрбиесіндегі үлкен қателік те осы тұста басталады. Себебі, ата-ана тынымсыз жұмыс істейді де, баланың материалдық жағдайын жасайды. Бірақ, ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынас біртіндеп алшақтай береді. Баланың қай кезде не ойлап жүргенінен, не сезінгенінен бейхабар қалады. Балалар да соған бейімделіп тұйықталады немесе өмірлік сұрақтарының жауабын өз бетінше іздеуге тырысады. Жауапты қайдан тапса, ол баланың сенімді серігіне айналады. Бала дос ретінде жақсы кеңесші, ақылшы таба алса бағының жанғаны. Ал ерте жастан ішімдікке, шылым шегуге әуестеніп, жыныстық қатынасқа бару, ұрлық, бұзақылық жасау, құмар ойындарға тәуелділік, түрлі діни ағымдарға еріп кету дұрыс бағыт сілтейтін ақылшының жоқтығынан орын алады. «Таяқтау оңай, тәрбиелеу қиын» демекші, бала қателікке бой алдырғаннан кейін оны жазалаудың қажеті жоқ. Баланы алдын ала қателіктерден сақтандырып, қауіптердің барын ескертіп өсіру қажет.

– Кейде «тәрбиесі қиын балалар» деп айшықтап, олармен арнайы жұмыс жүргізіліп жатады. Айтыңызшы, «тәрбиесі қиын» балалар болады ма?

– «Тәрбиесі қиын» дегенді көбі тіл табысу мүмкін емес, тыңдамайтын, әбден шектен шыққан деп түсінуі мүмкін. Бірақ, олардың тәрбиесін қиындататын өзіміз. Баланың жандүниесіне үңілу қажет. Оның не қалайтынын ішіндегі жанайқайын естігенде ғана түсінуге болады. Біздің орталықтың 1303 нөміріне хабарласқан жастардың көбі жан күйзелісін ата-анасымен бөліскісі келмейді.

– Неліктен?

– Сенбейді. Ата-анасы алдымен «көмектесемін» дейді, шынын білгеннен кейін жазалайды немесе әр жолы сол қателігін есіне салып отырады. «Өткендегің есіңде ме?» деген ескерту жасөспірімнің намысына тиеді. Содан кейін ол ата-анасына да сырын айтпауға бекінеді. Іштей білуге деген құштарлығы мен ешкімге сенбейтін сенімсіздігі арпалысып, соның салдарынан жасөспірім өз сезімдерін басқара алмай түрлі әрекетке барады. Ата-ананың көмегі аса қажет кезде әр жасаған қателігінен қынжылып, іштей алыстай береді. Ұл-қызының бойынан осы өзгерістерді байқаған ата-ана оның жандүниесіне үңіліп, адал дос бола білсе тәрбиесі қиындамайды.

– Гүлжазира Бақтыбайқызы, жаңа ғана 1303 нөміріне хабарласқан абоненттерді тілге тиек еттіңіз. Психологиялық көмекті қажет еткен жастарды көбіне қандай сұрақтар мазалайды?

– Бізге хабарласқан абоненттерді құпия сақтаймыз. Сондықтан кей жағдайларды ғана атап өтейін. 14 пен 29 жас аралығындағы күйзелісте жүрген жастар көбіне «өмір сүргім келмейді» дейді. Оның басты себебі, тұрмыстық өмірдің тауқыметінен шаршау. Яғни, материалдық жағдай емес. Отбасындағы берекесіздік кейбір ересектер үшін қалыпты, үйреншікті жағдай болғанымен бала психологиясында бұл басқаша көрініс алады. Үнемі ұрыс-керіс, жылау-сықтау, бір-бірінің намысына тию, қол көтеру... Өз машақатымен әуре болған ата-ананың балалары өзін көрермен сияқты сезінеді. Содан ол «өмір деген осындай екен, мұндай қызықсыз өмірді сүрудің қажеті жоқ» деп ойлайды. Егер ол үнемі әкесінің анасына қол көтергенін көріп өскен қыз бала болса «тұрмысқа шықпаймын» деген ой түйеді. Ал ата-анасынан бала тәрбиесіне қатысты ауыр сөздерді жиі естісе, мысалы «сенің қолыңнан түк келмейді! Сен мені шаршаттың! Маған ұқсамаған бұл бала, сен сияқты жаман» деп бір-бірімен ренжіскен ата-ананың әр сөзі балаға жайсыз әсер етеді. Өзін ата-анасына артық салмақ салғандай сезінеді. Суицид сол ата-анасын қиындықтан құтқаратын жол деп ойлауы да әбден мүмкін. Кейде олар болашақта балалы болудан бас тартатын ойларға да тоқтайды.

