Бүгінгінің баласы түрлі түсті кітап оқығаннан гөрі мүмкіндігі келсе компьютер ойындарын ойнап, күнұзақ спутниктік желі арқылы теледидардан тарап жатқан атыс-шабысқа, қорқынышты кейіпкерлерге толы фильмдерді тамашалайды. Ата-аналар да көп ретте жұмыс деп балаларына уақытын көп бөле бермейтіні жасырын емес. Бұл орайда Шымкенттегі «Жебе» кинокомпаниясы жас ұрпақты ұлттық тәрбиеге негіздейтін мультфильмдер түсіріп, көптің алғысына бөленіп жүр.

Анимация – күрделі жанр. «Бала тілі – бал» дегеніңізбен, оның ұғымына сай, жандүниесіне жақын, әппақ арманның жетегінде өсіретін туынды жасау оңай емес. Керімбек Ниязбаев бастаған жігіттер осы игі істің бастау бұлағында болды. «Жебе» кинокомпаниясының әлемдегі ең үздік «Уолт Дисней» киностудиясына барып, тәжірибе алмасып қайтқанының өзі Қазақстан анимациясы тарихының жарқын парағы. Іскер мамандардан тұратын, қашан да халыққа қызмет етуді негізгі мақсат етіп қойған «Жебе» кинокомпаниясының президенті Керімбек Ниязбаевпен бүгінгі қазақ мультфильмі төңірегінде әңгімелескен едік.

«Жебе» қалай құрылып еді?

– Керімбек Арыстанұлы, әңгімені ең алдымен екінің бірінің қолынан келе бермейтін, тәуекелі жете бермейтін мультфильм түсіру идеясының қалай пайда болғанынан бастасақ...
– Расын айтсам, мен ел есінде қалатын мультфильм түсіруді бала кезімнен армандап өстім. Бәлкім, оған атамның тәрбиесімен өскендігім де себеп болған шығар. Атам Жолмағамбет «атаның баласы емес, адамның баласы бол» дегенді аузынан тастамайтын. «Қобыланды», «Алпамыс» сияқты батырлар жырын, «Қыз Жібек» сынды қисса-дастандарды оқып беріп, бізден қайтадан сұрап отыратын. Кішкентай баламыз ғой, көргеніңе еліктейсің. Ол кезде бір ғана телеарна бар. Сонда Илья Муромец дейтін мультфильм болатын. Ол бір керемет батыр. Бізде сондай батыр болсақ дейтінбіз. Кейін есейе келе өзіміз еліктеп, тұлға санаған мультфильмдегі батырдың қырып жүрген жаулары біздің ата-бабаларымыз екенін білдік қой. Сонда мен өз-өзімнен ұялып, рухани күйзеліске ұшырадым. Содан бастап, қазақтың мультфильмінің болашағы туралы шындап ойлана бастадым. Өз батырларымызды анимация саласында бір жаңғыртсам деген ой туды. 1985 жылы Шымкент қаласындағы көркем сурет колледжіне оқуға түстім. Кейін Алматыға келіп, Өнер акедемиясында оқығым келгенмен, сәті болмай Абай атындағы университетте оқыдым. Оқуым аяқталған соң, елге барып, біраз жұмыс істеп, ақыр соңында Шымкентке қайттым. Өйткені Шымқалада менің өзіндік ортам қалыптасты. Ол кез Қазақстан тәуелсіздігін жаңадан алып жатқан кез. Мультфильм былай тұрсын, әркім қарабасын әрең асыраған заман болды. Сондай қиын кезеңдерден аман-есен өтіп, ес жия бастағанда бірге білім алған, өз істерінің шебері бола білген жігіттерді қасыма жинап, 1999 жылы «Жебенің» тұсауын кестік. Құрылтайшылар есебінде Бақытжан Ауданбаев дейтін ақын жігітіміз, Батырқан Дәуренбеков суретші ретінде, қазіргі мықты журналистердің бірі Данияр Есен және Бақытжан Құлжабай сынды бесеуміз қол біріктірдік. Кейін Данияр Есеннің басқа жұмысқа ауысуына байланысты орнына Жарқынбек Төлтебай дейтін азаматты алдық. Ең алдымен Бегім Қаламұлы деген дарынды суретшіні шақырып, компьютер сатып алып, компьютерлік графиканы үйрендік. Арнайы мультфильм жасаудың маманы болмағандықтан, көп ізденуге тура келді. Тиісті оқулықтар пайдаланып, шетелден келіп жатқан мультфильмдерге талдау жасадық. Он жылдан артық ізденістің арқасында осы күнге жеттік. Әлі де зерттеу үстіндеміз. Қазір Шымкент қаласында үш анимациялық студия бар. Алғашқысы осы «Жебе», кейін 2006 жылы бізден «Анимастер» деген студия бөлініп шықса, 2008 жылы «Сақ» студиясы бөлек отау тікті. Қазір бәрі де табысты еңбек етуде.

