Қазақты ежелден мәмілегер халық деп айтамыз. Кез келген мәселені келісіммен шеше білгендігін тарихтан білеміз. Қара қылды қақ жарған әділ бидің бір ауыз кесімді сөзіне бағынып, бітімге келетін ата-бабамыздың бітімгершілік жолын бүгінгі қоғамда жалғастыру мүмкін бе? Осы орайда, «Шымкент келбеті» және «Панорама Шымкента» газеттерінің редакциясы мен ОҚО Қазақстан халқы Ассамблеясы бірлесіп «Медиация – бітімгершілік бастауы» тақырыбында «дөңгелек үстел» ұйымдастырды. Жиынға өңірдегі «Қоғамдық келісім» КММ-нің сарапшысы, облыстық шешен-ингуш этномәдени бірлестігінің төрағасы Хасан Бациев, ОҚО кәмелетке толмағандар істері жөніндегі мамандандырылған ауданаралық сотының төрағасы Серікбай Төлепбергенов, облыстық Ассамблея хатшылығының бас инспекторы Бақытжан Полатов, Шымкент қалалық жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар бөлімінің АХАТ секторының бас маманы Айгүл Әбдікәрімова, «Медиация және құқық орталығы» мекемесінің басшысы, кәсіби медиатор, заңгер Эльмира Есімбетова, кәсіби медиатор Анар Өтебаева, Жаңабазар ауыл округінің Ардагерлер кеңесінің төрағасы, «Жаңабазар» қымызханасының биі Тәңірберген Құралбаев, Жылбұлақ елдімекенінің биі Мүтәлі Жақыпбеков қатысты. «Дөңгелек үстел» жиынын «Шымкент ақпарат орталығы» ЖШС-нің директор – бас редакторы Айгүл Қапбарова жүргізіп отырды.
Ш.К.: – ҚР Президенті Н. Назарбаев «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласында ұлттық кодтың қажет екендігін айтқан болатын.
Қазақ сөзге тоқтаған халық. Елді ортақ мақсат-мүддеге жұмылдыруда арнайы Дала парламенті жұмыс істеді. Онда ақсақалдардың байламына тоқтап, дауласқан тараптар мәмілеге келіп отырды. Елбасының «өзіміздің ұлттық кодымызға оралуымыз керек» – дегендегі айтар негізгі ой осы – медиация.
Қазіргі таңда бұл миссия Қазақстан халқы Ассамблеясының құзырына берілген. Әлемдегі ешбір елде аналогы жоқ тұтас құрылым ретінде жасақталған Ассамблеяға сенім білдіріліп, үлкен міндеттер жүктеліп отыр.
Хасан БАЦИЕВ: – Ия, шындығында, 1995 жылы елдегі жағдай қандай еді? Егемендік алғанымызға бар болғаны 4 жыл ғана уақыт өткен болатын. Айналадағы елдермен байланыс үзілген, жұмыссыздық жайлаған қоғамда жаңа форматқа көшу өте қиын мезгіл еді. Осындай қысылтаяң сәтте Елбасы көрегендік танытып, көпұлтты елдің этносаралық келісімін сақтау үшін Қазақстан халқы Ассамблеясын құруды ұсынды. Сол уақытта мен де Ассамблеяның І-сессиясына қатысқан болатынмын. Міне, сол этносаралық келісім мен тұрақтылықтың нәтижесінде, біздер бүгінгідей әлеуметтік-экономикалық тұрақты дамуға қол жеткіздік. Елбасы елдегі тұрақтылықты сақтауда қандай да бір даулы мәселелерді бітімгершілікпен шешуді осы ұйымға жүктеді.
