Шымкент келбеті

Қазақ өнерін әйгілеп жүрген белгілі әнші Ернар Айдар Оңтүстікке жиі келеді. Бұған дейін Шымкентте жеке концертін берген болатын. Жуырда әншіні сұхбатқа шақырғанбыз. Қашанда сабырлы қалпынан айнымайтын ақжүрек жігіт «Асықпай отырып әңгімелескеніміз дұрыс еді» деп, арнайы уақытын бөлді. Сұхбат барысында байқағанымыздай, сырбаз жігіттің сөз саптасы да салмақты екен.

– Ернар, бүгінде сіздің өнеріңіз ел-жұртқа кеңінен танымал. Өнер саласына қалай келдіңіз? 

– Мектеп қабырғасында «Жігіт сұлтаны» байқауында, басқа да шараларда ән айтып жүрдім. Үлкен сахнаға осы Алматыға келіп, ұстазым Б.Есебаевтың «Ағаларым» деген әнімен шыққан болатынмын. Әкем Жаңабай алғашқыда заңгер мамандығына оқуға түс деп кеңес берді, әскерге барып кел деді. Бірақ өнерге келуіме қарсы болған жоқ. Кішкентайымнан әжемнің қолында өстім. Сондықтан ба, қазақ әндерін сүйсініп тыңдайтынмын. «Жігіт сұлтанына» қатысқанда таныстыру өлеңді өзім жазғам. Қазақ сатирасының белді өкілі Уәлибек Әбдірайымов ағамыз мені алғаш рет «Республика сарайына» шығарды. Ташкентте, Қырғызстан сахналарында ән айтуыма көмек берді. Қолдады. Оған алғысым шексіз.

– Әншілік табиғаттан берілетін қасиет пе? Жалпы осы өнер жұғысты болатындай әулеттеріңізде әнші болғандар бар ма? 

– Бұл негізі қанда болуы керек, мүмкін Құдайдан берілген шығар деп ойлаймын. Дегенмен, отбасымда анам Күлмәннің ептеп ән салатыны бар. Бұл өнердің қуанышы да бар, қуанышымен қатар қиыншылығы да бар. Өсіп-өнудің басы – еңбек деп жатамыз. Алдымызда талмай еңбектеніп жүрген аға-әпкелерімізден үлгі аламыз. Кім де болсын жетістікке еңбек пен үлкен ізденіспен жетеді. Олай болмайынша, істің бәрі бос әурешілік. Мен де осы жолда талаптанып келемін. Сол еңбектенудің арқасында мақсаттарым орындалып келеді. Еңбектенген, талпынған адамға Алла өзі жол көрсетеді.

– Ағаларым, ұстазым деп айтып жатырсыз. Өнердегі ұстазыңыз кім? Сізге қолдау көрсетіп жүрген кімдер?

– Өнердегі, өмірдегі ұстазым деп әкем Жаңабайды айтар едім. «Адамнан әнші жасау оңай, әншіден адам жасау қиын» деп айтып жатады, сол себептен мені өзінің баласы емес, елдің баласы ете білген әкеме рахмет, анама рахмет осы әлемнің жарығын сыйлаған. Өнер жолында қолдап-қуаттаған ұстаздарым – Бауыржан Есебаев пен Қуаныш Құрманбаев. Көпшілікке танылуыма үлкен еңбек сіңірген сол ағаларыма алғыс айтамын. Сонымен қатар менің барлық жағдайымды жасап жүретін ағам Талғатқа шексіз ризамын.

– «Ернардың бағын ашқан әні жоқ, оның әндерінің басым бөлігі тойдың әндері» деген пікірмен келісесіз бе?

– Бұл пікірмен келісе қоймаймын. Мен Бауыржан Есебаев ағамызға келгенге дейін де қаншама ән айттым. Көрерменнің алғысын алып жүрдім. Бір ақын ағамыздың айтқаны бар: «Әр өлеңім бір балам» деп, сол себепті мен әндерімнің арқайсысының өз тыңдарманы бар. Басым көпшілігі той өлеңі деп айта алмаймын, себебі менің ән кешіме барсаңыз бір бөлімінде қазақи әндер бар, сосын патриоттық әндер де жеткілікті.

– Қазіргі әншілер көшірме шоуға үйір болып барады. Бір-бірін қайталайды, еліктеу басым деген пікірлер айтылып жатады. Бұған қандай пікір айтасыз?

– Аға буынға еліктегенде тұрған не бар екен? Жақсылыққа еліктемеген, соған ұмтылмаған адам өз-өзін дамыта алмайды. Мысалы, мен Мейрамбек Бесбаевқа еліктегенімді ашық айтқым келеді. Сосын Сәкен Майғазиевтың өз-өзін ұстауы, сөйлеу мәнеріне еліктеймін. 

Досымжан Таңатаров, Саят Медеуов, МузАРТ-тағы ағаларымыз бар, біздің буын, соларға еліктеп өстік, солардың ізін басып келе жатырмыз. Еліктеу арқылы өз жолыңды тауып, елдің ықыласына ие болып жатқанның несі айып?

– Көп адам сізді Қайрат Нұртаспен салыстырып жатады...

– Қайрат – қазақ эстрадасының мақтанышы. Өте еңбекқор, талантты әнші. Өз тыңдарманы бар. Мен мұны барлық сұхбаттарымда айтып жүрмін. Қайратпен салыстырып жатқан санаулы адамдар шығар. Десе де, біреуге біреу толықтай ұқсауы мүмкін емес. Егер мен Қайратқа ұқсайтын болсам, оның даусымен ән айтып жүретін болсам концертіме халық жиналмайтын еді. Мысалы, Шымкентте жеке концертім өтті. 1500 адамдық залға көрермен көп келді. Тыңдарманым болмаса, жұрт осылайша жиналар ма еді? Бір жағынан, тыңдармандардың Қазақстандағы тамаша жұлдызға ұқсатып жатқанына қуанамын. Қайрат үлкен аренада концерттер қойып жатыр, сондай жетістіктерге жеткізсін бізді де, ізін басып келе жатқан інілеріміз ғой. Ұқсастық жағы бізде бар, біз қазақпыз, болмысымыз, тәрбиеміз де бір-бірімізге жақын. 

– Жаңа заман ағымымен келіп, кейіннен ұмытылып кететін әншілер санатынан болмаймын ба деген қауіп сізді мазаламай ма?

Шымкент – мен үшін сүйікті қала. «Сен маған ұнадың» деген әніме Шымкентте бейнебаян түсірдім. Мұнда жиі келем. Әр сапарымда жылы шуақты күйге бөленемін. Ауа райы қандай жылы болса, халқы да сондай жаныма жақын, әңгімешіл.

– Адам өз-өзін еңбектеніп, өз-өзін биікке шығуы үшін өзін қамшылап тұру керек. «Менің мына әнім жақсы шықты», «Мына әнім хит болып жатыр», «Менің мына жақта екі концертім, мына жақта үш концертім болып жатыр» деген нәрсені ойлай берсең, демек сен құлдырап, төмендей бастайсың. Менің қасымда ылғи ақылшы ағаларым, ұстаздарым жүреді. Егер де олардың сабырлы да салиқалы ақыл-кеңестері болмаса мен шалқып кетуім де ғажап емес еді. Әйтпесе, жаспыз, алып-ұшып тұрған көңіл бар. Менің ұстанымым мынадай – артыңда үкілеп, үміт күтіп отырған халқың бар, соған қызмет істеу керек. Сол үшін еңбектенемін.

– Ұсқынсыз киім киіп, құлақтарына сырға тағып, шашын бояп ән айтып жүрген жігіттердің өнерін қалай бағалайсыз? 

– Аллаға шүкір, қазақ эстрадасында өнерлі әрі үлгі болып жүрген әншілер жетерлік. Олардың қатарында Қайрат Нұртас, Төреғали Төреәлі, Серік Ибрагимов, Қайрат Үмбетов сынды замандастарым бар. Сондай қазақи әншілер көбейе берсе, қазаққа жат қылығымен танылып жүргендер ығысып, сахнадан сырт қалады деп ойлаймын. Егер маған Дима Билан келіп, дуэт болып ән айтайық десе оған келіспес едім. Мен анау Джокер дегенді танымайды да екенмін. Ал танымаған соң, білмеген соң оны қайдан тыңдаймын? Өз басым шетелге еліктегенді аса ұната бермеймін. Болмысым да келмейді.

– Қолыңыз қалт еткенде немен айналысасыз? Хоббиіңіз не? 

– Менде нақты бір хобби жоқ, қолым тисе кітап оқимын, оны кейде өзіммен алып жүрем. Қазір мен «Абай жолы» романын оқып жатырмын, 2-ші томын аяқтап қалдым. Одан кейін тарихи кітаптарды оқысам ба деп жүрмін. Шыны керек, уақытымның көбін өнерге жұмсаймын, ән таңдаймын, терме жаттаймын. Қазір домбыраны да қолға алып жатырмын.

– Өзіңізден кейін де қаншама жас әншілер шығып жатыр. Оларға қаншалықты көңіліңіз толады? 

– Сахнаны менің алдымда да ешкім қызғанбаған, мен де ешкімнен қызғанбаймын. Халықтан асқан сыншы жоқ. Кімнің қандай әнші екенін тыңдарман өзі таңдап алады. Мағынасыз, жеңіл әуен еленбей қала береді. Ол әркімнің еңбегіне байланысты деп ойлаймын.

– Жалпы, өміріңіздегі арманыңыз қандай?

– Арман дейсіз бе? Әрине, кез келген әншінің арманы – халықтың ықыласына, шынайы қошеметіне бөлену. Өнерде одан өзге арманым жоқ. Өнер саласында жүргесін, еліме әлі талай жақсы әндер сыйлағым келеді. Ал елімнің қатардағы азаматы ретінде өз арманымды айтар болсам, елімнің рухы әркез көк тіресе екен деп армандаймын. Тіліміз, дініміз, жалпы айтқанда Қазақ елі мәңгілік болса екен деймін. Менің басты арманым осы.

– Туған жеріңіз бен отбасыңыз жайлы баяндай кетсеңіз...

– Менің туған жерім – Өзбекстан. Сондағы Науаи облысы, Кеннимех ауданы, Сұркөл ауылында 1991 жылдың 13 наурызында дүниеге келгенмін. 2001 жылы Қазақстанға қоныс аударып, содан бері Тараз қаласында тұрамын. Әкемнің аты – Жаңабай, анамның аты – Күлмән. Берік, Талғат,  Бейбіт деген үш ағам және Жазира есімді қарындасым бар. 

Жұбайымның аты Мадина. Өзі Шымкент қаласының тумасы.

– Енді «Шымкент келбеті» газетінің оқырмандарына деген ізгі ниетіңізді білдірсеңіз...

– Шымкент – мен үшін сүйікті қала. «Сен маған ұнадың» деген әніме Шымкентте бейнебаян түсірдім. Мұнда жиі келем. Әр сапарымда жылы шуақты күйге бөленемін. Ауа райы қандай жылы болса, халқы да сондай жаныма жақын, әңгімешіл. Оқырмандарға айтар тілегім, Қазақ елі аман болсын, осындай бейбіт өмірімізге шүкіршілік етіп, әрбіріміз өз саламызда биік жетістікке жете берейік! Істеріңіз қашанда берекеге бастасын дегім келеді.

– Әңгімеңізге рахмет!

Сұхбаттасқан
А. АБИБУЛЛАҚЫЗЫ

Былтыр интернеттегi  жүргізген сауалнама нәтижесі бойынша Шымкент еліміздегі ең ыңғайлы қала атанған болатын. Әрине бұл ауа райының қолайлылығынан, қауіпсіздігінен бөлек халықтың экономикалық, әлеуметтік жағдайына да байланысты. Мәселен, соңғы 3 жылдың ішінде қала аумағы 117 мың гектарға кеңейіп, жаңа аудандар қосылды. Экономикасы өсті. 2017 жылғы бюджеті 123 384,8 млн теңгеге жетті. Бұл облыс бюджетінің 21 пайызын құрайды. Алдағы уақытта да осы бағытта көз қуантарлық жұмыстар атқарылатын болады. Қала күніне орай шаһардың экономикалық әлеуеті жайлы Шымкент қаласы әкімінің орынбасары, Экономика және қаржы бөлімінің басшысы Құрманбекова Гүлжан Мамытқызымен сұхбаттасқан едік.

– Гүлжан Мамытқызы қазіргі таңда Шымкентте өңір өнеркәсібін дамытып жатқан индустриялық аймақтар бар. Олардың қала экономикасы мен бюджетіне әсері қандай?