Уолт Диснейдің «дөкейі» жоғары баға берген

– 2010 жылы сіздер Шымкентте аниматорлардың «Алтын жебе» атты халықаралық фестивалін екінші рет өткіздіңіздер. Осы фестивальді Шымкентте өткізу идеясы қалай туындады?
– Алғашында қазақша мультфильмдер шығарумен айналысатынымызды естігендер «Қайдағы мультфильм?!» деп бізге күле қараған еді. «Шын мәнінде киностудия бола алатынымызды дәлелдейік, мультфильмдер жасай алатынымызды әлемге көрсетейік» деп келістік те 2002 жылы «Алдаркөсе мен шайтандар» мультфильмін жасауға кірістік. Оны аяқтаған соң «Шәкен жұлдыздары» халықаралық фестиваліне, одан кейін Беларуссияның Могилев қаласына барып, тұңғыш рет халықаралық фестивальге қатыстық. Білікті мамандар оған жоғары баға берді. Кішкентай ғана Беларуссияда екі бірдей халықаралық фестиваль өтеді екен. Соны көріп «Біздің елімізде мұндай фестиваль неге жоқ? Осындай фестивальді неге өзіміздің Қазақстанда өткізбеске?» деп ойлаған едім. Сол кездегі облыс әкімі Ө. Шөкеев, одан кейінгі Н. Әшімов мырзалар үлкен қолдау көрсетіп, осының арқасында 2007 жылы алғашқы фестивалімізді жоғары деңгейде өткіздік. «Алтын жебе» – Шымкенттің имиджін көтерген фестиваль болды. Бұл фестивальге дүниежүзінен талай мықты мамандар келді. Олардың арасында көптеген халықаралық фестивальдердің жүлдегері, мультфильм саласында бірнеше жаңалықтар ашқан әлемге әйгілі Е. Сивоконь да бар еді. Осы фестиваль арқылы біз ел басқарып отырған шенеуніктерге Қазақстанда Әмен Қайдаров атамыз негізін қалаған анимация саласының ұлттық мектебінің, мамандардың да бар екенін дәлелдедік. Ерекше айта кететін жай, әйгілі Уолт Дисней студиясын 20 жыл бойы басқарған Уильям Билл Деннис мырза Шымкенттегі фестивальге қатысып, оған өте жоғары баға берді.
– Тырнақалды туындыларыңыздың бірі – Алдар көсе туралы мультфильмді түсіру бастамасы қалай пайда болғандығын айтсаңыз...
– Ең алдымен біз мультфильмнің қандай болу керектігіне тоқталдық. Біріншіден, мультфильм тартымды, сүйкімді, балаларға жеңіл болуы керек. Екіншіден, балаларға тәлім-тәрбие беруі қажет. Осы мақсатта біз қазақ ертегілерін көтере бастадық. Соның ішінде Алдар көсеге тоқталдық. Бұл кейіпкер жаман адамдарды алдап, жақсыларға көмек көрсетеді. Оның үстіне кейіпкерлері аз. Біз жаңа жобаның сценариін жазып, Алдардың образын іздедік. Біздің мультфильмдегі шайтандар да өте сүйкімді, әнқұмар, көңілді. Олардан ешкім де қорықпайды. Фильмнің соңында шайтандар көбейе бастаған кезде Алдар үлкен ойды айтады: «Көбейгеннен не пайда – бірліктерің болмаса!» яғни, осы өсиетке сүйенген бала бірігу, жарыс деген ойды бойына сіңіреді. Екінші идея – зұлымдықты айламен жеңе білу деген ой.
– Қазақ мультфильмінің атасы Әмен Қайдаров «Мен өлген соң қазақ мультфильмі де тынатын шығар деп қорқып едім. Жоқ өлмейді екен. Керімбек Ниязбаев бастаған жігіттер өлтірмейді» депті. Ол кісі туындыларыңызға қандай баға беріп еді?
– Әрине, қазақ мультфильмін көз алдымызға Әмен Қайдаровсыз елестетуіміз мүмкін емес. Алматыға бес-алты мәрте барып жүріп, «Қазақ мультфильмінің атасы» атанған ақсақалға бір-екі туындымызды көрсеткенім бар. Расын айту керек, ол кісі көріп отырғанда көңілім қатты қобалжыды. Өз басым күніне бірнеше рет көріп, көзім әбден үйреніп қалғандықтан, назарымды экранға емес, Әмен атамыздың өзіне аударып отырдым. Сонда әлгі кісінің қуанғаннан көзіне жас алғанын көрсең... «Құдай-ау, бар екен ғой, ұлттық идеяға негізделген мультфильм түсіретін қазақ жігітін көрдім-ау ақыры» деп кәдімгідей тебіренді.