– Байқасаңыз, психологтың көмегін пайдалану біздің елде де жақсы қалыптасып келеді. Қазір күзеліске түскен жандар психологтың кеңесін алуға бейім. Бір әттеген-айы сіз басқарып отырған орталық тек 14-29 жас аралығындағыларға қызмет көрсетеді. Жас ерекшелігіне байланысты қиындықтар туындамайды ма? Мысалы, жасөспірім жастағы перзентімен қалай жұмыс істеуді білмей қажыған, жасы 30-дан асқан ата-ана бар жігерін жинап, сізден көмек сұрап келсе қалай болады? Бәлкім, сол ата-ананың өзіне көмек қажет болар?..

– Иә, ойланатын сұрақ екен. Өмірде ондай жағдайлар аз емес. Баланың тәрбиесінде алаңдайтындай мәселе болмаса да, жүйкесі жұқарып, кез келген нәрсеге мазасызданатын ересектерге де психологиялық көмек қажет болып жатады. Әйтсе де, мекеме облыстық жастар саясаты мәселелері жөніндегі басқармасының «Жастар ресурстық орталығы» КММ-не қарасты болғандықтан алғашында жастардың жағдайын жасау мақсатында ашылған. Бәлкім, бұл туралы кеңірек ойланып, ақылдасу қажет шығар...

– Орталық жұмыстары туралы айтып өтіңізші.

– Бүгінге дейін психологиялық көмек көрсету және дағдарыстың алдын алу бөлімінің мамандары ерте жүктіліктің және аутодиструктивті оқиғалардың алдын алу мақсатында «Неке және Отбасы» тақырыбында жастар мен жасөспірімдерге 10 рет сабақ өтті. Психологиялық мәселелері бойынша жүгінген 162 жасқа моральдық тұрғыда қолдау көрсетіп, дұрыс шешім қабылдауды ұғындырды. Жоғары оқу орындарында жастармен 54 кездесу, ал арнаулы орта оқу орындарында 73 семинар-тренингтер өткіздік. Сондай-ақ мектеп жасындағы жасөспірімдермен 67 кездесу ұйымдастырдық. Ал анонимді түрде 1303 call-орталық нөміріне 345 абонент хабарласып, психолог кеңесін алды. Сонымен қатар, облыстық наркологиялық диспансері және облыстық салауатты өмір салтын қалыптастыру орталығымен бірлесіп, «Зиянды әдеттің зардабы» атты 34 профилактикалық лекция өткіздік.

– Ата-аналарға айтарыңыз бар ма?

– Жасөспірімдермен жұмыс жасағанда олардың әңгімесінен байқағанымыз: бала шырылдап айқайлап тұрған сияқты да, ата-анасы жанында тұрса да оны естімейтіндей күйде. Сондықтан, ата-ананы балаларына көңіл бөліп, олардың әр сұрағына ойланып көруге шақырамын. Бар жұмысыңызды қойып, оның ішкі дауысын естуге тырысыңыз. Уақытылы әрі құнарлы тамақтандырумен ата-ана міндеті толық өтелмейді. Балалар үшін қарынның тоқтығынан көңілдің тоқтығы маңызды.

– Оқырман жастарға қандай кеңес бересіз?

– «Өмірде екі таңдау жасағанда қателеспеу керек, бірі – жар таңдауда, екіншісі – мамандық таңдауда» деп жатады. Осы кеңесті нақтылай түссем деймін. Бұл екі таңдаудың бірі материалдық, екіншісі моральдық жағдайыңызды қамтамасыз етеді екен. Жарың жақсы болмаса, отбасыңда береке, үйлесім болмайды. Оның соңы некенің бұзылуына да алып баруы ықтимал. Ал басқа нәрсеге қабілеті бола тұра «табысты» деп басқа мамандықты таңдаған адам, жұмысқа орналасу барысында түрлі қиындықтарға тап болуы әбден мүмкін. Сондықтан мамандықты бейімділігіңізге қарап, ал өмірлік жолдасыңызды әбден зерттеп, танып біліп таңдауға кеңес берер едім. Бір-бірінің мінез үйлесімділігіне мән беріп, «мынадай жағдайда мен былай жасасам, сен қайтер едің?» деген сұрақ төңірегінде кеңірек әңгімелесуі керек.

– Әңгімеңізге рахмет!

Қалада қысқы маусымға дайындық жұмыстары жоспарға сай атқарылып жатыр. Магистралды жылу жүйелері ауыстырылды, бюджеттік мекемелер жылу қорларымен толық қамтамасыз етілді. Тұрғындарды сапалы жылумен қамтамасыз ету мақсатында жыл бойы шаралар қолға алынған болатын. «Қыстың қамын жаз ойла» демекші, қаланың «Оңтүстік» және «Солтүстік» бөлігіндегі магистралдық жылу жүйелері жөндеуден өтті. Бүгінгі дейін, қалада 1676 көпқабатты үй және 344 бюджеттік мекеме қысқы маусымға дайын. Шымкент қалалық тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық бөлімінің басшысы Талғат Қасымбеков осылай дейді. Үшінші қаланың қысқы әзірлігі жөнінде бөлім басшысын әңгімеге тартқан едік.