Елбасының өзі айтып отырады, «Қазақстан халқы Ассамблеясының 17 миллион мүшесі бар», – деп. Қоғамдағы өзара келісім мен тұрақтылықты жақтайтын ел азаматтарының аталмыш ұйымның мүддесі үшін ортақ байламға тоқтауы – жұмысымыздың нақты нәтижесін көрсетеді. Осы мақсатта облыс әкімдігі жанынан «Қоғамдық келісім» коммуналдық мекемесі құрылған. Мекемеде Медиация кабинеті жұмыс істейді. Даулы мәселелердің алдын алу, болдырмау мақсатында әр ауданда жауапты мамандар бекітіліп, өткен жылы 8 семинар өткізілді. Жергілікті тұрғындармен кездесулер ұйымдастырылып, Медиацияның берер тиімділігі насихатталды. Бұған дейін білесіздер, қандай да бір даулы мәселелер сотқа жолданып келген еді. Ірілі-ұсақты істерді қоса алғанда, өңірде жыл сайын 100 мыңнан астам іс қаралатын.
Ал қазір Сот жанынан өзара іс-қимыл Кеңестері құрылуда. Статистикаға сүйенсек, сотқа жолданған істердің 20 пайызы ғана мемлекет мүддесіне байланысты екен. Өзгесін жеке тұрғындар арасындағы даулар құрайды. Бір сәттік ашуға ерік беріп, сотқа жүгінген тараптар қаншама қаржысын жұмсап, денсаулықтарына нұқсан келтіріп, әуре-сарсаңға түсіп жатады. Әлемнің дамыған 30 мемлекетінің қатарына қосылуды мақсат еткен еліміз үшін бұл жараспайтын салт. Дамығын елдерде, мәселен, АҚШ-та 95 пайыз, Ұлыбританияда 85 пайыз азаматтық және қылмыстық мәселелер медиаторлардың көмегімен шешімін тауып жатады екен. Еуропа елдерінде бұл көрсеткіш тиісінше, 70 пайыздан жоғары. Ал бізде әлі де болса 4-5 пайыздан аспай тұр.
Елбасы ұсынған медиация тәртібі қазақ үшін бұрыннан келе жатқан ғұрып. Өзара бітімгершіліктің заманауи жаңғырған түрі. Медиация талаптары дауласқан тараптар үшін өте қолайлы. Мұнда қос тарап ортақ мәмілеге келіп, істі өз арасында шешеді. Бұл іске кәсіби медиаторлар да белгіленген. Сонымен бірге, кәсіби емес медиаторлар даулы мәселелерді болдырмауға, оның алдын алу бағытында жұмыс істеп келеді. Өңірде қазіргі таңда 48 кәсіби, 512 кәсіби емес медиатор тіркелген.
Серікбай ТӨЛЕПБЕРГЕНОВ: – Медиация туралы Қазақстан Республикасының Заңы 2011 жылдың 5 тамызында күшіне енген болатын. Медиация алдымен, даулардың шиеленісуін төмендетуге, дауға қатысушылардың үнемділігін, шығынның барынша төмен болуын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Біздің мақсатымыз – кінәлілерді іздеуге емес, ортақ шешімге келу жолдарын іздестіре отырып, екі тарапты да қанағаттандыратын нұсқаға қол жеткізу болып отыр. Сондай-ақ, тараптардың тең құқылығы, құпиялылық, медиатордың тәуелсіздігі мен бейтараптылығы медиацияның өзіндік артықшылығы болып табылады.Сондықтан да, қазіргі кезде халықтың арасында медиацияға деген көзқарас жақсара бастады. Осының аясында бүгінде Жоғарғы сотта арнайы пилоттық жоба жүзеге асуда. Яғни, сотқа жолданған істердің бірнеше санаттары бойынша арыз иелеріне арнайы жолдама ұсынылады. Медиация орталығына жіберіледі. Не болмаса, тараптар судья медиатор, адвокат медиатор қызметтеріне жүгіне алады.
ШК: – Шағымданушылар медиация орталығына көбіне қандай даулармен келеді?
Анар ӨТЕБАЕВА: – Медиаторлар қызметіне көбіне неке бұзу туралы, алиментті өндіріп алу, баланың тұрақты мекенжайын анықтау, жер дауы, қарызын өндіріп алу мақсатында арыз берген азаматтар жүгінеді.