Қазақ баласы қазақ мультфильміне зәру

– «Жебе» кинокомпаниясы осы уақытқа дейін 20-ға жуық мультфильм түсіріп үлгеріпті. Мультфильмдеріңіздің насихатталу жағы қалай?
– Көрермен талғамынан шыққан ол мультфильмдердің көпшілігі «Балапан» телеарнасынан көрсетіліп жүр. «Алдар көсе мен шайтандар», «Қанатты барыс», «Айгүл», «Әлжан», «Көк ту және достар» сынды туындылар балалардың асыға тамашалайтын мультфильміне айналды. Шығарған өнімдерімізді дискімен тарату мүмкін емес. Шыққан шығынды қайтару дегенде оңай шаруа емес. Өнімдерімізді телеарналарға тегін берген жағдайлар да бар. Оны анда-санда көрсетеді. Ол дегенің аз ғой. Бар жоғы екі-ақ мультфильм. Біз өз ақшамызға жасадық, өзіміз еліміздің алдындағы парызымызды өтейік, жасаған дүниеміз өсіп келе жатқан балаларға рухани азық сыйласын деп тегін бердік. Бұдан ешқандай пайда тапқан жоқпыз. «Жебе» кинокомпаниясы бүгінде еліміздегі бетке ұстар студиялардың бірі. Біз тек қана сапалы дүниелер жасаймыз. Қазір кино саласына да ептеп кірісіп жатырмыз. Кинодан шыққан шығынды қайтаруға болады. Сондай-ақ, түсіру жұмыстарын жылдамырақ бітіруге болады. Ал мультфильмге Үкіметтен тапсырыс алмасақ оны жасап шығару қиын.
– Мультипликация саласында қаншама жылдан бері аянбай тер төгіп жүрсіз. Жалпы, анимация саласының қандай өзекті мәселелері бар?
– Қазақстанда 100-ге жуық киностудия бар. Десе де, қазір түсіріліп жатқан мультфильмдер саусақпен санарлықтай. Мультфильм жасауға мемлекеттен азын-аулақ сұраныс бар. Бірақ көрсетіліп жатқаны аз. Елімізде кино түсіруге үкімет тарапынан миллиондаған қаржы бөлінеді. Ал мультфильмге келгенде болмашы тиын-тебен ғана қарастырады. Мультфильм саласының «бағы ашылмай» жатқаны сондықтан. Байқасаңыздар, «Балапан» телеарнасында да өзге елдің мултьфильмдері жиі көрсетіледі. Қазақстанда мультипликатор мамандардың күшімен жылына 100 мультфильм жасау мүмкіндігі бар. Тек, оған қолдау жетіспейді. Егер елімізде «Кино туралы» заң қабылданатын болса, онда бұл мәселе шешімін табар еді. Еліміз жылына 100 мультфильм шығаратын болса, соның ең болмағанда біреуі халықаралық деңгейдегі мықты туынды болып шығар еді. Жалпы, мультфильм жасау мемлекеттік идеологияның бір саласы болуы керек. Мәселен, ресейлік «Госкино» елдегі 200 өнер студиясымен келісім-шартқа отырған. 1 минуттық мультфильмге 10 мың доллар кететін болса, Ресей үкіметі секундына 160 доллар төлеп шығынын жабады. Сонда көрші елде жылына 200 мультфильм дүниеге келеді. Әрине, Ресейде халық көп. Бірақ соның өзінде олардағы тұрғындар санына орай шаққанда бізде жылына 15-20 мультфильм шығарылуы керек еді. Өкінішке қарай, бұл іс мүлде тоқтап тұр. Үкімет тарапынан көмек болса, қазақ мультфильмін ілгерілетер едік. Мультфильм өндірушілерге киноға бөліп жатқан қаржының ең болмағанда тең жартысын берсе, сонда ғана сапалы дүние туар еді.
– Ал қазір не түсіріп жатсыздар? Балаларға қандай тарту жасайсыздар?
– Қазір бес жасқа дейінгі бүлдіршіндерге арнап «Құтқарушы Ақылбек» мультфильмін түсірудеміз. 10 минуттан 6 серия болады. Қазір бұны мемлекеттік телеарналарға тапсырыспен беріп жатырмыз. Ұжымымызда бүгінде 6-7 қызметкер еңбек етеді. Бәріміз күш біріктіріп «Қыз Жібек» туралы да мультфильмді бастап кеттік. «Қыз Жібек»-те де қазақтың тіршілігі, салт-дәстүрі тұнып тұр, осыны балалардың дүниетанымына сай етіп жеткізуге тырысып жатқан жайымыз бар.

Шымкенттен арнайы киностудия ашылса...