– Жалпы экономиканың өркендеуінде өнеркәсіптің және кәсіпкерліктің дамуы негізгі рөл атқарады. Ол дегеніңіз тұрмыс- тіршілікке қажетті өнім түрлерін шығару, жаңа жұмыс орындары, бюджеттің және жұмыспен қамтылған азаматтардың кіріс көзі деген сияқты маңызды факторларды үйлестіреді.
Қазіргі таңда қаламызда 2 индустриялық аймақ жұмыс жасайды. Оның біріншісі, бұрынғы Фосфор зауытының аумағындағы «Оңтүстік» индустриялық аймағы. Оның аумағы – 337 гектар. Жоспар бойынша жалпы құны 79,8 млрд теңгені құрайтын 84 инвестициялық жобаны жүзеге асыру арқылы 6 мыңға жуық жұмыс орнын ашу көзделген. Бүгінде 84 жобаның 46-сы іске қосылып, 3,3 мың жұмыс орны ашылды. Сонымен қатар, бұл жобаларға 21,4 млрд теңге инвестиция тартылғанын да атап өтуге болады.
2017 жылы 105 жаңа жұмыс орны бар 6.4 млрд теңгені құрайтын 2 жобаны іске асыру жоспарлануда. Олар «Bitum Werk» ЖШС – битум өндірісі және «Hіll Corporation» ЖШС – регенерация және майлау өндірісі зауытының құрылысы.
Екіншісі, «Тассай» индустриялық аймағы. Ол 89 гектар аумақты алып жатыр. Онда жалпы құны 26,8 млн теңгені құрайтын 24 инвестициялық жоба жүзеге асырылуда. Барлығы 1526 жаңа жұмыс орындарын ашу жоспарланған. Оның ішінде, 2016 жылы жалпы құны 1,3 млрд теңгені құрайтын 4 жоба іске қосылып, 154 жұмыс орны ашылды. Олар: «Мега СМАРТ» ЖШС екі жобасы, «КазТехникас» ЖШС, «Marai E7 group» ЖШС.
2017 жылы 4 жобаны іске асыру арқылы, 170 жаңа жұмыс орындарын ашу жоспарлануда. Бұларға кететін қаржы 1 949,5 млн теңгені құрайды. Яғни «Шымкай» ЖШС (750,0 млн теңге) жиһаз өндірісі, «MGroup KZ» ЖШС (850,0 млн теңге)– құрылысқа арналған ерітінділер және бетон жасайтын жабдықтар шығаратын зауыты, «ДезФумекс» ЖШС (30,0млн теңге) – асфальт-бетон зауыты, «НурАлем» ЖШС (319,5млн теңге) – әрлеу құрылыс материалдарының өндірісі секілді кәсіпорындар ашу көзделуде.
Жоғарыда атап өткендей қазірдің өзінде аталған 2 индустриялық аймақтың қала экономикасына ықпалы өте зор. Бүгінгі күнге дейін қала экономикасына жеке көздерден 22,0 млрд теңгеден астам инвестиция тартылып, 3,5 мыңға жуық жаңа жұмыс орындары ашылды.
2016 жылы бұл кәсіпорындардан қала бюджетіне жеке табыс және әлеуметтік салықтардан 906,2 млн теңге кіріс түсті.
Биылғы жылы 6 жобаға 8,4 млрд теңге инвестиция тарту арқылы 275 жаңа жұмыс орындарын ашу көзделуде.
Айта кету қажет, бұл 2 индустриялық аймақ әлі де толық көлемде жұмыс жасап тұрған жоқ. Қазіргі таңда кезең-кезеңімен «Индустриялық-инновациялық даму бағдарламасының» шеңберінде жаңа зауыттар іске қосылуда. Толық көлемде жұмыс жасаған жағдайда қала экономикасына 106,0 млрд теңгеден астам инвестиция тартылып, жалпы 7,5 мыңнан астам адам жұмыспен қамтылатын болады.

– Шетелдік компаниялардың қала экономикасына тигізетін үлесі қандай?

– Қазіргі таңда қалада 292 шетелдік және 234 шетелдің қатысуымен бірлескен компаниялар жұмыс жасайды. Оның ішінде ірілеріне тоқталып өтетін болсам, «Петроказаxстан Ойл Продактс» ЖШС. Қазіргі таңда, мұнай өңдеу зауытын модернизациялау жобасына Нидерланды елінің «Valsera Holdings B.V» компаниясымен инвестиция салуға келісім-шарт жасалды. Бұл жобаның I-кезеңі 2017 жылы маусым айында іске қосылды. Бүгінгі таңда зауытта 1500 жұмысшы жұмыс атқарады. Ағымдағы жылдың 8 ай қорытындысымен 20,0 млрд теңгеге өнім өндірілді.
«Раxат Шымкент» ЖШС-нің құны 850,0 млн теңгені құрайтын вафельді түтікшелерді шығаруды ұйымдастыру жобасына Оңтүстік Корея елінің «Lotte Confectionery» компаниясымен инвестиция тартылды. Зауытта 700-ден астам жұмысшы бар. Бүгінгі таңға 2,3 млрд теңгенің өнімі өндірілген.
«Химфарм» АҚ-ның 2017 жылы қыркүйек айында іске қосылған қатты пероральды дәрілік заттар цеxына 4 095,0 млн теңгеге Польша елінің «Polpharma» компаниясы инвестиция салды.

– Қандай шағынаудандарға көбірек қаржы бөлінуде? Нендей өзгерістер күтуге болады?

– Өздеріңізге белгілі, 2012-2013 жылдары Бас жоспарға сәйкес қала шекарасы 40 мың гектардан 117 мың гектарға дейін ұлғайып, 40 елдімекен қалаға қосылды. Қазіргі таңда, осы елдімекендердің инженерлік-коммуникациялық жүйелерін, жолдарын және көпшілік демалыс орындарын қайта құруға көп көңіл бөлінуде.
Қазіргі таңда 498,0 млн теңгеге 7 елді мекенде ауыз су, 388,9 млн. теңгеге 4 елді мекенде кәріз, 490,0 млн теңгеге 7 елді мекенде газ, 859,1 млн теңгеге 5 елді мекенде электр желісін тарту жұмыстары жүргізілуде.
Сонымен қатар, Бас жоспарға сәйкес қаланың солтүстік бөлігінде жаңа әкімшілік іскерлік орталығы мен тұрғын үй алабын және «Тұран» ш.а. «Шымкент сити» инвестициялық жобасының құрылысына көп көңіл бөлінуде.
Биылғы жылы жаңа әкімшілік іскерлік орталығымен тұрғын үй алабында 1764 пәтерлі 20 тұрғын үйдің, 1200 орындық мектептің, инженерлік-коммуникациялық жүйелердің, 11 жолдың құрылысы іске асырылуда. Аумағы 407 гектар, 70 мыңға жуық халыққа есептелген. Ол жерде заманауи көп қабатты тұрғын үйлер, саябақ, демалыс орындары, ойын-сауық және сауда орталықтары салынатын болады.
Қазіргі таңда, инженерлік-коммуникациялық жүйелердің құрылысы жүргізілуде. Оның ішінде көше құрылыстары бойынша 4 жобаның құрылысына 2 млрд теңге, су, кәріз, газ, жүйелерінің, электр және телефон желілерінің құрылысына 2,5 млрд теңге қаралған.
Сондай ақ, халықаралық деңгейдегі 8000 орындық спорт кешенінің, 1500 орындық киноконцерт залының және саябақ құрылысының жобалық құжаттары әзірленуде.
Бүгінгі күнге 732 пәтерлі 14 тұрғын үйдің құрылыс жұмыстары басталып, жыл соңына дейін 162 пәтерлі 3 тұрғын үйдің құрылыс жұмыстарын аяқтау жоспарланған.

– Жалпы қаланың биылғы бөлінген қаржысы өткен жылмен салыстырғанда қанша пайызға артқан немесе кеміген?

– 2016 жылғы қала бюджеті 111 010,2 млн теңге болса, биылғы жылғы жоспар 123 384,8 млн теңге немесе өткен жылмен салыстырғанда 11 пайызға (12 374,6 млн.теңгеге) артқан. Алдағы уақытта республикалық және облыстық бюджеттердің нақтыланып, қалаға қаржы бөлінуі жоспарлануда. Сондықтан бұл қаржы жыл соңына дейін артатын болады.

– Тап қазіргі уақытта қандай салаларға қаржы көбірек жұмсалуда?

– Өзіңізге белгілі, бірінші кезекте әлеуметтік салаға басымдық беріледі. Сондықтан, 2017 жылғы бюджетте білім беру саласына 50 986,5 млн теңге (шығындардың 41,3%), жұмыспен қамту және әлеуметтік қамсыздандыруға 5 280,0 млн теңге (шығындардың 4,8%), мәдениет және спорт саласына 5 533,0 млн теңге қаралды (шығындардың 4,4%). Одан бөлек, тұрғын үй коммуналдық саласына да қомақты қаржы қаралуда. Атап айтқанда, 2017 жылы бұл салаға 37 351,5 млн теңге қаралды (шығындардың 30,2%). Бұл шығындардың ішінде тұрғын үй құрылысы, шағынаудандардың инженерлік жүйелерін дамыту, қаланы көгалдандыру және тазалығын қамтамасыз ету шығындары бар.

– Әңгімеңізге үлкен рахмет!

Сұхбаттасқан
Сапарғали ҚАНАТ

Редакциямызға ономастика мәселесіне байланысты қалаға жаңадан қосылған елдімекендерден тұрғындар жиі хабарласып жатады. Олар көше атауларының қойылмауы немесе қайталануы, т.б. мәселелерге қынжылыс білдіреді. Осы орайда Шымкент қаласы әкімдігінің Мәдениет және тілдерді дамыту бөлімінің басшысы Мұрат Базарқұловтан елдімекендердегі ономастика мәселесінің егжей-тегжейін сұрап білген едік.

– Мұрат Серікбайұлы, қалаға қосылған елдімекендердегі атауы жоқ көшелердің мәселесі қалай шешілуде?

– Атауы болуы үшін ол көшеге тұрғын үйлер толық түсуі керек. Егер жер учаскелері тұрғын үй есебінде берілген болса, толықтай үйлер түсуі тиіс. Одан кейін жергілікті аудан әкімдігінің өкілдері сол көшенің тұрғындарымен жиналыс өткізеді. Оған қалалық мәслихаттың депутаты қатысады. Сол жиналыста 60 пайыздан астамы қай ұсынысты қолдаса, сол ұсыныс хаттамасы түзіліп, енгізіледі. Осы орайда тұрғындардың ортақ пікірі ескеріледі. Олай болмаған жағдайда тұрғындар тарапынан наразылық туындауы мүмкін. Қала бойынша төрт ауданды үйлестіру біздің бөлімнің міндеті. Ұсыныс енгізілгеннен кейін депутаттардың қатысуымен көпшілік тыңдау өткізіледі. Оның қорытындысымен тағы да хаттама түзіледі. Қорытындысы бір ай бұрын жергілікті газет беттеріне, интернет-ресурстарына жарияланып, тиісті құжаттар республикалық ономастикалық комиссияның қарауына енгізіледі. Комиссия өзінің қорытындысын шығарады. Одан кейін облыс әкімдігі мен қалалық мәслихаттың бірлескен шешімі қабылданады. Шешім қабылданып біткеннен кейін Әділет органында тіркеліп, газет бетіне шығады да, заңды күшіне енеді. 

Яғни ҚР Үкіметінің «Әкімшілік-аумақтық бірліктерге, елдімекендердің құрамдас бөліктеріне атау беру, оларды қайта атау, сондай-ақ олардың атауларының транскрипциясын нақтылау мен өзгерту кезінде тиісті аумақ халқының пікірін ескеру қағидасы» туралы 2014 жылғы 24 ақпандағы №138 қаулысына сәйкес көшеге атау беру жұмысы төрт сатыдан тұрады. Олар –жергілікті аудан әкімдігі, қалалық мәслихат, республикалық комиссия, Әділет органы. Осы төрт инстанциядан өтеді.

– Ал егер көшеге тұрғын үйлер толық түсіп қойған болса, әлі де атауы берілмеген көшелердің болашағы қандай болмақ?

– Сәулет және қала құрылысы бөлімі елдімекендердің егжей-тегжейлі жоспарын дайындайды. Атауы жоқ көше тұрғындарының өкпесі де орынды. Такси, жедел жәрдем шақырту керек. Келім-кетім адамдары тағы бар. Тұрғындарға күнделікті қиындық туғызғаннан кейін олар «жергілікті әкімдік жұмыс істемейді» деп ренжиді. Дегенмен біз тұрғындармен тұрақты түрде жиналыс өткізіп тұрамыз. Сонда жергілікті аудан әкімдігіне «осы көшеге уақытша реттік нөмір беруіңізді сұраймын» деп өтініш жазу керек. Сәулет және қала құрылысы бөлімі уақытша реттік нөмір бере алады. Ол үшін сол көшенің 4-5 тұрғыны қол қойса да жеткілікті. Сол сияқты көпшілік тыңдау өткізілетін болса, біз міндетті түрде жергілікті газетке хабарлама береміз. 

Қарағанды қаласына іссапар кезінде ары қарай Қарқаралы ауданына, Қазыбек бидің 300 жылдығына арналған мерейтойға делегацияның құрамында барып келдім. Онда Шахтинское, Полярное, т.б. көше атауларының бәрі орысша жазылған. Сол іспетті Шымкентте де ондай атаулар әлі де кездеседі. Бірақ біз басым бөлігін қазақыландырдық деп сеніммен айта аламын. Мысалы, «Чапаевка» – «Оңтүстік» шағынауданы, «Қайтпас-2» – «Ақжайық» болып өзгергелі біршама уақыт болды. Мұның бәрі қалалық әкімдіктің сайтындағы мекенжай анықтамалығына да енгізілген. Тек тұрғындардың құлағы бұрынғы жаттанды атауларға үйреніп қалған.

– Сонда бір көшеге атау беру қанша уақытқа созылуы мүмкін?

– Бұлай «қиындап» кетуінің себебі – ашықтықты қамтамасыз ету. Бұған дейін қалалық әкімдіктің жанында қалалық ономастика комиссиясы болған. Ономастикаға қатысты мәселенің барлығы бір қаланың төңірегінде, яғни өзімізде шешілетін. Бірақ сол кезеңде «жергілікті жерлерде кісі есімдерінің атаулары көбейді» деген уәж, шағым көбейіп кетті. Осындай олқылықты болдырмас үшін әрі ашықтықты қамтамасыз ету мақсатында бұл процесс осылай күрделенді. Төрт бірдей инстанцияның қай-қайсысы да шешіммен келіспеуі мүмкін. Мысалы, біз республикалық ономастикалық комиссияның алдына барып, «мына көшеге пәленшенің атын бересіздер ме?» деп өтініш жасамаймыз. Оларға біздің пікіріміз қажет емес. Өйткені кісі есімдеріне қатысты дау-дамай көп. Қазір көшеге атау қою мәселесіне келгенде пәленшенің бабасының немесе түгеншенің атасының есімі берілмес үшін осындай қадамдарға барып отырмыз. 