Эльмира ЕСІМБЕТОВА: – Ағымдағы жылдың өзінде біздің орталыққа алиментті өндіріп алу мәселесі бойынша 8 азаматша келіп арызданды. Қазіргі кезде, ара, балта, күрек ұрлаған азаматтардың ұсақ ісі де қылмыстық жауапкершілікке жатады. Мәселен, осыдан 2 жыл бұрын Сайрам ауданындағы бір кәсіпорын басшылығы 21 жастағы қызметшісінің үстінен шағым түсірді. Сондағысы, қызмет орнынан бойжеткен қыз үйіне сабын алып кетпек болған екен. Ол сабынның нарықтағы бағасы 34 теңге тұрады. Мен кәсіпорын заңгеріне айттым: «Осы 34 теңгелік сабын үшін қанша қаржы шығындалдыңыз? Сотқа жүгіну үшін қанша жол жүрдіңіздер, қаншама қағаз жұмсалды...», – деп. Ол қыз өзі әкесінен айырылған, жартылай жетім отбасынан. Шешесі сал ауруына шалдыққан, еңбекке жарамсыз. Ендеше, отбасындағы 5 баланың үлкені әрі жалғыз асыраушысы да осы қыз. Жас қыздың болашағына балта шауып, сабын үшін «істі болған» деген айдар тағу, әрине, бүгінгі қоғамға жараспас еді. Осы тектес қаншама ұсақ істер өзара бітімгерлік жағдайында, медиация талаптарымен шешіліп жатса, сот ісінің жұмысы да айтарлықтай жеңілдеген болар еді.
Ш.К.: Оңтүстік өлкесін ел аумағындағы ұлттық дәстүрге берік, қазақы қалпын сақтаған орта ретінде мақтанышпен айтып жатамыз. Солай бола тұра, ажырасу дерегі неге өте көп?
Серікбай ТӨЛЕПБЕРГЕНОВ: – Статистиканы қарайтын болсақ, қаралған істердің 50-60 пайызы ажырасу дерегіне қатысты. Бәлкім, мұнда жастар арасындағы отбасы құндылығын дәріптеу, кешегі ұлттық мұрамызды насихаттау жетіспейтін болар. Кешегі қазақ қоғамында отбасылық дау туындаған жағдайда жүгініп баратын би ағасы болған. Төрелігін айтқан шақта, би ағасы екі жақтың уәжін тыңдап, айыптының кінәсін мойындатып, татуластырып отырыпты. Бұл бірінші кезекте қазақтың сөзге тоқтап, ақылды адамның айтқанын тыңдағандығын көрсетеді және істеген ісін мойындап, кешірім сұрай білуді жақсы түсінген. Осылайша көптеген мәселелер мәмілегерлік жолмен шешіліп, ел іші де тыныш болған деседі. Бүгінгі тек жазылған заңға ғана сүйенетін заманда екі жақтың мәселесін мәмілегерлік жолмен шешіп берудің ұтымды жолын ойластырып, арнайы заң да қабылданды.
Менің қызметім көбіне кәмелеттік жасқа толмаған балалардың қылмыстық ісіне байланысты. Баламен сөйлесіп, оған жағдайды түсіндірсе, жәбірленуші кешірім беріп, татуласса, меніңше осының өзі «кінәлі» балаға тәрбие болады.
Мүтәлі ЖАҚЫПБЕКОВ: – Ұзақ жылдардан бері қалыптасқан дәстүрге сай, біздегі ауылдық округте дауласқан тараптар ауыл биіне жүгінеді. Ал ауыл биі істі ақсақалдар кеңесіне салады. Осындай бітімгершіліктің нәтижесінде болар, бізде ажырасу дерегі айтарлықтай төмен. Қазақ халқы үшін бітімгершілік – билік айтудың ең озық өнегесі. Медиация қазақ халқы үшін жат дүние емес. Ол салтымызда бар билердің дәстүрлі билік жүргізу тәсілінің заңды жалғасы екендігін түсінгеніміз абзал. Осы орайда медиаторға жүктелетін міндет өте ауыр десе де болады. Медиатор шын мәнінде адамдармен тіл табыса алатын психолог, сабырлы және біліміне ақылы мен білгені сай байыпты жан болуы тиіс.