– Бір сұхбатыңызда «Шымкентті қазақ анимациясының орталығына айналдырсақ» деген жоспарыңыздың бар екенін айтып едіңіз. Бұл салада Шымкентте білікті мамандар жеткілікті ме?
– Шымкент – өнердің, руханияттың ордасы. Қаламызда талантты жастар көп. Шымкенттің ТМД-ның 2020 жылғы мәдени астанасы болып таңдалуы да кездейсоқ емес деп ойлаймын. Білесіздер, Шымкентте көркемсурет колледжі бірінші түлектерін ұшырды. Бұл өнер ордасында да анимацияға бейім мамандар аз емес. Шындап келгенде анимацияға қызығушылығы бар жастарды бір айда үйретіп шығаруға болады. Миллион тұрғыны бар Шымкентке қазір республикалық маңызы бар қала мәртебесі беріліп жатыр ғой. Осы орайда қалада арнайы ғимараты бар киностудия мектебі ашылса деген ұсынысым бар. Онда 3-7 жасар балаларға арнап мультфильм түсіруге болады. Бұл қазақ мултьфильмін әлемге танытуға, Шымкентті әлем аниматорларының орталығына айналдыруға, түптеп келгенде шаһардың мәдени келбетін көтеруге үлкен септігін тигізетін еді. Қаламызда қазір суретшілер мен әншілерді даярлайтын 2-3 өнер мектебі бар. Бірақ мемлекеттік киностудия мектебі жоқ. Ол мектепті балаларға арнап мультфильм түсіретін орталық етіп жабдықтасақ, жас өскіндерді ұлттық тәрбиемен сусындатуға таптырмас алаң болар еді. Шымкенттің әкімі Ғабидолла Әбдірахымов мырза өнерге жаны жақын, іскер басшы. Жоғарыдағы ұсынысымызға қала әкімі қолдау білдіреді деп үлкен сеніммен қараймыз.
– Шымкент туралы айтып қалдық қой, өнер саласының өкілі ретінде шаһардың бүгіні мен болашағына қандай баға бересіз? Ұсыныс-пікіріңіз болса, ой тастай отырыңыз.
– Кезінде тәуелсіздіктің елең-алаң шағында ұлт зиялысы Әбіш Кекілбайдың: «Шымкенттің етегінен ұстасақ, адаспаймыз» дегені бар. Шымкент – 2200 жылдық тарихы бар, қазақтың ең көне қалаларының бірі. Шаһарға саяхаттап келетін туристер де көп. Сол себепті, ең алдымен қаланың қай көшесінде болмасын, қазақи нышан менмұндалап тұруы тиіс деп ойлаймын. Қала басшылығының бұл бағыттағы бастамалары жаман емес. Қазір «Нұрсәттегі» тұрғын үйлердің қабырғаларына салынған көрнекі суреттер тамаша көрік беріп тұр. Салт-дәстүріміз, яғни ұлттық реңк бірден көзге шалынады. Идея жақсы. Шымкентте тұрғын үйлер көптеп салынып жатыр. Зәулім ғимараттар бой көтеруде. Сол нысандарда да енді қазақи нақыш бедерленсе, яғни ұлттық ою-өрнекпен безендірсе деген арманым бар. Мысалы, қаламызда домбыраға немесе киіз үйге ұқсас ғимараттар алыстан көрініп тұрса, керемет емес пе! Қазір технология дамыған заман. Оны құрылыста іске