– Талғат Нәбиұлы, қала қысқы маусымға қаншалықты дайын?

– Бұл мақсатта арнайы штаб құрылып, іс-шара жоспары бекітілген. Мәселен, қазірдің өзінде қала аумағында орналасқан 344 бюджеттік нысанның (білім нысандары – 221, денсаулық сақтау нысандары – 78, спорт нысандары – 5, мәдениет нысандары – 37, әлеуметтік нысандар – 3) бәрінде де 1 қыркүйекке дейін дайындық жұмыстары аяқталды. Олар қатты және сұйық отынмен жүз пайыз қамтылды.
Сондай-ақ, тұрғын үй қорын дайындау бойынша да жұмыстар аяқталып келеді. Жалпы, қалада Орталықтандырылған жылу жүйесіне 1782 көпқабатты тұрғын үй қосылған. 10 қазандағы жағдай бойынша 1782 көпқабатты тұрғын үйдің 1676-і қысқа дайындалды (94%). Оның ішінде, Абай ауданында – 398, Әл-Фараби ауданында – 576, Еңбекші ауданында – 494, Қаратау ауданында – 208 үй.

– Қалада көше бойларының қазылып, құбырлар жаңартылып жатқаны белгілі. Бұл мақсаттағы негізгі жұмыстарды айтып өтсеңіз...

– Қаланың жылу жүйелері «Оңтүстік» және «Солтүстік» болып екіге бөлінеді. «Оңтүстік» аймағы қаланың коммуналдық меншігіне жататындықтан, жыл сайын бюджеттен қаржы бөлініп, жылу жүйелері 90 пайыздан аса ауыстырылып қойылған еді. Ал «3-Энергоорталық» АҚ-ның меншігіне қарайтын «Солтүстік» аймақтағы магистралдық жылу жүйелері былтыр қаланың коммуналдық меншігіне қабылданып, «Қуатжылуорталық-3» МКК-на берілді. Биыл қомақты қаржы бөлініп, бұл мақсатта көптеген жұмыстар атқарылды. Мәселен, «Нұрлы жол» бағдарламасы аясында 6,5 шақырымдық магистральді жылу құбыры ауыстырылды. Қазіргі таңда «ҚазОйлСервис» ЖШС-і 6,2 км жылу жүйелерінде қайта құру жұмыстарын (95 %) жүргізді. Қалған жұмыстар 2016 жылдың 15 қазанына дейін аяқталады деп жоспарланып отыр. Бұдан бөлек, ішкі орамдық 20 км жылу жүйелері ауыстырылып жатыр. Мұндай жұмыстар бұрын болған емес. Алдағы жылу маусымына бұл да өзінің жақсы әсерін тигізеді деп ойлаймыз.
Енді қаланың оңтүстік бөлігіне келейік. Бұл бөліктегі ішкі орамдық 15,7 км жылу жүйелеріндегі ағымдағы жөндеу жұмыстарына қалалық бюджеттен қаржы бөлінген. «Қуатжылуорталық-3» МКК-і монтаж жұмыстары толығымен аяқтады.
Сонымен қатар, қазіргі таңда «Шымкент қаласының Қожанов көшесіндегі 2-ші аудандық қазандықтың 1-ші жылу камерасынан 8-ші жылу камерасына дейінгі 2,1 км магистралды жылу жүйелерінің қайта құру» жұмыстарына облыстық бюджетін нақтылау барысында қаржы бөлінді. Мемлекеттік сатып алу конкурсы өткізілді. Жеңімпаз «ХМСУ Мелиорация» ЖШС-і болып танылды. Қазірге дейін 600 метр жылу жүйелерінде монтаж жұмыстары жүргізілді. Қалған құрылыстар 17 қазанға дейін аяқталмақ.

– Демек, биыл жылудың сапасы жоғарылайды ғой...

– Рас, жылдан жылға сапаның артып келе жатқанын статистикалық деректерден байқап отырмыз. Мәселен, қалалық диспетчерлік қызметіне осыдан 5-6 жыл бұрын 2 мың арыз-шағым түсетін. Қазір бұл жағдай 3-4 есе төмендеді. Білсеңіз, өткен жылу маусымында 300 ғана шағым түскен. Яғни, жыл сайын жылу сапасы жақсарып келе жатыр деген сөз. Биыл одан да жақсы болады деген сенімдеміз.

– Арнайы техникалар жеткілікті ме?

– Биыл да қаладағы қысқы маусымдағы тазалау жұмыстарын «ЛТД Тұрмыс» және «Югдорсервис» ЖШС-і мекемелері атқарады. Қазір қар тазалайтын және басқа да арнайы 78 техникамыз сақадай-сай тұр.

– Орталықтандырылған жылуға қосылмаған 106 үй бар екен. Олар қашан қосылып бітпек?