Тәңірберген ҚҰРАЛБАЕВ: – «Жаңабазар» ауыл округінде 1951 жылдан бері ақсақалдар алқасы нәтижелі қызмет атқарып келеді. Онда ауыл қариялары жиналып, тұрақты кеңес өткізіп отырушы еді. Облыс әкімдігі 2014 жылы 22 миллион теңге қаржы бөліп, «Ардагерлер үйі» ретінде жаңа ғимарат салып берді. Қазір мұнда 41 адам мүше ретінде тіркеліп, осында бас қосып тұрамыз.
Медиация қызметінің орнын бұрын ақсақалдар кеңесі, билер институты атқарып келген. Яғни, біздің төл танымымызда оның тарихи негіздері бар. Бүгінгі тәжірибеде де ақсақалдар кеңестері дау-дамай тараптарын бір мәмілеге келтіре алатын әлеуетке ие. Мұндай медиация бүгінде сот процесінде болып жатқан көптеген мәселелердің оңтайлы шешімін табуына, сот жүйесіндегі істердің қысқаруына, шығындардың азаюына септігін тигізеді. Дәстүрлі ел билеу жүйесінде ақсақалдар институтының рухани рөлі ерекше. Ал осы би, шешендер даулы мәселені екі-ақ ауыз сөзбен түйіндеп отырған.
Бақытжан ПОЛАТОВ: – Жалпы, шетелдердегі сот саласында бұл тәжірибе бұрыннан қолданылып келеді. Көптеген даулы істер сотқа жетпей осындай бітімгершілік жолмен шешіледі.
Қай заманда да қазақ сөзге тоқтаған, қара қылды қақ жарып айтқан билердің сөзін аяқасты етпей ымыраға келіп, бейбіт тірлігін жалғастырған елміз. Байырғы игі дәстүр бүгінгі күні заңнамаға еніп, өмірімізге қайта келуде. Осы орайда, Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес, Қазақстан халқы Ассамблеясына жаңа функционалды бағыттар, атап айтқанда: қайырымдылықты үйлестіру, қоғамдық келісім кеңестері мен аналар кеңестерінің қызметін жүргізу, медиация желісін дамыту міндеттері жүктеліп отыр.
Жаңа бағыттар аясында ауқымды жұмыстар қолға алынды. Жергілікті тұрғындар үшін «Қоғамдық келісім» мекемесінде сенім телефоны орнатылды. 39-23-30 телефон нөміріне бүгінге дейін 321 азамат хабарласты. Оларға медиация кабинетінің атқаратын міндеті түсіндіріліп, қойған сұрақтары негізінде кеңес берілді.
Айгүл ӘБДІКӘРІМОВА: – Биыл Шымкент қаласы бойынша некеге тұрған 780 адам мемлекеттік тіркеуге алынды. Өкінішке қарай, 45 жұп ажырасу үшін арызданған.
Ажырасуға бекінген отбасылар көбіне баланы бөлісе алмай жатады. Заң бойынша, мұндай жағдайда бала анасына тиесілі болуы тиіс. Ортадағы баласының тағдырына жаны ауырған кейбір жұптар қайта қосылып жатады. Кейде, ажырасуға арызданып келген жастарға ақыл-кеңесімізді айтып, әлі де болса ойлануға мүмкіндіктің де, уақыттың да барын айтамыз. Қазір бәрі арыз жазумен бітті деген ұғым жоқ. Арыз иелеріне тіпті барлық құжатын өткізіп, тиісті қаржысын төлеп қойған жағдайда да, біраз уақыт ойлануға, отбасыға қайта оралуға мүмкіндік беріледі.
Эльмира ЕСІМБЕТОВА: – Осы жерде айта кетерім, өткен жылы өңірдегі медиация орталықтарында отбасы дауына байланысты 3800 іс тіркелген. Соның ішінде 778 іс соттан тыс бітімгершілікпен шешілді. 120 іс бойынша сот шешімімен қос тарап өзара ортақ мәмілеге келді. Яғни, 898 іс медиация тәртібімен оң шешімін тапты.
Жазып алған
Жеңісбек СЕРІКҰЛЫ