асыру қиын емес. Сосын Шымкентте «Арбат» демалыс орындары ашылып жатыр. Үшінші мегаполистің Арбаты тек көрікті ғана емес, қалаға келетін туристерге де барынша тартымды болуы тиіс. Ол жерлерде Шымкенттің келбетін айшықтайтын кәдесыйлар мен шеберлердің қолынан шыққан бұйымдар тұрса, яғни шеберлер мен сатушыларға арнайы орындар белгіленсе, қаланың имиджі үшін бұл керемет мүмкіндік.

Қалада тұрсақ та қазақы мінез жоғалмасын

– Туып-өскен ортаңыз, отбасыңыз жайлы баяндай кетсеңіз...
– Өзім Қостанай облысы Жітіқара ауданы Шаңдыкөл ауылында өстім. Әкемнің есімі Арыстан еді. 37 жасында дүниеден өтті. Ол кезде мен 9 жастағы баламын. Анам Ырысты 35 жасында 6 баламен қалды. Жолмағамбет атамның, Ажаркүл әжемнің қолында өстім. Атам жарықтық ауылдың зиялысы еді. Мамандық таңдарда «Шымкентке бар!» деп қолқа салған. Айтқанын тыңдадым. Шымкентке 1985 жылы келдім. 18 жаста едім. Қастеев атындағы көркемсурет колледжіне түстім. Содан бері осы Шымкентте өсіп-өніп жатырмыз. Қазір анамды осында көшіріп алдым, соның қолында тұрамыз. Алла берген Айдын есімді қызымыз бар. ОҚМУ-да шет тілі (ағылшын және француз) бөлімінде 2-курста оқиды. Келіншегім Дина осы Оңтүстіктің тумасы. Мамандығы мұғалім. Мектепте сабақ береді. Бұрын ұлағаты мол бәйбішелер отағасына екінші жарды өзі таңдап берген ғой. Алла нәсіп етсе, келіншегім сол дәстүрді жаңғыртпақ ниетте. Қазір жақсы жар болатын жанды таңдап жүр.
– Сіз үнемі тақия киіп жүресіз. Қанаттаса қызмет етіп жүрген әріптестеріңіз де «Керімбек қайда жүрсе де басынан қара тақиясын тастамайды» деп ризалық пейіл білдіріп жатады. Қазақи тақияны қашаннан бері киесіз?
– 1985 жылдан беріп киіп жүрмін. Қостанайдан келген жылдары Оңтүстіктің сөзін онша түсінбейтін едім. Орыс мектебін бітірдім. Сонда басыма мына қара тақияны киіп, қашан қазақшаны жүз пайыз білгенше тастамаймын деген болатынмын. Бүгінде қазақшаны бір кісідей меңгердік. Сонда да тастамай киіп жүрмін. Достарыма әзілдеп: «Бүкіл қазақ қазақша сөйлескенше тақиямды тастамаймын» дегенмін. Болашаққа сенген халықпыз ғой. Ол күн де алыс болмас. Көріп тұрсыңдар, басымда тазым жоқ. Барлық қазақ бір-бірімен ұғыныспайынша осы тақияны шешпейтін шығармын. Яғни, өмірімнің ақырына дейін киіп өтермін. Ал, негізгі себеп, қазақи тақия ұлтымыздың ерекшелігін білдіреді. Неге ұлттық болмыстан, ұлттық киімнен қашамыз? Өз елінің мәдениетінен бойына белгі алатындардан біздің қай жеріміз кем? Қазақи тақия киетіндер әлі көбейеді деп ойлаймын.
– Әңгімеңізге рахмет!