– Олар да толығымен жылу маусымының басталуына дейін аяқталады. Қазір жұмыстар жүріп жатыр. Бұл мәселенің тезірек шешімін табуы тұрғындардың өздеріне де байланысты екенін айта кетейін. Яғни, тұрғындар көпқабатты үйдегі жылу жүйелерін ауыстыруға мән берсе. «Қуатжылуорталық-3» КММ-і жылуды үйдің жертөлесіне дейін жеткізіп береді. Ал оны қандай сапада, қандай мөлшерде қабылдап алу тұрғындардың өздеріне байланысты. Сондықтан тұрғындарға айтарымыз: Сапалы жылумен қамтамасыз етілуді қаласаңыздар, үйдің ішіндегі инженерлік жүйелерді реттеңіздер.

Бұл мақсатта аудандық әкімдіктің мамандары да тұрғындармен кездесіп, үгіт-насихат жұмыстарын жүргізуі тиіс. Тұрғындардың сана-сезімі өзгеруі керек қой. Өздері үйлеріндегі жылу қуаттандырғышын ауыстырмаса, сапалы жылу қайдан келсін. Олар бар мәселені Үкіметке артып қойғысы келеді. Жоқ, заң бойынша бұл жұмыстарды тұрғындардың өздері істеуі керек. Немесе жылу жеткізуші мекемелермен келісім-шартқа отырып та, бұл мәселені шешуге болады.
Сонымен қатар, қала тұрғындарына мына жағдайды айта кетейін. Бүгінде қала көшелерінде жылу жүйелері ауыстырылып жатқандықтан, жолаушыларға қолайсыздықтар туындағаны рас. Бұл – жылу сапасын жоғарылату мақсатында іске асырылып жатқан шара. Тұрғындар осыған түсіністікпен қараса екен. Жұмыстар жақын уақытта аяқталады және қазылған көшелер қалпына келтіріледі.

– Биылғы жылу маусымының тарифі туралы не айтасыз?

– Тариф әлі нақтыланған жоқ. Бәсекелестікті қорғау комитеті 20 қазанда қоғамдық тыңдау өткізеді. «Қуатжылуорталық-3» МКК-і бекітетін тариф бойынша БАҚ өкілдері, қала тұрғындары, басшылар қатысады. Сонда жылу бағасының құны қанша болатыны нақтыланбақ.

– Әңгімеңізге рахмет!

Сұхбаттасқан
Т. ҚАСЫМ

Мемлекетіміздің қолдауымен денсаулық сақтау саласын заманауи озық технологиялармен қаруланған, жоғары өркениет талаптарына сай сапалы қызмет көрсететін деңгейге көтеру үшін барлық мүмкіндік жасалуда. Халықтың денсаулығын жақсарту жолында еңбек етіп келе жатқан Шымкенттегі №4 қалалық емхананың жұмысымен танысу мақсатында бас дәрігер Рахмат Мүсірәлиевпен сұхбаттасқан едік.

– Рахмат Арынұлы, емханаға медициналық жәрдем сұрап келетіндерде есеп жоқ. Мекеменің бүгінгі тыныс-тіршілігі жайында айтып берсеңіз...

– Біздің жұмысымыздың негізгі бағыты – медициналық қызметтің деңгейі мен сапасын арттыру. Емханамызда 1 – медицина ғылымдарының кандидаты, 17 – жоғары санатты, 21 – 1 санатты дәрігеріміз, 80-ге жуық мейірбике қызмет етеді. 45 мыңға жуық тұрғынға қызмет көрсетеміз. Емхананың емдеу-диагностикалық базасы, қазіргі заманғы құрал-жабдықтар әртүрлі ауруларды жоғары деңгейде жедел анықтауға, науқастарды сапалы емдеуге мүмкіндік береді. Дәрігерлеріміз жалпы жұмыс сапасының артуына ықпал етіп келеді. Қазіргі күні халық арасында жүрек аурулары, қант диабетіне шалдыққандар аз емес. Сондай-ақ, онкологиялық аурулардың алдын алып, ана мен бала денсаулығын тұрақты түрде қадағалап отырамыз.

– Соңғы жылдары емханада жаңадан шыққан аппараттар орнатылып жатыр. Заманауи жабдықтарды мамандардың игеруі қалай?

– Емханамыз алғашқы көмек көрсететін жабдықтардың бәрімен қамтылған. 2 - УЗИ аппаратымыз, рентген, флюра, мамографиямыз бар. Жабдықтардың жаңаруымен қатар, емхана қызметкерлерінің біліктіліктері артып келеді. Медициналық қызмет жақсарып, мамандарда жаңа ізденістерге талпынып, емдеу-сауықтыру жұмыстарына жаңа әдістер енгізуді өз мақсаттары деп біледі. Себебі бұл халық денсаулығы, халықтың әлеуметтік мәселесі. Бір сөзбен айтқанда, жаңа құрал-жабдықтар бос тұрған жоқ. Оларды пайдаланып, науқастардың ем-домына қолданып келеміз.