Көше тұрғындарына жиналыс өткізілетін болса, 15 күн бұрын хабарланады. Егер тұрғын белгілі бір себептермен жиналысқа қатыса алмаса, онда аудан әкімдігінің өкілдері әр үйге кіріп, ұсыныс хаттамасымен таныстырсын, қол қойдырсын деген талап қойылған. Бұл бағыттағы жұмыс тәжірибесінде «біздің пікірімізді ескермеген» деген сияқты үш-төрт тұрғын арыз жазған жағдайлар кездескен. Ал үш-төрт адамның арызы да ұжымдық арыз болып саналады. Оны біз міндетті түрде қарауға тиістіміз. 

Заң талаптарында көрсетілгендей, бір ұсынысты енгізу үшін кемінде 10 ай уақыт кетеді. Республикалық ономастика комиссиясының жиналысы бір тоқсанда (үш ай сайын) бір рет, жылына төрт-ақ рет өтеді. Ал сіз оған үлгеріп немесе үлгермей қалуыңыз да мүмкін.

– Биыл республикалық ономастикалық комиссияға қанша көшенің атауына ұсыныс бердіңіздер?

– Үкіметтің қаулысына сәйкес «қандай кісі есімдерін беру керек» деген талабы бар. Соған сәйкес қаулының күші уақытша тоқтатылып, мораторий жариялаған. 2014 жылы аталған Қаулы қабылданған кезде Шымкент қаласы бойынша 170 ұсыныс енгізгенбіз. Жыл бойына республикалық ономастика комиссиясының қараған ұсынысы 455 болса, оның ішінде 170-і Шымкенттен беріліпті. Негізі басында 196 еді. Соның 170-і өтіп, оң қолдауын тапқан. 2015 жылы бұл қаулы тоқтатылды да, Жеңістің 70 жылдығының қарсаңында ҰОС ардагерлерінің есімін беруге рұқсат берілді. 2013 жылы қаланың Бас жоспары өзгерді де, қалаға Сайрам, Төлеби, Ордабасы ауданынан елдімекендер қосылды. Сол кезде бір атау 33 рет қайталанатын жағдай кездесті. Мәселен орталықтағы Б.Момышұлы көшесі Қайтпас-1 елдімекенінде бар. А.Құнанбаев, Ш. Уәлиханов, А.Байтұрсынов, Хамза сияқты көше атаулары барынша көбейіп кетті. Қаланың Бас жоспары өзгермей жатып қаладағы көшелердің жалпы саны 1300-ге жетпейтін. Жаңа елдімекендер қосылғаннан кейін 2560 болды, яғни екі есеге көбейді. Содан соң автоматты түрде көптеген көше атаулары қайталанды. Жергілікті ауылдық типтегі елдімекеннің көшелерінде ақсақалдардың өзара кеңесуімен көшеге заңсыз ат қойыла берген. Біз соның бәрін зерделедік. Зерделеу жұмыстарының нәтижесінде жаңадан қосылған елдімекендердегі көше атауларының барлығы дерлік заңды деп айта алмаймыз. Негізі көшеге шартты атау беру – заңсыз. Сол кезде атауы жоқ көшелердің саны 500-ге жуықтады. Атауы қайталанатын көшелердің саны 170-ке өсті. Бірінші орындағы маңызды мәселе – атауы жоқ көшелерге атау беру, екіншісі атауы қайталанатын көшелер. «Әкімшілік-аумақтық бірлік» туралы Заңда да, Үкіметтің қаулысында да көрсетілген. Мысалы, Шымкент қаласы – бір әкімшілік-аумақтық бірлік. Онда көше атауы бір реттен артық қайталанбауы тиіс. Қайталанған жағдайда сот, пошта, коммуналдық қызмет саласында түрлі жағдайлар орын алуы мүмкін. Олар бізге қайта-қайта ұсыныспен шығады. Мәселен, сот отырысы аудандық, облыстық, республикалық сотта қаралып, қорытындысын тиісті мекенжайға жолдауы тиіс. Сол кезде қайталанатын көше атауларынан азаматтар зардап шегеді. Момышұлы көшесі, 21 үй орталықта да, Қайтпаста да бар. Ертеңгі күні құжат тиісті мерзімде жетпесе, сәйкесінше заң талаптарын бұзған болып есептеледі. Жедел жәрдем қызметі де дәл солай шатасуы мүмкін. Алда әлде де атқаратын жұмыстарымыз көп.

– Қаланың орталығындағы «Тауке хан» немесе «Іляева» деген көше атаулары тайға таңба басқандай қате жазылып тұр. Орталықта тіпті Циолковский деген сияқты орысша атауларды да кездестіресіз. Қала көшелері қашан толық қазақыланбақ?

– Көше атауын жазған немесе өзгерткен кездегі тақтайшалар қою немесе жаңарту сияқты шығындар толықтай мемлекеттің есебінен төленеді. Біз көше атауына қатысты өзгерістің барлығын тиісті мекемелерге жолдаймыз. Әр тұрғын көшесінің атауын өзі жаздыртуы керек. Заң тұрғысында тұрғынға ешқандай шектеу жоқ, себебі өз қаржысына істетеді. Біркелкі стилистиканың қалыптаспайтыны содан. Ал бірақ көшеге атау берілген кезде аудан әкімдігі дұрыс нұсқасын барлық тұрғынға ұсынады. Егер дұрыс жазылмаса, тағы да жиналыс өткізіп түсіндіру жұмыстарын жүргіземіз. 

Қала көшелерін толықтай қазақыландыру бағытында республикалық ономастикалық комиссияға мынадай көше атауларын ұсындық: Мерген, Жетіотау, Тәңірқұт, Аруана, Айбалта, Құнарлы, Мұзбел, Көркемай, Құттыбілік, Айдаркөл, Жезқанат, Сұлукөл, Торғауыт, Қоңыраулы, Сарбаз, Жаңадария, т.с.с. Бұл – комиссия оң қорытынды берген көшелердің бірсыпырасы ғана.

– Әңгімеңізге рахмет!

Әсет ӘБДІРАХАНОВ, Шымкент қалалық кәсіпкерлік  бөлімінің басшысы

Елбасының тапсырмасына сәйкес, Шымкентті үшінші мегаполиске айналдыру бағытында қалада іргелі жобалар қолға алынып жатыр. Ең әуелгі мақсат – қаланың сәулеттік келбетін көркейтіп, тазалыққа мән беру. Шымкент – шағын кәсіпкерлік дамыған шаһар. Өндіріс орындары да көбейген. Жас кәсіпкерлер үшін бүгінгі заманның талабы қандай? Бұл да маңызды мәселенің бірі. Кәсіпкерліктің дамуы, ретсіз саудамен күрес, жас кәсіпкерлердің білім-біліктілігі жайында қалалық кәсіпкерлік бөлімінің басшысы Әсет Әбдіраханов бізге кеңінен әңгімелеп берді. 

«Кәсіп ашамын дегендерге қолдау бар»

– Әсет Маратұлы, қалада кәсіпкерлік саласының дамуының негізгі көрсеткіштері қандай? Шағын және орта, ірі кәсіпорындарының бүгінгі жағдайымен таныстырып өтсеңіз...

– Бүгінгі таңда Шымкент қаласында 498 кәсіпорын жұмыс істеп тұр. Оның ішінде ірі және орта – 89, кіші – 350, қосалқы – 59 кәсіпорын. 2017 жылдың қаңтар-шілде айында өнеркәсіп кәсіпорындарында 212 491, 2 млн теңгенің өнімі өндірілді. Бұл – өткен жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 101, 2 пайызға артып отыр.

«Бизнестің жол картасы – 2020» бизнесті қолдау мен дамытудың бірыңғай бағдарламасы» бойынша биыл 114 жобаға қолдау көрсету міндеті қойылған. Негізгі атқарылған жұмыстарға тоқталсам, кәсіпкерлердің банктердегі несиелері бойынша пайыздық ставканы субсидиялауға 82 жоба бекітіліп, бүгінде 17 жобаға қолдау көрсетілген. Шағын кәсіпкерлік субьектілеріне өз бизнесін бастауға мемлекеттік гранттар беру бойынша 62 жоба ұсынылған, оның 7-і жобасы қолдау тапты. Жылдың соңына дейін бағдарлама аясында құны 32,5 млрд теңге болатын 7 инвестициялық жобаны іске асыру жоспарлануда. 

«Оңтүстік» аймақтық инвестициялық орталығы» ЖШС және «Ырыс» МҚО арқылы қалада 2017 жылдың 7 айында 620 млн теңгеге 100 жоба мақұлданған. 79 жоба 426,5 млн теңгемен қаржыландырылды.

– Индустриалды аймақтар бойынша атқарылған жұмыстар қандай? 

– Бүгінде қала аумағында «Оңтүстік» және «Тассай» индустриалды аймақтары жұмыс істейді. «Оңтүстік» индустриалды аймағында құны 55,8 млрд теңгені құрайтын 85 жоба жүзеге асырылуда. Қазіргі таңда құны 21,4 млрд теңгені құрайтын 46 жоба жүзеге асты. Ондағы жұмыс орындарының саны – 3 мың. 

2016 жылы 89 га аумақты қамтитын «Тассай» ИА құрылғанын білесіздер. Онда 139 жұмыс орны бар, құны 1 126 млн теңгеге бағаланған 4 жоба іске қосылды. 

Сонымен қатар, қазір қала аумағында үшінші «Жұлдыз» индустриалдық аймағын іске қосу мақсатында 76 га жер телімі белгіленіп, қазіргі таңда инфрақұрылым жұмыстарын жүргізуге әзірленуде. 

Біздің бөлімге жүктелген міндеттің бірі – туризим саласын дамыту. Бұл бағытта да біршама жетістіктер бар. Мәселен, жыл басынан бері қалада ірі туристік іс-шаралар өткізілуі нәтижесінде шаһарға келген шетелдік туристер саны 17 212 адамға жетті. 

Ішкі туризмді айтар болсақ, бұл кезеңде қалаға 33 100 адам саяхаттауға келген. Бұл мәліметтер Шымкент әуежайы, темір жол вокзалы және автобекеттер, туристік нысандардың билет сатылымы санынан анықталып отыр. Өткен жылғы сәйкес кезеңмен салыстырғанда бұл көрсеткіш 40 пайызға артты. 

Қалада 110 мамандандырылған туристік ұйым халыққа қызмет көрсетуде. Оның ішінде 25 – туристік оператор, 85 – туристік агенттік. Қонақүйлердің саны 90-ға жетті.

– Бүгінде қала базарларындағы бағаның негізсіз көтерілмеуіне мониторинг жүргізіле ме? 

– Әрине, бұған жауапты мамандарымыз бар. Ең алдымен, әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларының бағасын тұрақтандыру, қала тұрғындарын тұрақты түрде азық-түлік тауарларымен қамтамасыз ету және делдалдық қызметті шектеу мақсатында әр аптаның сенбі күні «Қажымұқан» атындағы орталық стадион және жексенбі күні «Рахима Плаза» сауда кешенінің аумағында жергілікті тауар өндіруші кәсіпорындардың, көтерме сауда қызметімен айналысушы тұлғалардың және ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірумен айналысатын шаруа қожалықтарының қатысуымен тұрақты түрде жәрмеңкелер ұйымдастырылуда. Біз ол жерге делдалдарды кіргізбей, өзіміздің диқандардың өз өнімін сатуына жағдай жасап отырмыз. 

Сонымен қатар, бағаның негізсіз өсуіне жол бермеу мақсатында қалада орналасқан сауда базарларындағы көтерме саудамен айналысатын кәсіпкерлермен арнайы кездесулер өткізілді. Бағаны негізсіз өсірмеу жөнінде түсіндіру жұмыстары жүргізілді. Сауда базарлары, сауда үйлері және дүкен басшыларымен негізсіз бағаны өсірмеу жөнінде меморандумдарға қол қойылды.

«Басты мақсат – қаланың тазалығын сақтау»

– Қалада негізгі мәселелердің бірі – ретсіз сауданы жою. Бұл бағытта атқарылған жұмыстардың барысы қалай? Шешімін күткен қандай мәселелер бар? 

– Қала әкімінің тапсырмасына сәйкес, қала аумағындағы белгіленген жерлерден тыс сауда орындарын жою бойынша іс-шара жоспары бекітілген. Қала әкімінің өкімімен әр ауданда жұмысшы топтар құрылған, жұмысшы топ мүшелерімен іс-шара жоспарға сәйкес жұмыстар жүргізіледі. Ағымдағы жылдың қаңтар-маусым айларында аудандық полиция бөлімдерімен бірлесе Әкімшілік құқық бұзушы тұлғаларға 2855 әкімшілік хаттама толтырылды. Оларға жалпы сомасы 1 859 295 теңге айыппұл салынып, жергілікті бюджетке 553 800 теңге көлемінде айыппұл өндірілді. 