Сұхбаттасқан
Сәбит ТАСТАНБЕК

Cіз не дейсіз?

Асанәлі Әшімов, Қазақстанның Еңбек Ері, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты:

– Өнер деп аталатын жолда Керімбекпен жолымыз талай тоғысты. Біраз іс-шараларда, жобаларда бірге жұмыс істедік. Бертін келе Керімбекті бір әулеттің есіктегі басын төрге сүйреп жүрген жан ретінде тани бастадым. Өнерге құмарлығы атадан келсе, тәрбие жағы анасынан келген екен. Мен халқыма ұнаған образдарыммен бай болсам, ол халқымның балаларына құнды дүние жаратумен бай. Әйткенмен, елу жас шығармашылықтың басы да емес, соңы да емес, қалықтау кезі болар. Оның жас буынға әлі бергенінен берері көп.

Мархабат Байғұт, жазушы, халықаралық «Алаш» сыйлығының лауреаты:

– Қазір Қазақ Елінде Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласына сәйкес ұлттық ұмтылыс жандана түсті. Әрине, рухани жаңғыру тіпті де оңай емес. О бастан-ақ осыған жан-жүрегімен берілген тұлғалар жаңару мен жаңғыруда да алдыңғы қатардан көрінері сөзсіз. Кезінде «Жебе» компаниясы жұртшылыққа жан-жақты аян болды. Мойындалды. Өзге де жігіттермен бірге барлық жауапты жұмыстардың басы-қасында Керімбек жүрді. «Алдар көсе мен шайтандар», «Қанатты барыс», «Айгүл», «Әлжан», «Көк ту және достар», «Балалар соққан достық үйі» сияқты мультфильмдер балаларға ұнады. «Жебе» компаниясының көрерменді қуанта береріне сенімім мол.

Ханбибі Есенқарақызы, ақын-жазушы, «Парасат» орденінің иегері:

– Болашақта Шымкент мультфильмдер зауытына айналып жатса, таңғалуға болмас. Көпшілікті қуантып жүрген бүгінгі «Сақ» киностудиясында осы Керімбектің қолтаңбасы бар. Ол бүлдіршіндер үшін анимация өнеріне тыңнан түрен салды. Қаржы тапшылығына қарамай, ол шығарған алғашқы мультфильмдер өңіріміздің басты жаңалығына айналды. Керімбектің негізгі мамандығы – суретші. Яғни қылқалам иесі. Үнемі іздену, бүгінгіге қанағат етпей, болашаққа көз салу – нағыз өнер адамдарына тән қасиет. Осы жолдағы еңбек өнімді болғай!