– Тұрғындардың денсаулық, салауаттылық деңгейі қандай? Қандай аурулар ел арасында көп таралған?

– Емханаға тұрғындар басы ауырып, балтыры сыздағанда келеді. Ал аурудың алдын алуға көбісінің құлқы жоқ. Соңғы 5 жылда сары ауру, іш сүзегі сырқаттары азайды. Есесіне адамдар арасында қан қысымы және онкологиялық аурулар көбейді. Өкінішке қарай, әйелдер арасында жатыр, көкірек безі аурулары жасарып барады. Соңғы кездері скрининг тексеру арқылы аурулардың алдын алуға күш салып жатырмыз. Мұның пайдасы зор. Өйткені, өзін аурулардан саумын деп есептейтін кейбір адамдардың бойынан науқас белгілері байқалып отыр.

– Халықтың денсаулығының төмендеуіне не себеп? Экология ма, әлде денсаулыққа салғырттықтан ба?

– Біріншіден, экологияның нашарлауы адам денсаулығына орасан зиянын тигізеді. Мұны халық дұрыс түсінуі тиіс. Шымкентте өндіріс орындары да, көліктер де көп. Одан бөлінетін зиянды қалдықтар қоршаған ортамызды ластап жатыр. Егер экологиялық мәселе шешімін тапса, денсаулыққа төнетін қауіптің беті қайтар еді. Екіншіден, тұрғындар денсаулыққа жауапты тек дәрігерлер деп ойлайды. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәлімдеуінше, дәрігердің жауаптылығы 12 пайыз ғана. 60-70 пайызы адамның өзіне, генетикасына байланысты. Мәселен, қант диабетімен ауыратын адамның сырқаты балаға берілуі мүмкін. Үшінші мәселе, білім деңгейінің төмендігі. Тұрғындардың медицина саласынан хабары аздығы. Себебі, жаңа туған нәрестелерге үш күннен соң туберкулезге қарсы вакцина салынады. Ал екпені салдырмай, баланың жауапкершілігін мойнына алып жатқан ата-аналар бар. Вакцина салынбаған бала туберкулезбен ауырса оның жазылуы қиын. Біз тұрғындармен екпе бойынша жұмыстар жүргіземіз. Қазіргі вакциналар бұрынғыдай емес, жеңіл. Бала денсаулығы оны жақсы көтереді.

– Бүгінде медициналық оқу орындарында білімнің сапасыздығынан біліксіз дәрігерлер дайындалып жатыр дегенді жиі естиміз...

– 5-6 жыл оқып, тәжірибе жинамай жақсы дәрігер болу қиын. Қызметке жаңа оқу бітірген жастар келсе, оларды қамқорлығымызға алып, үйретеміз. Біліктілігін арттырып, қатарға қосамыз.

– Денсаулық сақтау саласында бүгінге дейін түрлі реформа қолға алынды. Бірыңғай ұлттық денсаулық сақтау жүйесі «Саламатты Қазақстан» мемлекеттік бағдарламасы мен онкологиялық аурудың алдын алуға байланысты кешенді бағдарлама жүзеге асуда. Жалпы, медицинадағы өзгерістерге көңіліңіз тола ма?

– Медицинадағы өзгерістер, қабылданған жаңа реформалар өз жемісін берді деп ойлаймын. «Саламатты Қазақстан» бағдарламасы бойынша қалада, облыста медициналық жаңа нысандар көбейді. Барлық емханалар заманауи құрал-жабдықтармен қамтылды. Дәрігер мамандардың біліктілігі арттырылды. Науқастарды тексеруден өткізіп, жоспарлы түрде ем жүргізу жолға қойылды. 2017 жылдан бастап, медициналық сақтандыру жүйесі енгізіліп жатыр.

– Сақтандыру қорына жарнаны кім төлейді, одан халыққа, дәрігерлерге қандай пайда келеді?