Жыл басынан бері қала аумағындағы ретсіз сауда орындарын жою бағытында 68 рейдтік іс-шара ұйымдастырылды. Нәтижесінде, Кремль көшесі, Қазыбек би және Колос аялдамасындағы 40-қа жуық ретсіз сауда орындары толығымен жойылды. Сонымен қатар, Төле би көшесі бойында ретсіз саудамен айналысушы 20-ға жуық тұлға өз жұмыстарын жалғастыру үшін «Қырғы» базарға орналастырылды.

– Қалада әлі де болса ешқандай санитарлық талаптарға жауап бермейтін жүйесіз базарлар бар. Таяуда облыс әкімі Рысқұлов пен Дулати көшелерінің қиылысында орналасқан «Қазыбек» әмбебап базарын аралап көріп, базарды жыл соңына дейін қала сыртына көшіру қажеттігін айтты. Жалпы, қала ішіндегі базарлар сыртқа көшіруде қандай жұмыстар атқарылып жатыр? 

– Базар аумағы құрылыс нормалары және ережелеріне, әрі стандартқа сай болуы керек. Қазір «Бекжан» базарын қайта құрылымдау жұмыстары толық аяқталды. «Шымкент Тұлпар» базарының қайта құрылымдау жұмысының бірінші кезеңі аяқталып, «Көктем», «Айна» базарларында қайта құрылымдау жұмыстары басталды. Одан бөлек, 6 базарда құрылыс жобалау жұмыстары жүргізілуде. 

«Қырғы» базарды шығыс базары стилінде қайта құрылымдауға ұсыныс жасадық. Қазіргі таңда, «Бақыт» сауда орталығының құрылыс жобалау жұмыстары жүргізілуде, ағымдағы жылдың соңына дейін «Қазыбек» базарын қала сыртына, «Бақыт» сауда орталығына көшіру жоспарлануда. 

Жалпы, базарды заманауи талаптарға сәйкестендіріп, көрікті етсек, қалаға келген қонақтарды да ұялмай сол жерге апарып, көрсетер едік.

2020 жылы Шымкент ТМД елдерінің астанасы болмақ. Қалаға қаншама қонақтар келмек. Оған дейін тазалық жұмыстарын күшейтіп, толық абаттандыру жоспарда тұр.

«Шығыс стилінде монша салынады»

– Қалаға келген шетелдік қонақтардың саны артып отырғанын атап өттіңіз. Жалпы, туризм саласын дамытуда қандай жобаларыңыз бар? 

– Қалалық кәсіпкерлік бөлімі тарапынан тарихи-танымдық туризмді дамыту бағытында – «Ескі қалашық» маңында туристерді жаяу жүріп аралату, қолөнер шеберлерін, кәдесый бұйымдарын сататын орындар, суретшілер мен көше музыканттарын шоғырландырып, киелі Оңтүстіктің мәдениетін айқындайтын «Оңтүстік Арбатын» ұйымдастыру және «Жайлаукөл» демалыс аймағында «Мега аквапарк» салу жұмыстары көзделіп отыр.

Қаламызда ішкі туризмнің дамуына өз үлесін қосып жүрген кәсіпкерлеріміздің бірі таяуда ғана шет елдерден келетін туристерге қызмет көрсететін 4 жұлдызды «Aidana Plaza» қонақүйі және мейрамхана кешенін ашып берді. 2018 жылы қалада «Гранд Шымкент» қонақүйінің, «Фонтан» аквапаркінің құрылысы және «Шығыс-Қытай» стиліндегі моншаның іске қосылуы жоспарланып отыр.

– Жастардың қай кәсіпкерлік саласына қызығушылығы жоғары? Бүгінде кәсіпкер қандай болуы керек? 

– Елде кәсіпкерлікті дамытуда барлық жағдай бар. Мемлекеттен қолдау зор. Бастысы, оларды кәсіпке ынталандыруда шығар. «Бизнестің жол картасы – 2020» бағдарламасының бизнесті қолдау және бірыңғай дамыту бағыты бойынша жылына екі рет мемлекеттік грант бөлінеді. Қаржысы да қомақты – 3 млн теңгеге дейін. Тек үздік идеяңыз бар болса болғаны. Оған, жас кәсіпкерлер, мүгедектер және 50 жастан асқан азаматтар қатыса алады. Біздің бөлім қаладағы барлық бизнес идеяларды жинақтап, облыстық индустриалды-инновациялық даму басқармасына ұсынады. Олар әрі қарай жеңімпаздарды анықтайды. 

Бүгінгі кәсіпкер жан-жақты білімді болуы керек. Яғни, қазіргі заманға қажетті кәсіппен айналысқан адамның ісі алға жүрмек. Ғылым дамып жатыр ғой. Қазіргі жастар ноу-хау, жаңа жобаларды ойлап табуға көңіл бөлсе деймін. 

Шет тілін үйрену – заман талабы Өйкені, әлемдік интернет кеңістігіндегі ақпараттың көбі ағылшын тілінде. Қажетті құрал-жабдықтарды Қытай, Түркия, Ресейден аламыз. Тілді білмесең шетелмен тек аудармашылар, делдалдар арқылы ғана жұмыс істеуге тура келеді. Ал олар үстінен өз пайдасын алып отырады. Бұл – нарықтық экономиканың заңы.

– Халыққа айтар ұсыныс-тілектеріңіз болса...

– Әрбір іс-әрекетті заңды түрде жасасақ екен. Ретсіз сауданы жоюдағы негізгі мақсат не? Әрине, ең алдымен, халықтың денсаулығы. Егер, сол жерден бір өнім алып, тұтындыңыз делік. Егер ауырып қалсаңыз, оған кім кінәлі? Түптеп келгенде барлық атқарылар жұмыс өзіміз өмір сүріп отырған қаланы абаттандыру үшін. Екіншіден, қаланың эстетикалық келбетін сақтау. Алматы, Астана қалаларында да ретсіз сауда мүлдем жоқ емес, бар. Бірақ, олар тәртіппен, өз талғамына сай бейімделген.

– Әңгімеңізге рахмет!

Сұхбаттасқан
Тағабай ҚАСЫМ

Уәли ҚЫДЫР, «Qazaqstan» телерадиокорпорациясы  АҚ ОҚО филиалының директоры:

«Қазақстан» телерадиокорпорациясының барлық медиа активтерінде 28 тамыздан бастап жаңа маусым басталды. Негізінен, жаңа өзгерістер: ребрендинг саясаты, студиялар жаңарту, жаңа бағдарламалар эфирге қосу, т.б.. Латын қарпіне көшуге байланысты ребрендинг барысында – корпорацияның медиа активтеріне ортақ, танымал логотип бекітілді.

«Корпорацияның құрамындағы арналар мен радиостанциялардың біртұтастығын білдіретін жаңа логотип еліміздің мемлекеттік туы іспетті жасалды. Жалпы, жаңарған белгі корпорацияның технологиялық дамуға ұмтылысын көрсетеді, үлкен медиа отбасы ресурстарының сабақтастығын білдіреді», – дейді корпорацияның ОҚО филиалының директоры Уәли Қыдыр. 

Жаңа өзгерістерге сәйкес, облыстағы «Қазақстан-Шымкент» телеарнасының атауы «Ontustik» болып өзгерді. Бүгінгідей технологияның өркендеген дәуірінде бұқаралық ақпарат құралдары да өзгеруге бет алды. Латын қарпіне көшуді бастап кеткен арнаның басшысымен алдағы жоспарлары, жаңа маусымға дайындық жөнінде аз-кем сұхбаттасқан едік.

– Уәли Сағындықұлы, бұл жаңғыру облыстық телеарнаға қандай міндет жүктейді? Сөзден іске көшетін кез келді ғой...

– Бұл өзгертулер аймақтық арналарға ішкі теленарықта дербес жұмыс жүргізуге және аудитория ауқымын кеңейтуге зор мүмкіндік. 23 тамыз күні Астанада өткен өзгерістерді және хабарлардың жаңа маусымға шығару бойынша халыққа таныстыру, түсіндіру жиынына қатысып келдім. Оған қоғам қайраткерлері, белгілі тұлғалар, журналистер де куә болды. 

Елбасының өзі «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласында еліміздің латын әліпбиіне көшуі бойынша нақты тапсырмалар берген болатын. Бұл заман талабынан туған шешім екені мәлім. Әзірге, латын қарпінің бекітілген жаңа нұсқасы шыққан жоқ. Солай бола тұра біз өзгерістерді бастап кеттік. Бізге халықтың жаңа өзгерістерге көзі үйрене бергені жөн. Әрине, жаңа әліпби шыққаннан кейін өзіміздің дыбыстарға тән әріптер уақыт сәтімен өзгертіле бермек. 

28 тамыздан бастап Ұлттық арна жаңа келбетпен эфирге жол тартты. Әзірге, телеарна атауы мен логотипі ауысты. Енді, ресми сайттағы мақалаларды кезең-кезеңімен ауыстыру міндеті тұр. Одан соң, «Қаз-спорт» арнасы мен «Балапан» аранасы жаңа белгімен шықты. Ал аймақтық арналар қыркүйек айының аяғында жаңа белгілермен шығады. Осылайша кезең-кезеңімен ауысу жұмыстары жүргізіліп отыр.

Жалпы, корпорация төрағасы Ерлан Қарин мырзаның қойып отырған талабы өте жоғары. Біз облыстық телеарна болғанмен, «отау тв» арқылы біздің өнімдерімізді бүкіл ел көреді. Сол себепті, біз сапасыз дүние жасауға құқығымыз жоқ. Мәселен, дәстүрлі әндерді насихаттайтын хабарларымыз жөнінде солтүстіктен адамдар хабарласып, пікірін айтып жатады. 

– Облыстағы филиалдың атауы «Оңтүстік» болып өзгеріпті...

– Бұл – облыстағы зиялы қауым өкілдерімен кеңесіп, өзіміздің ұжым мүшелерінің ақылдасуымен қойылған атау. Оңтүстік біздің өңірдің мінезін ашып тұр. «Ордабасы», «Отырар», «Шымкент» деп қойылсын дегендей ұсыныстар болды. Бірақ, олар қаланың не ауданның шеңберінде қалып кететіндей көрінді. Сол себепті, жалпы облысқа қатысты атау беріп отырмыз. 

– Биылғы жаңа маусымға дайындықтарыңыз қалай? 

– Әрине, маусымды үлкен дайындықпен бастамақпыз. Ұлттық арна 17 жаңа жобасын іске қосса, біздің арна түрлі бағыттағы ондаған жобаны көрерменге ұсынбақ. Бұл – үлкен жұмыс. Мәселен, сәуір айында-ақ жаңа төрт жобамызды жарыққа шығарғанымыздан көрермендеріміз хабардар. «Ақ пен қара», «Алтын аймақ», «Туған ел», «Мобильді тілші», «Агробизнес» атты жобаларымыз көпшіліктің көңілінен шығып отыр. Қалған алтауы қыркүйекте эфирге шығады. Олар – «Біздің студия» ток-шоуы, «Көңілді кеш», «Әдебиет ардың ісі» және «Ғаламтюб», т.б., жобаларымыз. 

Таяуда облыс әкімінің тікелей жолдамасымен тәжірибе алмасу мақсатында Түркияға арнайы барып қайттық. Бауырлас елдегі ең үлкен «ТРТ аваз» телеарнасының жұмысымен таныстық. Стамбул бөлімшесінің өзінде 1500 адам қызмет атқарады екен. Яғни, үлкен медиақұрылым. Бір айта кетер жағдай – түрік журналистері смарт телефонмен хабар дайындауды бастап кетіпті. Яғни, бір оқиғаға куә болса, қалтасындағы ұялы телефонмен-ақ түсіріп, оны монтаждап, эфирге беріп жатыр. Міне, біз де осыны ескеріп, «Мобильді тілші» деген хабарымызды қостық. Халықтың қызығушылығы артып келеді. 

Телевизия – күнделікті дамып отыратын сала. Мысалы, қазір телеарналар HD форматқа көшіп жатыр. Осыдан 5 жыл бұрынғымен қазіргі күнді салыстыруға келмейді. Техникалық базамызды жаңарттық. Сапалы дүние беру үшін сапалы құралдар керек. 

– Латын қарпіне көшуді бастап кеттіңіздер. Жастардың, ардагерлердің жаңа әліпбиге үйреніп кету мүмкіндігі қалай? Жаңа өзгерістің елімізге берер пайдасы қандай болмақ? 

– Рас, ардагерлеріміз қазіргі әліпбиге үйреніп қалды. Дегенмен, латын қарпі мен кириллица қатар жүре беретіні айтылды. Құдайға шүкір, көзі ашық адамдар тез бейімделіп кетеді деген сенімдемін. Жастарымыз ағылшын тілін біледі. 

Бұның бәрі халық үшін қолға алынып отырған шара. Латын қарпіне көшудегі мақсат не? Негізінен, әлемдік стандарттарға кеңінен ену, индустриаландыру, технология саласында, әлемдік экономикада бәсекелестік қалыптастыру. Сондықтан, Елбасының атап өткеніндей, ертелі-кеш бәрібір көшетініміз анық еді. Мәселен, бiздің елдің өнімін Еуропаға шығару қаншама жұмысты талап етеді. Оның сертификатын ағылшын тіліне аудару керек. Бұл өзіміздің бабаларымыз пайдаланған әліпби ғой. Біз бұрынғы әліпбиімізге қайта оралып жатырмыз. Бүгінгідей технологияның, компьютердің дамыған кезеңінде бұрынғы әліпбиге өту еш қиындық тудырмайды деп ойлаймын. 

Әлеуметтік желілерде тек латынша жазатын адамдар да көбейген. Белгілі журналист Нұртөре Жүсіптің латынша жазып келе жатқанына 3-4 жыл болды. Оны бәріміз түсініп отырмыз ғой. Түптеп келгенде айтарым, біз өзгерістерден қорықпауымыз керек. 

