Версия для печати

Дәстүрді дәріптейтін қос кітап Избранное

Пятница, 12 Июль 2019 04:16 Автор  Опубликовано в Қоғам Прочитано 3452 раз
Оцените материал
(0 голосов)

Әр қазақтың үйінің төрінде тұруы тиіс тағы қос кітап жарық көрді Шымкентте. Әдеп-ғұрып және салт-дәстүр орталығында Елбасы Н.Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағдарламалық мақаласы аясында «Дәстүрім – асыл қазынам» энциклопедиялық жинағы мен «Ұлттық киімдер» атты кітаптардың тұсаукесер рәсімі өтті.

фывфыв

Ұмыт бола бастаған салт-дәстүрлерімізді, жөн-жоралғыларымызды, ұлттық ойындарды, рухани мұраларымызды насихаттап, қайта жаңғырту, қазіргі жаһандану уақытында тарих қойнауында жатқан асыл қазынамызды ұлт игілігіне жарату мақсатында ұсынылып отырған еңбектің құндылығы да осында.

Кітаптың тұсаукесер кешіне Шымкент қаласы мәслихатының хатшысы Ғани Ташқараев, «Nur Otan» партиясының қалалық филиалы төрағасының орынбасары Бауыржан Қуанышбеков, Шымкент қалалық мәдениет, тілдерді дамыту және архивтер басқармасы басшысының м.у.а. Әбдіжаппар Сәкен, «Отырар» ғылыми-әмбебап кітапханасының директоры Күлия Айдарбекова, Шымкент қаласы бойынша «Рухани жаңғыру» жобалық кеңсесінің меңгерушісі Зәуре Оралбаева және зиялы қауым өкілдері қатысты.

Алғашқы сөзді алған Күлия Смайылханқызы аталған кітаптардың маңыздылығына ерекше тоқталып: «Ұзатылып бара жатқан әр қыздың жасауына, сандығының түбіне салатын кітап» деген баға берді. Баспадан жарық көрген қос кітапты қалың оқырман алдағы уақытта кітапханалардан оқи алады.

Қазіргі қоғамның рухани қажеттілігіне азық болатын «Дәстүрім – асыл қазынам» кітабында қазақ халқының салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпының тәрбиелік мәні, халық өнегесі кеңінен насихатталған. Әр оқырман салт-дәстүрлеріміздің түрлері, атаулары мен оның орындалу тәртібін, ұрпақ тәрбиесіндегі маңыздылығы жөнінде кеңінен мағлұмат алады.

Сол маңызды мағлұматты біз де газетіміздің бетінде там-тұмдап беріп отырсақ деген ойымыз бар. Себебі бұл кітаптағы біраз дүниені көбіміз біле бермеуіміз мүмкін. Ендеше салт-дәстүрдің қайнарынан қанып ішуге шақырамыз.

Кітаптан үзінді

Бала тәрбиесіне байланысты салт-дәстүрлер
Тоғыз ай, тоғыз күн

Бір айда отыз күн бар. Оның алғашқы үш күнін «аспанда ай көрінбейтін үш күн, өлі күн» деп атайды да, бұл күндері екі жастың ақ төсекте кездесулеріне тыйым салынады. Бұл халық есепшілерінің болжауына сүйенген дәстүр. Халықтық түсінік бойынша үшінші тоғыздың әр тақ күні неке төсегінде тән қосылса, олардан ұл туады, ал жұп күндері – қыз туады.

Алғысты ана тал бойына біткен баласын тоғыз ай, тоғыз күн көтереді. Босануға үш ай қалғанда «Ұзын толғағы басталады» деп келіннің аман-есен босануына дайындық жүргізеді. Толғақ үстінде құйымшақ сүйегі ашылмай қалмауы үшін күнде кешқұрым келіннің құйымшағынан бастап жауырынына дейін бес саусақты батырып, құйрық маймен сылап-сипайды.

Без имени-156

Тәжірибелі аналар «Орта толғақта іштегі бала шығуға дайындала бастайды» деп есептейді. Ана құрсағына қарап оның ұл не қыз бала екенін де болжай алады: егер ұл болса, іші кішкене, шошақ, үшкір болып келеді; ал қыз бала домалақ, дөңес бітеді.

Ай толғақ мерзімі болғанда іштегі бала жиі қимылдап, анасының екі бүйіріне салмақ түсіреді. Толғақ қысқанда әйелдің бір мүшесін ерекше ауырта келеді. Мәселен, оның тісі ауыруы мүмкін. Тіліміздегі «Әрбір бала анасының бір тісін алады» деген мақал осыдан туған. Бұл «Тіс толғақ» деп аталады. Осылайша анасының тізесі ауырып белгі берсе, «тізе толғақ», желкесі ауырса, «желке толғақ», т.с.с. ұшырасады.

Жарысқазан

Кей өңірде «Қазанжарыс» деп те айтыла береді. Қалай айтылса да оның мағынасы мен ұғымы бір. «Жарысқазан» – айы-күні толған келіншек толғатқан сәтте жасалатын қызықты, қуанышқа арналған ырым. Мұндайда ауылдың апалары мен босанатын келіншектің абысын-ажындары тез жиналып, «жарысқазан» жасайды.

Яғни, сақталған сүрді, дәмді тағамдарды қазанға салып, оны босанатын келіншектен бұрын пісірмек болып, әйелдер «қара қазан бұрын пісе ме, қара қатын бұрын босана ма» деп қарбалас қимылға кірісетін болған. Қазанның буы, дәмінің иісі толғатқан әйелдің тезірек босануына әсер ететін тылсым күш саналған.