– Халқымыз «Отбасына ауру кірді дегенше, әлек кірді десеңші» деген ғой. Бұл даналықты кеңірек түсінсек, халықтың денсаулығы мықты болса, мемлекет те экономикалық-әлеуметтік жағынан күшейеді. Түрлі аурулар көбейіп, халық денсаулығы нашарласа, мемлекет тарапынан оған бөлінетін шығындар да шаш етектен болмақ. Елбасы тапсырмасымен жаңа жүйе 2017 жылдан бастап жүзеге асырылады. Жалпы, міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесі жұмыс берушілердің төлемдері, мемлекет пен жұмыскерлердің қорға төлейтін жарналары есебінен құралады. Осы орайда, аударымдар мен жарналардың көлеміне тоқтала кеткен орынды болар. Мәселен, жұмыс берушілердің аударымдары есептеу объектісінің 2 пайызынан басталып, мәселен 2020 жылға таман 5 пайызға дейін, жұмыскерлердің жарналары есептеу объектісінің 1 пайызынан 2020 жылға дейін 7 пайызға, мемлекет жарнасын есептеу объектісінің 4 пайызынан 2024 жылға дейін 7 пайызға жеткізу көзделіп отыр.
Балалар, көпбалалы аналар, Ұлы Отан соғысының қатысушылары, мүгедектер, жұмыссыз адамдар, интернат тәрбиеленушілері, күндізгі оқу нысанында білім алушылар, жұмыс істемейтін жүкті әйелдер мен бала тууға, оның күтіміне байланысты демалыстағылар, зейнеткерлер, әскерилер, арнаулы және құқық қорғау органдарының қызметкерлері, сот үкімі бойынша жазасын өтеушілер мен уақытша изоляторлардағы адамдар міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесінде жарна төлеуден босатылады. Халықтың міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесінде жарна төлеуден босатылған бөлігі үшін мемлекет тарапынан арнаулы жарналар бөлінеді. Міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесі арқылы адамдардың амбулаторлық ем қабылдауға, алғашқы медициналық-санитарлық көмек алуға қолжетімділігі артады. Бұл халық денсаулығының жақсаруына ықпал етеді. Қазір жаңа жүйе бойынша тұрғындарға түсіндірме жұмыстары жүргізілуде.

– Көпшіліктің ішінде сақтандырылмаған азаматтар болатынын жоққа шығаруға болмайды. Өмір болған соң олардың да бастары ауырып, балтыры сыздайтыны анық. Сонда не істемек?

– Жұмыссыз адамдар тегін медициналық көмекті 2020 жылға дейін пайдалана алады. Өйткені оның тұрақты жұмысы, қолында сақтандыру полисі жоқ. Ал уақыты келгенде ол сақтандыру полисін сатып алуы керек. Сондай-ақ, жаңа жүйе арқылы әр адамның денсаулығына жауаптылығы артады.

– Әңгімеңізге рахмет!

2017 жылғы көктемгі егін егу жұмыстарына бөлінетін пайыздық мөлшерлемесі төмен несиеге кез-келген шаруа қол жеткізе алады. Жеңілдетілген несиені таратуда ОҚО әкімдігінің жанынан құрылған «Максимум» АИО және «Ырыс» МҚҰ да ат салысып отыр. Биылғы көктемгі жұмыстардың есебі және келер жылдың жоспарын білу мақсатында мекеменің қаржы орталығының Басқарма төрағасы Арман Данаев мырзамен сұхбаттастық.

– Арман Нарботаұлы, қаржы орталығы бірнеше жылдан бері оңды істерімен көзге түсіп келеді. Бұл қуантарлық жәйт, әрине. Дегенмен, биылғы көктемгі егін егу жұмыстарын қаржыландыру барысында бірқатар мәселелер кездесті. Себебін айтсаңыз.

– Жылдың басынан бастап мемлекет тарапынан әр гектарына берілетін субсидияның тоқтатылғанына байланысты, «Аграрлық несие корпорациясы» АҚ арқылы дихандарға жеңілдетілген несие беру жүйесі жолға қойылды. Аталмыш жүйе пилоттық жоба болғандықтан, қаржыландыру кезеңінде кемшіліктердің болуы, әрине, күтілмеген жағдай емес. Біздің орталыққа берілетін қаржының кешіккеніне байланысты шаруалар көктемгі дала жұмыстарының көп бөлігін өз қаржысы есебінен жүзеге асырып қойған және ерте егілетін ауыл шаруашылығы дақылдарын егу жұмыстары да бітуге жақындап қалған болатын. Осыған орай, қаражатты игеру барысында бірқатар қиындықтар болды.

– Келесі жылы кемшіліктердің алдын-алу үшін қандай шара қолданасыздар?

– Біз аталмыш кемшіліктердің алдын алу шараларын келесі жылды күтпей-ақ қазірден бастадық. Дихандардың қаржыны дер кезінде алып, орынды әрі тиімді пайдалануын қамтамасыз ету мақсатында ағымдағы жылдың қыркүйек айынан, 2017 жылғы көктемгі егін егу жұмыстарына несие алушылардың құжаттарын қабылдауды бастадық.

– Құжаттардың қаралу мерзімі қандай?

– Көктемгі дала жұмыстарын несиелендіру бойынша тапсырылған құжаттар ешқандай комиссиялық шығындарсыз мүмкіндігінше ең қысқа мерзімде қаралады. Мақұлданса, келер жылы қаржы бөлінісімен құжаты дайын азаматтарға бірден таратылу жоспарлануда.

– Несиенің берілетін пайызы және несиелендірудің басты шарттарын атап өтсеңіз?