– Әңгімеңізге рахмет!

Сұхбаттасқан 
Т. ҚАСЫМ

Алдағы уақытта Шымкентті көптеген өзгерістер күтіп тұр. Ең маңыздысы – миллионды қаланың тұрғындары үшін кең көшелер мен көпқабатты тұрғын үйлердің санын арттыру. Қала сәулетін заман талабына сай қайта жаңарту мақсатында бірқатар тұрғын үйлер мен нысандардың мемлекет мұқтаждығына қайтарылатыны бұған дейін де сөз болған. Дегенмен, редакциямызға келген оқырмандардың сан сауалына жауапты Шымкент қалалық жер қатынастары бөлімінің басшысы Қасымбек Сайлауовтан алған едік.

«Сүрілмейді, мемлекет мұқтаждығына қайтарылады»

– Редакциямызға «Ескі қалашық» тұрғындары «үйіміз сүрілгелі жатыр» деген шағымын айта келіпті...

– «Сүру» деп баса көктеп үйлерді бульдозермен таптап өтуді айтады. Сондықтан да бұл сөз кез келген адамға жағымсыз әсеретіп, қарсы реакция туғызуы әбден мүмкін. Мұндай жағдайда бұл мәселе төңірегіндегі әңгіменің өзі өрескел көрінері сөзсіз. Сондықтан «сүру» деп емес, «мемлекет мұқтаждығына алынатын жер телімдері» деп айтқан жөн. Өйткені, тұрғындарға «осы жер мемлекетке қайтарылуы тиіс» деп түсіндіріп жатырмыз. «Дәл қазір үйді босат» деп ешкімнің алқымынан алып отырғанымыз жоқ. Қаланы дамыту мақсатында көптеген жобалар қолға алынды. Соны жүзеге асыру үшін кей аудандарда тұрғындар орналасқан жер телімдерін мемлекет мұқтаждығына қайтару жұмыстары қолға алынған.

– Осыған ұқсас сұрақтармен Әкімшілік-іскерлік орталығы мен «Тұран» шағынауданынан да қала тұрғындары жиі хабарласады. Қаланың бас жоспарына сәйкес тағы қандай жерлер мемлекет мұқтаждығына қайтарылмақ?

– Әкімшілшік-іскерлік орталығында 280 гектар жер, яғни 700-ге жуық жер телімі тұрғындардың келісімімен мемлекет мұқтаждығына қайтарылды. Бұл жобада тағы 20-ға жуық үй иесімен келіссөздер жалғасуда. Сондай-ақ, «Shymkent city» жобасы аясында қаланың солтүстік батыс бөлігінен 412 гектар жерді мемлекет мұқтаждығына алу үшін меншік иелерімен келіссөздер жүргізілуде. Бүгінде оның 241 га жері мемлекет иелігіне алынды. Сондай-ақ «Ескі қалашық» аумағындағы 13,293 гектар жерді, яғни 234 нысанды мемлекет мұқтаждығына қайтару туралы мәселе баспасөзде жарияланды. Мұның 99-ы тұрғын үй болса, 125-і кәсіпкерлік нысан.

– Демек, «Ескі қалашықтағы» құрылыс заттарын сататын сауда қатары орналасқан жер де мемлекет мұқтаждығына қайтарылуы мүмкін ғой?

– Әрине. Мұндағы коммерциялық нысандар, сауда орындарықаланың сыртына көшіріледі.

– Қошқар ата өзенінің бойында да өзгерістер бола ма?

– Иә, бұл жердегі ескі үйлердің орнына заман талабына сай көпқабатты тұрғын үйлер салынады және өзеннің жағасында абаттандыру жұмыстары жүргізіледі. Қошқар ата өзені бойындағы іргетасы жоқ, қирауға шақ тұрған тұрғын үйлер анықталды. Бүгінде мемлекет мұқтажына қайтарылатын 626 нысанның меншік иелеріне түсіндіру жұмыстарын жүргізуді бастадық. Сонымен қатар, орталықтағы Қонаев гүлзары ескі және жаңа қаланы қиып, қайта құрудан өткен Әйтеке би көшесіне жалғасатын болады. Бұл аумақта мемлекет мұқтажы үшін 73 нысан алынады. Қаладағы бірқатар көшелерді қайта құру, кеңейту, жаңа даңғылдар салу барысында да заңсыз салынған немесе бас жоспарға сәйкес мемлекет мұқтажы үшін қайтарылатын жер телімдері анықталуда.

– Халыққа «Ескі шаһардағы» 234 нысанның орны қандай мақсатқа қызмет ететінін айтып берсеңіз.

– Шымкенттегі ескі қалашық туристер мен көненің көзіне қызығатын жандар үшін ерекше мұражай болып қалады. Қалашықтың сәулеті қорған тәрізді қоршаумен бой көтеріп, ішінде жағалай қолөнер шеберлерінің туындылары орналасады. Сондай-ақ, шеберханалар, рухани демалыс орны пайда болады. Мұндағы тарихи жәдігерлер қала тұрғындарының мақтанышына айналары сөзсіз. Ашық аспан астындағы мұражайда сәулетшілер өздерінің қазба жұмыстарын жалғастыра береді.

– Дегенмен, үйреншікті өмір салтын өзгерту оңай емес. Бұл бағытта қала тұрғындарына түсіндіру жұмыстары қалай жүріп жатыр?

– Атап айтқанда, «Ескі қалашық» аумағындағы 234 нысан иелеріне ҚР Жер кодексінің 84 бабы және ҚР «Мемлекеттік мүлік туралы» Заңының 6 тарауында белгіленген тәртіппен ескертілді. Мемлекет мұқтажына қайтарылатын жер телімдерінің тізімі баспасөз бетінде жарияланды. Әл-Фараби ауданы әкімдігімен бірлесіп жергілікті тұрғындармен 2 рет кездесу жиынын өткіздік. Бұл жерлердің пайдалану мақсаты мен жобасын таныстырдық. Қала тұрғындарына тиімділігі жайлы айтылды. Аймақ «қызыл сызықпен» белгіленіп, тұрғындар үшін құрылыс жобасы жол бойындағы көрінетін жерге ілінді.

Жылжымайтын мүлікке өтемақы төленеді

– Бұл әңгімені жергілікті халық қалай қабылдауда?

– Әртүрлі адам бар. Біз қаланы көркейтудің жоба-жоспарын мақсат етсек, тұрғындар арасында кейбір жандардың дүрбелең туғызуға бейім тұратыны да кездесуде. Ондай адамдар жылжымайтын мүлікті нарықтағы бағадан артық бағалап, мәселені соттың көмегімен шешуді көздейді. Бірақ ондай жандар көп емес. Әйтсе де, мәселеге түсіністікпен қарап, қолдау білдіріп жатқан тұрғындарға ризамыз. «Көшеміз тезірек кеңейсе екен» деген ниетпен құжат рәсімдеу жұмыстарын ертерек бастап, тіпті жұмыс күші ретінде қолғабыс жасайтындары баршылық. Бұл бағытта бізге ауыл, көше билері көп көмектесуде.

– Тұрғындар қайда көшіріледі? Нақты белгіленген жер телімі бар ма?

– Халықты жаппай мәжбүрлеп көшірмейміз. Келісімге келгеннен кейін ғана тәуелсіз бағалаушылар үйдің нарықтағы құнын есептеп шығарады. Анықталған сома ҚР «Мемлекеттік мүлік туралы» Заңының 6-тарауында белгіленген тәртіппен тұрғынның есепшотына аударылады. Ары қарай бұл қаражатты пайдалану меншік иесінің өз еркінде. Ол жер алуы немесе тұрғын үй кезегіне тұруы, тіпті баспанасы болса бөлінген қаржыны өзінің қажетті басқа мақсатына пайдалануы мүмкін. Біздің міндет – жер учаскесіне немесе жылжымайтын мүлік құнына өтемақы төлеу, яғни сатып алу.

– Мемлекет мұқтажына қайтарылатын нысандар тізіміне Түркістан көшесіндегі моншаның кіретіні де белгілі. Бұл мәселе шешімін тапты ма?

– Жақында ғана сот шешімі шығып, біздің тараптың жұмысы қолдау тапты. Бірақ, меншік иесі бұл шешімге қанағаттанбай аппеляцияға берсе, тағы біраз уақытқа созылуы мүмкін. Осындай бір ғана меншік иесінің қарсылығы немесе оған қатысты сот шешімі үлкен бір жобаға кедергі болуы мүмкін. Сондықтан қала тұрғындарын жаңа жобаларды жүзеге асыруда бірлесе жұмыс істеуге шақырғым келеді. Олар «үйім сүрілетін болды» деп жөнсіз даурықпай, «бұл жер елдің игілігіне қызмет етеді» деген ізгі оймен мәселеге оң көзқарас танытса, бұл олардың туған қаламыздың гүлденуіне қосқан үлесі болар еді.

– Әңгімеңізге рахмет!

Сұхбаттасқан
Ақмарал МОЛДИЯРҚЫЗЫ

Рухани жаңғыру. Елбасының сәуір айында жарияланған «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласынан кейін біз осы тіркесті көп қолданатын болдық. Әсіресе, тарих және салт-дәстүр, тіл, діл мәселесіне келгенде рухани жаңғырудың жаңғырықтарын іздейміз. Тарихқа тұнған өлке – Шымкенттің 2200 жылдық тарихы, шаһардағы археологиялық нысандардың, мәдени ескерткіштердің, жәдігерлердің сақталуы... ОҚМПИ доценті, тарих ғылымдарының кандидаты Қайрат Анарбаевпен сұхбатымыз осы мәселелер төңірегінде өрбіді.

ШЫМКЕНТТІҢ ЖАСЫ ЖИЫРМА ҒАСЫРДАН АСАДЫ

– Қазақстан ҰҒА академигі, белгілі ғалым Бауыржан Байтанаев «Шымкент – Қазақстандағы ең көне қала» деп мәлімдегенін білеміз. Президент осынау саяси маңызы зор құжатты жариялаған тұста, рухани жаңғыруға жан-жақты кіріскен кезеңде шаһарымыздың тарихи жасына байланысты пікіріңізді білсек деп едік...

– Біріншіден, Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласының мазмұны елімізде де, шетелде де жылы қабылданып жатуы мәселенің өзекті екенінен анық хабар беріп тұр. Ал мақала мазмұны бүгінгі қоғамды болашақта іргесі мығым елдіктің, дамыған өркениеттіліктің деңгейінен көріну мақсаттарын көздеп қана қоймай, сонымен бірге атқарылуы керек нақты міндеттерді де белгілеп беруімен де құнды. Қысқаша айтар болсақ, ұрпақтар руханиятына қуат болар ұлттық тарихи сананы көне қайнарларымен сабақтастыра отырып, терең рухани жаңғыруға қарай жетелейді. Осы орайда, мақаланың ең бір өзекті арқауларының бірі – «Туған жер» бағдарламасын жүзеге асыруды ғылыми әрі кешенді зерттеулер арқылы ғана қолға алғанда әлем алдында абыройлы боламыз демекпін. Ал өзіміздің сүйікті шаһарымыз – Шымкентке келер болсақ, сөз жоқ, ең көне қалалардың бірі деп санауға тарихи деректер жетерлік деп санаймын. Сонымен бірге тарихшы ретінде айтарым, кез келген қала туралы сөз қозғағанда, олардың пайда болып, көркеюін немесе тарих сахнасынан кетуін сол қаланың географиялық орналасу аумағынан да бөліп алып қарауға болмайды. Яғни, қолөнер мен сауда, шаруашылық пен өндірістің арасындағы еңбек бөлінісі саяси билік белгілеген заңдары шеңберінде жүзеге асырылып, қала мәдениетінің белгілері дами түседі... Әрине саяси жағдайлардың да әсерлері жоқ емес. Тарихта белгілі бір қалалардың атаулары да түрлі жағдайларға орай сан мәрте өзгеріске ұшырап отырған.

Осы тұрғыдан алғанда ғылыми әдебиеттерде «Ұлы Дала өркениеті» атауы енді ғана орныға бастады. Өз кезегінде бұл өркениет ежелден Шығыс пен Батыс өркениеттерін жалғастырушы, тіпті негізгі «дем беруші» буын болған. Тарихи әдебиеттерде біздің жыл санауларымызға дейінгі І мыңжылдықтарда «Ұлы Дала жолы» саналған ірі халықаралық сауда жолы кейін «Ұлы Жібек жолы» ретінде таныла бастағаны айтылады. Сол жолдардың бойында көптеген қалалар пайда болған. 

Шымкент шаһары тарихына үңілгенде сол халықаралық сауда жолдарының негізгі тармақтары біздің өңір арқылы өткенін ескеру керек. Шымкент қаласы Тянь-Шань тауының Сайрам шыңы мен Қазығұрт, Қаратау тауларының кіндігінде орналасқан. Ал ғылымда бұл аумақ ежелден адамзаттың ерте қоныстарының бірінен соң бірі табылып келе жатқан киелі мекендер қатарынан саналады. Бұл өлкенің тарихы ғылыми тұрғыдан кешенді зерттеу нысаны әлі бола қойған жоқ. Ғылымның дамуына біршама көңіл бөлінген ХІХ-XX ғғ. саяси билік өзіне керекті мәселелер төңірегінде ғана сөз қозғап, халықтың осы аумаққа байланысты тарихи жадын өшіру үшін ескілікті тарихи санамен сабақтастырар фольклорлық материалдар мен сирек болса да қолда бар жазба деректерді көзден тасалау ұстаған.