– Несиенің жылдық пайыздық мөлшерлемесі 9%-ды құрайды. Ал шарттарына келетін болсақ, несие алушы негізгі қарызды және несие бойынша пайыздарды мерзім соңында өтейді. Ал несиені мерзімінен бұрын толық немесе ішінара қайтарылған жағдайда несие үшін айыппұл есептелмейді. Егін егу-жинау жұмыстарына бөлінетін қаражат жеке тұлғалар, шаруа қожалықтары, жеке кәсіпкерлер және заңды тұлғаларға басым бағытқа ие барлық дақыл түрлері үшін беріледі.

– Қаржыландыру қандай түрлерде жүзеге асырылмақ? Және кепілдік мәселесі қандай?

– Қаржыландыру 2 түрде жүзеге асырылады: 2 транштық несие желісі және бірмезеттік несие. Ал кепілдікке жер телімін және қосымша кепіл заты ретінде кез келген жылжымайтын мүлікті ұсынуға болады.

– 2017 жылғы дала жұмыстарын қаржыландыру бойынша іс-шараларды қазірден бастадық дедіңіз. Олар қандай шаралар?

– Қазіргі таңда «Максимум» АИО және «Ырыс» МҚҰ тарапынан қаржыландыруды жедел жүзеге асыру үшін ОҚО аудандарында суб-офистар құрылды. Сондай-ақ көктемгі егін егу жұмыстары ең басым бағыт ретінде қаралып, аталмыш бағыт бойынша келіп түсетін өтінімдерді қарастыру мерзімі мүмкіндігінше қысқартылды.

– Облыс тұрғындарына және шаруаларға қаржыландыру шарттарын және жеңілдіктерін түсіндіру жағы қалай болмақ?

– Аталмыш мәселе бойынша да бірқатар іс-шаралар ұйымдастырылуда. Яғни, қыркүйек және қазан айларында арнайы жұмысшы топ құрылып, барлық қала, аудан орталықтары және ауылдық округтерде жиналыстар өтеді. Жиын кезінде несие алуға ниет білдіргендердің құжаттарын қабылдау да жоспарлануда. Барлық дихандар өз қалаларында, аудандарында немесе ауылдарында өтетін жиналысқа келіп, өздерін қызықтырған сұрақтарын талқылау және құжаттарын тапсыру мүмкіндігіне ие.

– Тұрғындарға өтетін жері және мерзімі туралы хабарланды ма?

– Облыста аудан және ауылдар өте көп. Олардың барлығын қамту үшін біздің мамандар арнайы кесте жасауда. Санаулы күндерден кейін тұрғындар жиналыстың өтетін жері және мерзімі туралы ақпаратты барлық аудан, қала әкімдіктері арқылы біле алады. Оған қоса барлық БАҚ-да да жарияланатын болады. Айта кетейін, жеңілдетілген несиеге кез-келген шаруа қол жеткізе алады.

– Сұхбат үшін рахмет!

– Ғабит Патшаханұлы, Қаратау ауданына әкім болып тағайындалғаныңызға көп уақыт бола қойған жоқ. Жұмысты неден бастадыңыз?

– Қызметке кіріскеніме бар-жоғы енді екі ай болады. Арнайы кесте түзіп, халықтың тұрмыс-тіршілігімен, өзекті мәселелерімен танысу үшін әзірге 12 елдімекенді аралап шықтым. Халықты мектеп ғимаратына жинап, ұсыныстарын, өтініштерін тыңдадық. Қазан айының ортасына дейін ауданға қарасты барлық елдімекенді аралап, тұрғындармен кездесіп, танысып шығамын.

– Қазір ауданда қандай мәселе өзекті болып тұр?

– Ең бірінші мәселе – жол. Әсіресе, балалар үшін мектепке баратын аяқжол болмай, олар шаң-топыраққа көміліп барып жүр. Ертең жаңбыр жауса, балшыққа батады. Сондықтан қариялармен ақылдасып, 7-8 елдімекенге мектепке дейін шағал тас төсеп бердік. Бұдан бөлек, ауызсу, жарық, жылуға қатысты түйіні тарқатылмай тұрған мәселе көп. Жақсы жаңалығымыз да аз емес. Жаңа оқу жылында біздің ауданда үш бірдей жаңа білім ордасы бой көтеріп, оқушыларды қабылдады. Сайрам тұрғын алабында ойын алаңшалары салынып жатыр. Сондай-ақ, бірнеше іс-шаралар өткіздік.

– Жуырда ауданда бала тәрбиесіне қатысты жиын өткенін білеміз. Осы мәселеде қолға алынып жатқан іс-шараларға тоқталсаңыз...

– Иә, Қаратау ауданында жыл басынан бері кәмелетке толмаған жасөспірімдерге қатысты 44 қылмыстық іс қозғалған. Былтырғы статистикалық мәліметке жүгінсек, жасөспірімдер арасында қылмыстың саны екі есеге өскенін көрсетеді. Бала тәрбиесін тек ата-ана мен ұстаздарға ысырып қойып,біздің қарап отыруымызға болмайды. Олардың жат қылықтарымен бірге күресуіміз керек, оларды осындай жағдайға не итермелегенін анықтап, дұрыс жолға салуымыз қажет. Сол себепті біз «Жастар тәрбиесі – өзекті мәселе» деген бастаманы қолға алып, бірінші семинар-тренинг өткіздік. Оған қала әкімі Ғабидолла Әбдірахымов қатысты. Бала тәрбиесіне қатысты орталық ашу туралы, басқа да ұсыныстар түсіп, жақсы идеялар, ойлар айтылды. Алдағы уақытта тұрақты түрде ұйымдастыратын боламыз. Ұсыныс-пікірлер бойынша жұмыстар қолға алынады. Нәтижесін көреміз деген сенімдеміз. Бұдан бөлек, «Мектепке жол» акциясына қаратаулықтар белсене қатысты. 700-ге жуық баланы мектепке қажетті құрал-жабдықтармен қамтыдық. Кәсіпкерлердің қолдауымен 50 балаға мектеп формасын әпердік. 40-тан астам отбасының үйіне қызметкерлерімен бірге барып, қажетті керек-жарақтарды балаларға өз қолыммен тапсырдым. Сосын Тәуке хан бабамыз «Жеті жарғыны» жариялаған Мәртөбе біздің ауданда орналасқан. Ата-баба рухына тағзым етіп, жастарға үлгі-насихат ету үшін осы төбеде театрландырылған қойылым жасадық. Еліміздің туын желбіреттік. Сонымен қатар дінге байланысты арнайы комиссиямыз бар. Жат ағымға еріп кеткен отбасылардың бар екені шындық. Олардың алдын алу үшін имамдармен, жастармен бұрын айына бір рет кездессек, қазір екі рет жүздесетін болып шештік.

– Қаратаудың кәсіпкерлері белсенділік танытып, үнемі игі істің басы-қасында жүреді. Демеушілердің қамқорлығы, жұмысының нәтижесі қандай?

– Қаратау ауданындағы шешімін таппай жатқан өзекті мәселелерді шешуге қолдау танытып, атсалысып жатқан депутаттарға, кәсіпкерлерге алғысымды білдіргім келеді. Кейбірі біздің ұсыныстарымызды аяқсыз қалдырмай, көмек қолын созып жатыр. Бір кәсіпкер тұрмысы төмен отбасыларға 1,5-2 тоннадан көмір түсіріп беруге келісіп отыр. Бұл да азғантай жалақыға қарап, күнін көріп отырған отбасыларға көмек, қолдау болмақ. Қайнарбұлақ саяжайы аумағындағы кей елдімекендерге күндігіне төрт рет су тасушы көлікпен тіршілік нәрін жеткізіп беруде. Тағы бір кәсіпкеріміз үш жерге құбыр тартып беретін болды. Шағал тас төсеп беріп жатқан кәсіпкерлер бар. Жағдайы төмен отбасыларды азық- түлікпен қамтып, үнемі көмектесіп жатқандар да аз емес. Бастамамыз көп. Көп жағдайда қаржыға келіп тіреледі. Кәсіпкерлер, депутаттар игі іске қолдау танытып отыр.

– Қызметте қандай басшысыз? Қаталсыз ба?

– Қаталмын деп айта алмаймын. Жұмыс болған соң, кейде қатал болуға тура келеді. Ең бірінші қызметкерлерден тәртіпті, жауапкершілікті талап етемін. Бауыржан Момышұлы атамыз «Тәртіпке бағынған құл болмайды» деп тектен-текке айтпаса керек. Тәртіп болған жерде жұмыс та жүйелі жолға қойылады. Адам баласы болғаннан кейін кейде түрлі қиындықтармен бетпе-бет жолығасың. Ондай кезде түсіністікпен қарауға тырысамын. Ұжымымыз – ұйымшыл, бастамашыл. Жұмыс кестесіне қарамай, келген халықты қайтармай, мұң-мұқтажын тыңдап, мүмкіндігінше көмектесіп жатырмыз.

– Қазір «Қала күні» мерекесі тойлануда. Сіз үшін Шымкент несімен ерекшеленеді?

– Өзім Созақ ауданы, Шолаққорған ауылында туып-өстім. Мектепті бітірген соң Алматыға оқуға түсіп, кейін қызмет бабымен Атырау, Астана қалаларында тұрдым. Шыны керек, Шымкентке ауысып келгенде қаланың көркіне таңырқап, жолдан адасып жүргенім рас. Өйткені, қала кеңейген, танымастай өскен, өркендеген. Адамдарында жылылық, мейірімділік бар, сонысымен ерекшеленеді. Шымқаламыздың тұрғындарын «Қала күні» мерекесімен шын жүректен құттықтаймын. Шырайы жылдан жылға арта берсін!

– Сұхбатыңызға рахмет!