Халықтың тарихи жады сақталған фольклоры мен жазба деректерде аталған аумақ туралы деректер баршылық. Мысалы, Шымкент тарихын көне Сайрам, Самарқан, Бұқара, Отырар, Яссы сияқты ірі қалалардан бөліп қарай алмаймыз. Олардың гүлденуі жоғарыда айтылған халықаралық сауда жолдарымен тығыз байланысты болған.

Осы жерде тағы бір ескерер жайттардың бірі, көшпелі қоғамның тарихи санасының ұрпақтан ұрпаққа берілу жолдарынан «бейхабар болған» кейінгі біздер үшін өз тарихымызға үңілудің методологиясын да қайта қарау керек. Біздер ертедегі грек тарихшылары жазған дүниелерді «шындық» деп санап, ауылдағы ақсақалдардың айтуымен жеткен аңыздар, шежірелерге «күдікпен» қараймыз. Сол грек тарихшыларының өздері жолаушылар мен жиһангездердің әңгімелеріне сүйене отырып «тарихты» жазғанын ұмытып қаламыз. Мысалы, Геродот (б.э.д.V ғ.) Азиялық скифтер туралы жазбаларын өзінің «естігендеріне» сүйеніп жазғанын жасырмаған. Бірақ ғылыми талдау арқылы жазылған оның еңбектері құнды. Себебі тарихшының «сол скифтерде алтын мен мыстың мол болғандығы туралы» жазған шындығын кейінгі археология ғылымы табыстары дәлелдеп келеді. Ал халық жадында сақталған Нұқ пайғамбардан соңғы адамзаттық өркениеттің алғашқы ошағы осы Қазығұрт аумағынан таралғаны туралы аңыздардың ұлттық рухты көтеруде халқымызға бергені мол болған және берері де аз емес. Өйткені, Сайрам қаласын Нұқ пайғамбардан кейінгі алғашқы қала ретінде танитын халық аңыздары мен «Авеста» сияқты кітаптарда осы өлкенің ескерілуін тегін дүние деп қарай алмаймыз. Ендігі жерде халықтың тарихи жады арқылы жеткен фольклорлық материалдарды (оның жүз томы елімізде әзірленгені белгілі) ғылыми талдаулар мен кешенді зерттеу нысаны ету керек.

Міне, осы тұрғыдан алғанда ЮНЕСКО шеңберінде өзінің 2000 жылдығын атап өткен Самарқан қаласының кірпіштері мен керамикаларымен ұқсас археологиялық айғақ заттарға сүйеніп, Шымкенттің жасының жиырма ғасырдан асатынын айтқан археологтар, т.ғ.д., профессорлары К.Байпақов пен Б.Байтанаевтардың зерттеулері әлемдік ғалымдардың қолдауына ие болып отыр деп санаймын.

НУДЖИКЕНТ – ШЫМКЕНТТІҢ ТАРИХИ АТАУЫ

– Бұл жерде жергілікті биліктің де молынан қолдауы бар екенін ескеру керек сияқты...

– Иә, әлбетте. Шымкенттің еліміздегі үшінші мегаполис екенін ескерер болсақ, оның ғылымы да соған сай болуы керек. Ол үшін тарихтың салалары бойынша үлкен-үлкен мектептерін қалыптастыруға өңірдегі ғалымдардың өздері де, жергілікті билік те қызығушылық танытуы керек. 

– Шымкент қаласының атауы тарихта бірнеше рет өзгертілгені шындық. Сол атауларға нақты тоқталып өтсеңіз. 

– Самарқан бір кездері Афрасиаб, Семізкенд сияқты атаулармен белгілі болса, Шымкенттің атауы да өзінің осы атауын иемденгенге дейін бірнеше өзге атаулармен, мысалы Нуджикент деп ғалымдар атап жүргендей немесе тіпті Сайрам өлкесінде орналасқандықтан сол қаланың тарихи атауларының біріне ие болып жүруі де мүмкін ғой. Ал оны анықтау үшін кешенді ғылыми зерттеулер керек. Қытай деректері мен шығыстық жазбаларды ақтаратын өлкетанушы мамандар керек. Басқасын айтпағанда, кешегі орыс отарлаушылары бұл қаланың атын генерал Черняев құрметіне өзгертіп, тек Сұлтанбек Қожановтың ұсынысымен 1921 жылы Черняев аты өшіріліп, Шымкент қаласы өз атын қайта иемденгенін де көпшілік біле бермейді. Белгілісі, жазба деректерде қаланың аты тұңғыш рет 1425 жылы аталады. Шараф ад-Дин Али-Йаздидің «Зафар-наме» атты кітабында Ақсақ Темір 1366 жылы Ташкенттен Сайрамға барар жолда өзінің жүк тиелген арбаларын Шымкент елдімекенінен тапқаны жөніндегі жазбаларына сүйеніп қала тарихын бастаудың өзі де қосымша зерттеуді қажет етеді. Өйткені, орыс деректерінде Шымкент қаласының аты Чимин түрінде кездесетінін айтып келе жатқан өлкетанушылар да бар.

– Шымкент шаһарындағы тарихи және мәдени ескерткіштердің сақталуы туралы не айтасыз? 

– Елімізде оларды қорғау мен сақтау жөніндегі арнайы мемлекеттік мекеме бар. «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы аясында атқарылған игілікті істердің арасында осы мекеменің де үлесі аз емес. Алғаш рет облыс және қала көлеміндегі сондай ескерткіштердің тізбесі жасалғанынан хабарым бар. Бірақ бұл түгел аяқталған дегенді білдірмейді. Атқарылар жұмыстар жеткілікті. Мен еңбек етіп жатқан Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық институты ғалымдары мен аталған мекеме арасында шығармашылық байланыс орнатылған. Ендігі міндеттердің ішінде сол тарихи және мәдени ескерткіштерді ғылыми зерделей отырып, оларды қоғамға рухани тұрғыдан қызмет еткізе білуіміз өзекті. Соңғы уақыттарда атқарылған жұмыстарға жұртшылықтың көңілі толатындай сияқты көрінеді. Меніңше, қала аялдамаларына осындай тарихи және мәдени ескерткіштер туралы мағлұматтар беретін ғылыми негізде әзірленген мазмұнды афишаларды ілу арқылы олармен көпшілікті таныстыра отырып, азаматтарымыздың патриоттық сезімін күшейте түсеміз. Сонымен бірге олар арқылы ішкі және сыртқы туризмнің дамуына да үлес қосуға болар еді деп санаймын. Әрине оның бәрі қаржыға келіп тіреледі. Бірақ, салауатты өмір салтын насихаттайтын жарнамалар сияқты қоғамды тәрбиелеуге қажетті ондай дүниелердің қайтарымының ұлттық сананы көтеруде маңызы ақшамен өлшенбесе керек деп ойлаймын.

КЕҢЕСТІК КЕЗЕҢДЕГІ ҚАЛА ӨНЕРКӘСІБІ

– Шымкенттің ескі қала екенін көрсететін жәдігерлерді атай аласыз ба? 

– Біз өзіміздің отар елдің қамытын шешкенімізге көп уақыт болмағанын ескеруміз керек. Кешегі отарлаушыларға ондай көне жәдігерлер керегі жоқ болғаны жоғарыда айтылды. Қазіргі «Тәуелсіздік» саябағы, бұрын Шымкент қорғаны орналасқан аумаққа шаһар тарихынан сыр шертер дүниелерді орналастыру артық болмас еді. Меніңше, төмендегі Қошқарата өзені бойынан Шымкенттің көне тарихынан мағлұмат беретін жәдігерлерді сәулеттік үйлесімдікпен орналастыруға болады. Қошқарата өзенінің Шымкенттің қала ретінде пайда болуында, дамуында, өсуінде маңызды рөл атқарғаны айтпаса да түсінікті шығар. Сонымен бірге қаланың екі мың жылдан астам тарихынан мағлұмат беретін негізгі тарихи кезеңдер туралы мағлұматтарды (оның ішінде ХІХ ғасырдағы тарихи қорғандарының суреттері сақталғаны белгілі) қала тарихымен қоса жұртшылық көп жиналатын орындарда танытудың жолдарын жергілікті билік пен мәдениет, сәулет басқармалары біріге отырып қарастырса, артық болмас еді. Тәуелсіздік жолында сол қорғандарда қазақ елін отарлаушыларға қарсы күрескен ұлттық тарихи тұлғалардың есімдерін таныстырудың да болашақ ұрпақтардың бойында отансүйгіштік қасиеттерін күшейте түсері анық. Әрине ондай істер атқарылып жатса, қалаға келетін туристер үшін де танымдық қызметінің маңызы да арта түсер еді деп ойлаймын.

Әрине кешегі кеңестік кезең тұсындағы қала тарихынан хабар беретін мағлұматтарды да ұмытпау керек. Басқасын былай қойғанда, Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Шымкент қорғасын зауытының үлесі ұрпақ жадында өшпестей сіңіріле берсе игі. Сол кезеңдерде Шымкентке 17 кәсіпорын майдан аумақтарынан көшіріп әкелінді. Олар қысқа уақыт ішінде майданға қажетті өнім бере бастады. 1942 жылы Шымкентте республикадағы ең ірі май комбинаты, мақта-мата комбинаты, айна фабрикасы іске қосылды. Соғыстан кейінгі жылдарда қала өнеркәсібі қарқынды дамыды. Бұл кезеңде «Восход» тігін фабрикасы, Қаракөл зауыты, Цемент зауыты, асбоцемент конструкциялары комбинаты, «Электроаппарат» зауыты, Фосфор зауыты, Гидролиз зауыты сияқты ірі кәсіпорындар іске қосылып, қаланың өндірістік қуатын арттыра түсті. «Пресс-автомат», «Химфарм», Фосфор зауыттарының өнімдері дүниежүзілік нарықта үлкен сұраныс тауып, әлемнің көптеген елдеріне экспортталды. 

2013 жылы өңірімізге жұмыс сапарымен келген Президент Н.Ә.Назарбаев Шымкент қаласының еліміздегі үшінші мегаполис болуы керектігін айтқан болатын. Бүгінгі тамаша қаланың өсіп-өркендеп, Мәңгілік Ел – Қазақ Елінің агломерациялық мықты ұстынының біріне айналатын шағы алыс емес деген сенімдеміз.

– Әңгімеңізге рахмет!

Сұхбаттасқан
Мөлдір КЕНЖЕБАЙ

Біз бұған дейін газетіміздің бетінде өмірден өтсе де, соңында өшпес мұра қалдырып кеткен тау тұлғалармен ретроспективалық сұхбаттар жасадық. Бұл жолы ән әлемінің падишасы атанған бірегей талант иесі Шәмші Қалдаяқовтың көз жұмғанға дейінгі соңғы үш жылында қасынан қалмай, қуанышы мен күйінішіне куә болған, қажет кезінде сенімді сүйеніші бола білген нағыз жанашыр да айнымас досы Оразбек Бодықовпен сұхбаттастық. Атақты композитордан бес жылдан кейін өзі де өмірден озған Оразбек Бодықов ол туралы деректі повесть, пьеса жазған. Республикалық «Жас Алаш» газеті арқылы дабыл көтеріп, өзінің тік мінезіне басып, композитордың мерейтойын Шымкент, Жамбыл, Алматыда өткізуге себепкер болған да осы Оразбек атамыз. Шәмші ешкімге айтпаған жан сырын осы досына айтқан. Не нәрсеге қолы жетсе де, не нәрсені арман ғып өтсе де, Оразбек атамыз соның бәрінің куәсі болған, қағазға түсірген. Ендеше қайсар қалам иесі Оразбек Бодықовпен болған ретроспективалық сұхбатты назарларыңызға ұсынамыз.

– Оразбек ата, сіз Шәмшінің көптеген сырларын, ойларын, армандарын халқына жеткізген бірден-бір қаламгерсіз. Сіздердің таныстықтарыңыз қалай және қай кезде басталды?

– Біздің таныстығымыз ертеде, Алматыда басталған. Бірақ, күйбең тірліктің қарекетімен мен оны көрмегелі он бес жылдан асып кеткен екен. Содан араға талай жыл салып мен Шәмшіні Алматыдан алыста, Жамбыл облысында, Таластың дәл жағасындағы «Химпром» санаторийінде жолықтырдым. Алматыда: «Ойбай, неғыласың, Шәмші арақ ішіп кетіпті», «Өліп қалыпты» деген неше түрлі әңгіме естіген едім. Соның бәрі шіп-шикі өтірік болып шықты. Шәмші сап-сау, алдымда тұр. Тек самай шашы кейін қарай қашып, басы қасқая бастапты. Тырбық мұрт қойған екен. Онысы өзіне жарасып тұр.
Біз содан бастап (18 қараша 1988 жыл) Шәмші қайтыс болған 29-ақпанға дейін, яғни 1992 жылға дейін жұп жазған жоқпыз. Көп әңгіме айтылды, көп нәрсе айтылмай қалды. Шәмші әсіресе анекдот (әзіл-оспақ) айтуға, өткір ойды келте сөзбен түйіндеп беруге ұста болатын. Үйде де, түзде де қолынан кітап түспейтін. Шәмшінің білмейтін нәрсесі жоқ. Ол оқып білетін немесе елден естіген күлкілі әңгімелерін айтқан кезде, оған сол тұстағы жағдайға сәйкес сипат беріп, ол қалжыңдары нысанаға дәл тиіп жататынын мен Шәмшіден көрдім.
Сол Шәмші... Сымбатты сұлу асқақ әуенімен белгілі болған Шәмшіні біреулер: «Айқайлағанның бәрі әнші емес, арақ ішкеннің бәрі Шәмші емес» десе, тағы біреулер: «Таздан – тарақ, Шәмшіден – арақ қалғалы қай заман!» – деп жыр қылушы еді. Сол Шәмші... (көп ойланып отырды да, бір күрсінді).

– Иә, ән падишасына айналған ғаламат таланттың соңынан жел сөздердің ергенін ел біледі. Өзіңіз де айтып отырсыз. Осы «Шәмші әнді ішіп отырып жазады екен» дейтін сөздерге қандай жауап қайтарар едіңіз?

– Бір күні: – Маған Композиторлар одағының есігін ашпаса да, не құрметтеп басқаша ат-атақ бермесе де, «алқаш» деген атты оп-оңай алдым, – деді бір әңгімесінде Шәмші. – Ол кез көше-көшенің бұрышында арақ сатылатын көл-көсір заман еді. Өзі сонау дерлік қымбат та емес, қалтаңа аздаған тиын-тебен түсе қалса, түрегеп тұрып тартып жіберіп, түк көрмегендей болып жүре бересің. Иә, бізді құртқан арзан арақ пен тегін арақ болды ғой, – дейтін бас шайқап.

Және де бір сөзінде: «Шәмші әнді ішіп алып шығарады екен» деген әңгімеден құтылатын күнім бола ма, жоқ па? Айтқанда да біліп айту керек қой, ең болмаса шын сырымды айтайыншы. Мен ән жазбақ түгілі ән тыңдай алмайтын кездерім болады. Сол кезде ақаңа басамын да, жұрт көзіне түсіп қаламын... Арқам құрысса, бір ән келе жатқанын сезіп, арақтан безіп кетем. Мен әнді бір-ақ күнде жазам. Екінші күні шығармасы жүрегіме жақын ақын тауып алып, оған «өлең жаз» деймін. Өзімнің де аздап ақындығым бар. Егер ақын өлеңі ән секілді боп естілмесе, ондай өлеңді жаратпай тастаймын... Үшінші күні дайын болған әнді орындаушыға берем. Әнім ұнаса ол оны әрі қарай алып кетеді... – деген еді.
Тек «Әнім сен едің» әні ғана Шәмшінің ішіп отырып жазған ең алғашқы және ең ақырғы әні болды.
Ал арақты түбегейлі 1977 жылдың көктемінде қойды. Көкшетаудағы Ақан сері бабасының басына тәу етіп барғанда бұлдыр тұман арасынан бір бейне көрініп: «Ел-жұртыңа айтар әніңді әлі айтып болған жоқсың. Әнің асқақтап тұрғанда, мұндай осалдықты ұмыт сен. Батам сол, күресе біл. Жығылсаң жер көтереді, тек әнің құлдырамасын... Қызғаншақтар түңіліп – өздері ішсін. Әумин!» – деп бата беріп, сұлбасы ғайып болған екен. Шәмші Ақан серінің ауылынан арақ деген аурудан мүлде арылып қайтты. Осыдан соң өмірінің ақырына дейін арақ атаулыны аузына алмай-ақ кетті.

– Қалдаяқовтың әнді қалай шығарғанын сіздің аузыңыздан естідік. Ән туралы жан сырын да өзіңізге шерткен болар...

– «Менің білетінім: ән – адал жүректен туады... Ән жарқын болашаққа деген сенімді паш етеді. Асқақтата салған ән... Сені әлдеқайда алысқа, қиын шетке, сонау төскейде көрінген қырат басына жетелейді. Сол қыратта қыран отырар. Анда-санда қанатын қомдап-қомдап, бар даусымен шаңқ еткенде, ол да енді қайтып ешқашан қайталанбайтын ерекше ән ғой... Табиғат әсер етпесе, қыраннан ол ән тумас еді. Қыранның көзін шетсіз-шексіз жатқан кер дала ашты. Дала оның көңілін оятты... Жүрегін тербеді... Қыран бұлбұл секілді сұңқылдай бермейді. Ол өзінің ең ғажап, ең айбынды әнін анда-санда бір-ақ рет айтады», – деп еді Шәмші бір әңгімесінде.
Сол кезде менің есіме 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасы түсті. Сонда жастар Шәмшінің «Менің Қазақстаным» әнін айтып, орталық алаңға шыққан еді. Бұдан кейін Шәмші «тек вальс жазады, әндері лирика болып келеді» деп қалай айтасың? Шәмшінің көзі тірісінде сол әннің жалпыхалықтық әнге, кейіннен тәуелсіздік алып, етек-жеңімізді жинаған шағымызда әнұранға айналуы не деген бақыт!

– Әлгінде Қалдаяқовтан қалды делінетін әңгіме, қанатты сөздер көп деп айтып қалдыңыз. Ұлы композитордың өміріндегі қызықты оқиғаларды баяндап бересіз бе?

– Шәмшіге жамбылдық жігіттердің кигізген су жаңа костюмін белгісіз үш қазақ жігіт шешіп, тонап кеткенде де үйіне оралғанда әйеліне: «Ол костюмді қазағым өзі берді, өзі алды. Сенің шыққан көк тиының жоқ қой», – деп құтылған екен.
Сенесің бе, сенбейсің бе, өз еркіңде. Шәмшіні ит қаппайтын еді.
Оны мен өз көзіммен көрдім. Жетісайда тұратын Исақ деген досының үйіне барғанда екі-үш дәу итінен қақпайламақ болғанында: – Керегі жоқ, – деді оған Шәмші. – Иттеріңіздің тілін өзім табам, – деді де, ілгері шығып: – Немене, танымай қалдыңдар ма? Мен Шәмші Қалдаяқовпын ғой! – деп еді, әлгі арпылдаған иттер сап тиылып, құлақтарын едірейтіп Шәмшіге қарап қалысты. Сонда үй иесі: «Сенің «әруағың бар» деуші еді. Рас екен», – деді. Шәмшінің осындай да ерекшелігі бар еді. Бірақ ит қаппағаннан не пайда, талай иттікті бастан кешірді ғой.
Соңғы үш жылды біз Шәмші екеуміз бірге өткіздік. Шәмші өскен жерлер Шымкент, Ташкент, Жамбыл облыстарын түгел араладық. Көп жердің қонағы болдық.
Сол кездері дастархан басында отырсақ та, жиындарда бас қоссақ та еститініміз көбіне өсек-аяң, біреудің болғанын көре алмау, сырттарынан балағаттау. Соның бәрінен әбден мезі болып, бір күні Шәмшіге:
– Қайда барсақ та дау-дамай. Адамдардың бір дамыл алатын тыныш жері бар ма? – деп едім.
– Бар, – деді ол еш ойланбастан.
– Қайда?
– Молада.
– Апырай...
– Молада жатсаң қас та жоқ, дос та жоқ... Билікке таласу не қор болу да жоқ... ішкілік те, тоқшылық та жоқ, – деді Шәмші. Сөйтті де күліп жіберіп:
– Ол жақта компартия да жоқ. Ешкім саған, партияны ән қылмадың деп айып таға алмайды.
«Партияны жырламадың» деп ат-атақтан құр қалып жүрген Шәмшінің бұл шыны еді.

– Ағыңыздан жарылып сұхбат бергеніңізге көп рахмет, аға!

Сұхбаттасқан
Мөлдір КЕНЖЕБАЙ

Биыл қазақ анимациясына 50 жыл толып отыр. Елу жылдың ішінде ұлттық анимациямыздың ұстыны биік көтерілді. Ең бастысы, ілгерілеу бар. 

Бірқатар кем-кетік те жоқ емес. «Көгілдір экран бетінен ұлттық өнімдерімізден гөрі шетелдің арзанқол мультфильмдері көрсетіліп жүр». Еліміздің телевизия тарихында тұңғыш болғандықтан, мұндай пікір білдірушілер «Балапан» арнасын мысал етіп айтады. Дегенмен, «кейін тартса кежегең, аса алмайсың межеден» дегендей, отандық анимацияның бір қадам алға шыққанын мақтан етуіміз қажет. Сол «Балапан» телеарнасынан беріліп жүрген «Қазақ елі», «Томпақ», «Әли мен Айя», «Достық даңғылы» және «Балапан және оның достары», т.б. мультсериалдарды балалар тапжылмай тамашалайды. Бір айта кетерлігі, бұл арна эфирі тек қазақ тілінде жүреді. 

Шымкенттегі «Сақ» киностудиясының төл өнімдері отандық мультипликация қоржынын толтырып жүргенін мақтанышпен айтамыз. Аталған студияның мұрындық болуымен жыл сайын дәстүрлі түрде «Алтын сақа» кинофестивалі облыс көлемінде өткізілетін. Биылдан бастап бұл дода халықаралық деңгейге шықпақ. Жалпы биыл «Сақ» киностудиясында жағымды жаңалық көп. Оларды киностудия директоры Нұриддин Паттеевпен болған сұхбаттан оқи аласыздар.

Нұриддин Паттеев

– Нұриддин аға, анимациялық фильм жасау үшін уақыт керек пе, әлде қыруар қаржы болса жеткілікті ме? 

– Уақыт та, қаржы да көп жұмсалады. 10 минуттық мультфильмге ұжым болып кіріскеннің өзінде кем дегенде алты ай уақыт кететінін кез келген кісі біле бермесе керек. Яғни, салған суреттерден құрастырылатын анимациялық өнімнің тек 1 секундына 24 сызба қажет. Ол деген сөз бір кейіпкер қолын үстелден алып жағын таянуына 3 секунд уақыт жұмсайды десек, сол аралықтағы қимыл үшін 72 сурет салынуы керек болады.

Қазіргі кезде анимация саласына қаржы өте аз бөлінеді. Мысалы «Қазақфильмге» «Қазақ елінен» кейін ақша бөлініп жатқан жоқ. Ал анимация саласы ұрпақ тәрбиелеудің ең ұтымды жолы болып тұр. Бір жағынан, тілді де үйретеді. Жылына 3-4 мультфильмге мардымсыз қаржы бөлінеді. Ол дегеніңіз, 30-40 минуттық дүние эфирден жарты сағатта жылт етіп өтеді де кетеді. Мемлекет тарапынан ұлттық өнімдерге қаржы көптеп бөлінсе, саналы ұрпақ тәрбиелеуге септігін тигізер еді. 

Былтыр «Сақ» киностудиясына 15 жыл толды. Осы уақытқа дейін 50-ден аса мультфильм, 400 минуттан артық анимациялық роликтер жасадық. Одан басқа да 25 сериялық «Томпақ» деген фильміміз бар. Сан жағынан Әмен атамыздың жасағанынан да асып кеттік-ау!.. Сапалық жағы көпшіліктің талқысында. 

– Елімізде анимациялық фильм жасайтын неше студия бар? 

– Қазақстанда мультипликациялық кино жасайтын 10-нан аса студия бар. Бізден бөлек Алматыдағы «Гүршік», «Asia Animation» студиялары қиындыққа қарамастан өте жақсы жұмыс істеп жатыр.

«Қалқан құлақ»-тың қызықтары көп

– Әлгінде «Сақ» киностудиясында жағымды жаңалықтыңжеткілікті екенін айтып қалдыңыз. Соларға тоқталсаңыз. 

– Биыл 12 сериялық «Қалқан құлақ» фильмін түсіру үстіндеміз.Сюжет желісі бойынша екі бала ойнайды. Оның біреуі өтірік айтады да, балық аулап жатқан кезде «біртүрлі» шалға кезігіп қалады. Ол шалға да кезекті өтірігін айтып, келемеж етеді. Сөйтсе ол алтын балық асыраушы шал болып шығады. Құлағы қалқиғанымен, бұл баланың өзіне ғана тән бір ерекшелігі болады. Ол бүткіл жан-жануарлар мен хайуанаттардың тілін түсінетін болады. Шал бұған «жеті жақсылық жасасаң, құлағың орнына келеді» дейді. Оған сенбей, құлағына ота істетеді. Бірақ, отадан кейін құлағы қайтадан өсіп кетеді. Сөйтіп, амал жоқ, жеті жақсылық істеуге кіріседі. Жақсылық жасаған сайын құлағы кішірейеді. Бірақ, аң-құстың тілін білмейтін болып қалады. Сөйтіп, екі ортада бұл дел-сал күйге түседі. Құлағын орнына келтірсе, аң-құстың тілін білмей қалады, келтірмейін десе, құлағы қалқиып тұр. Соңында жеті жақсылықты жасап біткен соң, жақсылық пен қайырымдылықтың қайырлы іс екенін ұғынып, ары қарай да жақсы бала болуға бекініп, досы екеуі осындай шешімге келеді. 

– Өңірімізге Жансейіт Қансейітұлы әкім болып келгелі руханият пен мәдениет саласында да сең қозғалғандай. Естуімізше, жаңа басшы ұлттық анимацияға жанашырлық танытып, сіздердің студияға қыруар қаржы бөліпті. 

– Облыс әкімі Ж. Түймебаевтың тікелей қолдауымен жылдың басында төрт бірдей жобаны қолға алдық. Біріншісі, «Көне жетігеннің сыры» деген тарихи кино. Аңызға құрылғандықтан, Әл-Фарабидың заманы бейнеленеді. Ұлы ойшыл заманында алғашқылардың бірі болып жетіген жасайды. Оның жеті асығын аспаннан түскен метеориттен құяды. Сөйтіп, ол жетіген үлкен құдыретке ие болады. Бұл жетіген қай мемлекетте болса, сол ел үлкен, бай-бақуатты елге айналады. Сол заманда метеориттің құлағанын аңдып отырған басқа мемлекеттердің астрономдары хандарына бұл жаңалықты жеткізеді. Бөтен елдердің бірі нинзаларын, енді бірі асай-мүсейлерін, т.б. жібереді. Бір-бірімен таласып жүргенде, жетіген жоғалып кетеді. Сөйтіп оны осы замандағы жол салып жүрген экскаваторшылар тауып алады. Мұны жаңалықтардан хабарлаған соң тағы да үш мемлекет өзінің адамдарын жібереді. Басты кейіпкерлер – екі бала, бір қыз. Самал деген қызымыз музыкалық білім алып жүреді де, дипломдық жұмысы тура осы жетіген жайлы болады. Дипломдық жұмысын қорғау үшін Астанаға барады, ол жақта жігіт күтіп алады да, өзінің тарихшы, геолог досына алып барады. Үшеуі ары қарай жетігеннің сырын іздейді. Ал жетігеннің артында жеті асықтың қай жерде тығылғаны жазылып кеткен. Бір асығын Қазығұрттың басынан, енді бірін Отырартөбеден, Арыстанбаб пен Түркістаннан, яғни жеті асықты Оңтүстіктің жеті тарихи жерінен табады.

Анимация арқылы рухани жаңғыру

– Бұл фильмнің сценарийін кім жазды?

– Батыржан Құлжабай, Батырхан Дәуренбеков үшеуміз жаздық. Әдеби кеңесшіміз – жазушы Нұрғали Ораз да атсалысып тұрды. Жетігеннің артындағы көне түркі жазуының бірі: «Кеменің орнын басасың, атаның үйін табасың» деген сөздерден тұрады. Сөйтіп, осы жазудың арқасында Қазығұрттан бір асығы табылады. Бір асығы Ақмешіт үңгірінен табылады. Фильм біткен соң Ресейде, сосын Түркияда көрсетсек деп отырмыз. Бұл киноны түсірудегі мақсаттың бірі – жас буынға идеологиялық тәрбие беріп қана қоймай, тарихи орындарды насихаттап, туристерді тарту. Елбасының «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласында айтылған киелі жерлер мен тарихи орындарды біз осы туынды арқылы жаңғыртсақ дейміз. Бұйыртса, жылдың соңына қарай дайын болады. 

– Облыстық мәдениет басқармасының басшысы Нұрболат Ахметжанов Астанадағы «ЭКСПО-2017» көрмесіне біздің облыстың атынан «Сақ» киностудиясының бір өнімі жол тартатынын, тіпті, тұсауы сол жерде кесілетінін айтты...

– 25 минуттық «Күш атасы – Қажымұқан» деген анимациялық фильмнің алғашқы көрсетілімін ЭКСПО төрінде жасасақ деп отырмыз. Облыс әкімдігімен бірлесе қолған алған үшінші жобамыз «Отырарды қорғау» деп аталады. Бас кейіпкер екі бала болады. Қалаға оқуға барғанда, елді жау шабады. Қалалық тұрғындар мен әлгі екі баланың ерлігін көрсетеміз. Бұл туындының негізгі идеясы – өскелең ұрпақты патриотизмге, өзінің елін, жерін қорғауға үйрету. 

Келесі туындымыз «Киелі Қазығұрт» деп аталады. Қазығұрт тауының насихаты аз. Бізде эпикалық жыр бар. Ал ондай құнды жыр Синай мен Араратта жоқ. Егер бар болса, әлемге жар салатын еді. «Нұқ пайғамбардың кемесі тоқтаған» деп бекерден бекер айтылып жүрген жоқ. Қазығұрттың басына шықсаңыз, ірі тастардың арасында ойылып қалған кеменің ізі бар. Осы аңыз негізінде түсірілген 20 минуттық фильміміз де жылдың соңында көрерменге жол тартпақ. 

Одан кейін Мұхтар Шахановтың 70 жылдық мерейтойына орай «Бір дастан» анимациялық фильмін шығардық. Кешегі тарихтағы Шыңғыс хан мен оның баласының Отырарды ала алмай жатқан кезі суреттеледі. Балалар тек кітаптан оқып қана қоймай, көк жәшіктен де көрсін деп осынау фильмді түсірдік. 

Бұдан бөлек «Көне құмыраның сыры» деген 10 минуттық анимациялық фильмде екі кішкентай қыз көне құмыра арқылы Отырарға барып, кәрі тарихпен танысып қайтады. Әр сериясында әр алуан заман бедері сипатталады. 

«Қазақ елі» фильмі бұдан бұрын Каирде бас жүлде иеленсе, одан кейін Бразилияға барып қайтты. Еуразия халықаралық кино фестивалінен үш бірдей жүлдені жеңіп келдік. «Ең үздік сценарий», ҚР Президент қорының және фестивальдің атынан алғыс хатын иелендік. 

– Әңгімеңізге рахмет!

Сұхбаттасқан
Мөлдір КЕНЖЕБАЙ

Сұлтанғали Маутайұлы Сарыбай – 1971 жылы 18 қыркүйекте Оңтүстік Қазақстан облысы, Төлеби ауданы, Қаратөбе ауылында дүниеге келген.
1988 жылы Төлеби ауданындағы Совет орта мектебін бітіріп, 1993 жылы Шымкент Мемлекеттік медицина институтында білімін шыңдаған.
Медицина саласындағы еңбек жолын 2000 жылы облыстық балалар ауруханасында балалар хирургі болып бастаған. С. Сарыбай 2014 жылдан бері №1 Шымкент қалалық балалар ауруханасында бас дәрігердің хирургия ісі бойынша орынбасары қызметін атқаруда. Дәрігермен балалар хирургиясы тақырыбында өрбіген сұхбатты назарларыңызға ұсынамыз.

Бір жылда 1000-нан астам ота жасалған

– Сұлтанғали Маутайұлы, өзіңіз қызмет ететін аурухананың бүгінгі тыныс-тіршілігі жөнінде баяндасаңыз.

– №1 Шымкент қалалық балалар ауруханасы өз қызметін бастағанына 4 жыл болды. Бұл – Елбасының тапсырмасына сәйкес «100 аурухана, 100 мектеп» бағдарламасы аясында жүзеге асқан жоба болатын. Бұған дейін 0-15 жас аралығындағы қала тұрғындары облыстық балалар ауруханасына қаралатын. Бүгінде бұл жастағы балалар саны 300 мыңға жетіп отыр. Гауһар Үкібаева басқаратын №1 Шымкент қалалық балалар ауруханасы қаладағы 300 мың балаға қызмет етеді. Мұнда 9 салалы бөлімше сапалы медициналық құрал-жабдықпен қамтылған. Білікті мамандар қызмет етеді. Гауһар Сапартайқызы педиатр-дәрігер болғанымен, балалардың нағыз жанашыры ретінде олардың денсаулығын да жан-жақты ойлай біледі. Осы аурухананың ішінен 30 орындық хирургия саласын ашуда оның көп еңбегі сіңді. Мұнда жарақат бекеті бар және 16 орындық травмотология-ортопедия бөлімі де балаларға қызмет етуде.

– Тақырыпты өзіңіз басқарып отырған хирургия саласына бұрайықшы. Ауруханада ота жасау көрсеткіші қандай?

– Бұл ауруханаға қызмет ауыстырғаныма 2 жылдан астам уақыт өтті. Мұнда травматология-ортопедия бөлімінің меңгерушісі Еркебай Бектаев пен хирургия бөлімінің меңгерушісі Қалдыбай Тәжібаев сынды білікті медицина мамандары бар. Біз бүгінгі жетістіктің бәріне бірлесе атқарған жұмыстардың нәтижесінде қол жеткізіп отырмыз. 2015 жылдан бері жаңа технологиямен инновациялық тәсілде ота жасауға көштік. Салыстырмалы түрде айтсақ, қалалық балалар ауруханасында 2016 жылы, яғни бір жылда түрлі деңгейдегі 1000-нан астам ота жасалды. Ал қазір тұрғындар саны күннен күнге артып жатыр. Оның үстіне, қала аумағына енген 40-тан астам жаңа елдімекен тұрғындары да халық санының артуына септігін тигізді. Халық саны артқан сайын біздің көмегімізге жүгінетін емделушілер саны да өсуде.

– Балалардың отадан кейінгі жағдайы қандай?

– Бізде жасалған отаның 80-90%-ы кішіинвазивті. Яғни, бала тәніндегі хирургиялық дертті кішкентай ғана саңылаулар арқылы жеңеміз. Мұндай жеңіл отадан кейін балалар небәрі үш күнде жағдайы жақсарып, орнынан тұрып, ел қатарлы тамақтана алады. Отадан кейін бұрынғыдай ауруханада сарғайып ұзақ жатпайды, денсаулығы жақсарып 2-3 күнде үйлеріне шығады.
Кішіинвазивті хирургия – жаңа туған нәресте

– Жаңа технологиялық мүмкіндіктің болғаны жақсы әрине. Дегенмен, мұндай ем қымбатқа түспей ме?

– Қымбатқа бағаланады. Есесіне, жаңа технология дәрі-дәрмекке жұмсалатын қаражатпен бірге науқастың қажыр-қайратын, ерік-жігерін де үнемдейді. Науқас отаның орнындағы ауруды сездірмейтін дәрі ішіп, оның жазылуын ұзақ күтіп, асқынып кетуден сақтанып түрлі дәрі-дәрмек қабылдап, төсекке таңылып әбігерге түспейді. Бұрын лапароскопиялық (іш-құрсақ қуысына жасалатын оталар) отаны дәстүрлі медицина жолымен жасағанда асқыну, іріңдеп кету, ішек жұмыстарының бұзылуы, жабысқақтық жиі қайталанатын. Жай ғана соқыр ішек отасынан кейін науқас кемінде бір апта ауруханада жатып, үйіне шыққан соң бір айға дейін ерекше күтімді қажет ететін. Медицинаның бұрынғысы мен бүгінгісінде айырмашылық жер мен көктей. Жаңа технология арқылы жасалатын кішіинвазивтік оталарда дәрі-дәрмек, антибиотиктер аз қолданылады және оңалту кезеңі 2-3 күнге созылады. Ал отаның одан да асқыну жағдайы мүлде тіркелген жоқ.

– Отаның күрделі түрлеріне де тоқталыңызшы.

– 2015 жылы Беларусь мемлекетінің астанасы Минск қаласында анестезиологиялық реанимация және хирургтардың бригадасы болып тәжірибе алмасып қайттық. Ондағы мақсатымыз осы кішіинвазивті хирургиялық тәсілді жаңа туған нәрестелерге қолдану болатын. Қазір жаңа туған нәрестелерде туа біткен диафрагма патологиясы (кеуде қуысындағы көкет ахауы) тіркелуде. Нәрестелерде көкеттегі жарық арқылы ішкі ағзалар кеуде қуысына қарай ығысып, баланың тыныс алуын қиындатады. Соның нәтижесінде шақалақтың шетінеп қалу жағдайы орын алады. Міне, осы диафрагма жарығына ота жасауды 2017 жылдың сәуір айында Денсаулық сақтау басқармасының бұйрығымен қолға алдық. Бүгінге дейін қалалық балалар ауруханасында жаңа туған 4 нәрестеге диафрагма ахауына қарсы ота жасалды. Дәрігерлер жақсы нәтиже көрсетті. Қазір балалардың жағдайы қалыпты. Жалпы, нәрестедегі диафрагма патологиясын жүктілік кезінде анықтауға болады. Егер ол дер кезінде анықталып, анасы перинатальдық орталықта босанып, содан кейін біздің хирургия бөліміне ауыстырылса, балалардың өмір сүру мүмкіндігі өте жоғары болар еді.

Санкт-Петербург дәрігерлерімен тәжірибе алмасамыз

– Жаңа технология балалар ауруханасына әжептеуір серпін беріпті. Бұл жетістіктің шыңы ма әлде аурухана қызметкерлері әлі де медициналық білімін арттыруды көздейді ме?

– Бұл – бүгінгі жетістік. Ал болашаққа біз әрқашан жоспар құрып отырамыз. Басқарма басшысы Мұхан Кеңесбекұлының қолдауымен бүгінде Алматыдағы «Педиатрия және хирургия» ғылыми орталығы мен Астанадағы «Ана мен бала» ұлттық ғылыми орталығымен тығыз байланыс орнаттық. Біз сол орталықтарға барып шеберлік сағаттарына қатысамыз. Ал аса күрделі оталар кезінде ол жақтан мамандар шақыртамыз. Диагностикалық сұрақтарға орай телемедицина, электронды пошта көмегін жиі пайдаланамыз. Сондай-ақ, жақында жаңа туған нәрестелерге қалай көмек көрсету, отадан кейінгі жағдайын бақылау, травмотология-ортопедия саласын жетілдіру мақсатында Санкт-Петербургтің үлкен ғылыми орталықтарына баруды көздеп отырмыз.

– Дәрігерліктің ең қиын жолын таңдапсыз, осы салада сізге жетекші бола білген хирургия саласының мамандарынан кімдерді атар едіңіз?

– Профессор Ағабек Қарабеков, Әбдішүкір Егізбаев, Қайрат Ізбасов сынды елге қызмет еткен ағалардан мол тәжірибе алдым. Хирургия саласындағы әрбір жетістігімде осы кісілерден алған білім мен тәжірибенің үлесі бар. «Бала өмірдің гүлі, көздің нұры» демекші, осы жас ғұмыр үшін еңбек етіп жүрген әріптестерімнің еңбегі әрқашан бағаланса деймін. Медицина саласында қызмет етіп жүрген дәрігерлерге жетістік тілеймін.

– Әңгімеңізге рахмет!