Енді бір әйелдер үй сыртында келсаппен жерді түйіп «түс, түс» десе, енді бірі «түсті ме», «түсті ме» деп дауыс берген. Бұл да бала тез тусын деген кәдімгі қазақтың өзіне жарасатын жақсы ырымдарының бірі.

Сәби келді

Бала іңгәлап жерге түсісімен сырттағы екі көзі төрт болып отырған әкеге, қалған еркектерге желаяқ әйелдің бірі барып қыз болса – «кестеші», ұл болса – «жылқышы» деп хабарлайды, сүйінші алады.
Жарық дүниеге келген сәбиді емізбестен бұрын қайнатылған таза суға малынған қасқырдың немесе сырттанның жүнімен ауыздандырады.

Жаңа туған нәрестені бірінші рет сабындап шомылдырады. Шомылдырар алдында тілін жұтып қоймау үшін баланың тілін тартады.

Кіндік кесу

Кіндікті ақ балтамен кесіп, таза жіппен байлайды, түбіне күл себеді. Кіндік кескен балтаны өзге нәрсеге пайдаланбай сақтап қояды. Байланған кіндік үш-төрт күнде түседі. Ер баланың кіндігін ырымдап, «үйкүшік болмасын» деп, қырдан асырып лақтырып жібереді, ал қыз баланың кіндігін «үйдің құты болсын» деп от басы, ошақ түбіне көмеді.

Сонымен қатар бала кіндігін оқымысты болсын деген ниетпен кітап арасына сақтап қоятын, ат құлағында ойнасын деген тілекпен аттың жалына байлайтын ырымдар да бар. Тіліміздегі «кіндік кескен жер», «кіндік қаны тамған жер» деген қадірлі, қасиетті сөздер осы дәстүрге байланысты қалыптасқан.

Кіндік шеше

Kindyk-shehse

Бала дүниеге келісімен даусы шығуы үшін құйрығынан шарт еткізіп ұрады да, кіндігін кеседі. Сәбидің кіндігін кескен әйел «кіндік шеше» атанады.
Кіндік шешеге біршама міндеттер жүктеледі: жүкті әйелді күту, босану үстінде басы-қасында болу, баланың кіндігін кесу.

Ол нәрестеге қырқынан шыққанда киетін иткөйлек тігіп алып келеді, бала ержетіп, ел қатарына қосылғанша назарынан тыс қалдырмай, әрдайым қамқор болып жүреді. Халық ұғымында «Баланың мінезі кіндік шешесіне тартады» деген түсінік бар. Бала ержеткен соң кіндік шешесінің бар жақсылығын ескеріп, оған «кіндіккесерін» береді, туған анасынан кем көрмей, өмір бойы сыйлап өтеді.

Тымаққа салу

Ел арасында ай-күніне жетпеген бала жайында «Шала туып, тымаққа салып өсірген екен» деген сөздер жиі естіледі. Халықта, әдетте, шала туған сәбиді осылай өсіретін ғұрып бар. Оның себебі – шала туған сәби ұстауға, бесікке салуға келмейді. Ал тымақ – жылы әрі бөлеуге, ұстауға ыңғайлы. Және сәбидің неше күні кем болса, сонша күн керегенің әр басына ілініп қойылатындықтан, күн кереге басы арқылы есептеледі.

Мысалы: қырық күні кем болса, керегенің қырқыншы басынан бала тымақтан алынып, әдеттегідей жаңа туған баланың рәсімі жасала бастайды. Айталық, ат қою, бесікке салу, т.б. Егер бала қыста туса, тымақ қыстыратын жер, оның күнін есептеу жағы ойластырылады.

Азан шақырып ат қою

Жаңа туылған балаға ат қою өмірлік мән-маңызы бар, аса игілікті іс саналатындықтан, қазақ халқы балаға ат қоюға ерекше көңіл бөліп, әр дүние есігін ашқан перзенттің атын жалпақ жұрт сыйлап-қадірлейтін білікті, қадірлі кісілерге қойдыруға тырысады.

Әдетте баланың атын ел-жұрт көп жиналған шілдехана үстінде қояды. Онда атын қоятын баланы «Мына балаға ат қойып беріңіз» деп көп ортасында отырған білікті кісілердің біріне ұстатқанда, әжейлер оған бай-бақытты болсын деп шашу шашады.

Баланы қолына алған кісі оның құлағына: «Сенің атың ..!», деп үш рет дауыстайды да, баланың бетін ашып көпшілікке көрсетеді. Сыртта азан шақырылады. Міне, бұл «Ат қою» деп аталады. Тіліміздегі «пәленшенің азан шақырып қойған аты» деген содан қалған. Балаға азан шақырып ат қойған соң, үлкен кісілер ақ баталарын береді.

Қазақ дәстүрінде, мейлі, туа салып шетінеп кетсін, мейлі, ай-күні толмай, түсік болып түссін, адам бейнесін қалыптастыратын балаға ат қойып, жаназа шығарып жерлейді.

Қазақ халқының ат қою дағдысының өзіндік мән-мағынасы және ғылыми негізі бар, яғни қазақ халқының ат қоюына қарап оның таным-түсінігі, салт-санасы, арман-тілегі, сондай-ақ этикалық талғамы мен ұлттық болмысы өте анық байқалады.

Қалжа жегізу

Қалжа – босанған анаға арнаулы мал сойып беретін ет пен сорпа. Әйелдерді ерекше құрметтеп, қадірлейтін халқымыз аналар жүкті болғаннан бастап ерекше күтімдеп, оған «қалжа» деп, күнілгері еркек қой әзірлеп қояды.
Жаңа босанған анаға «қалжа» берудің үлкен маңызы бар.

Яғни, қалжаға сойған малдың бауыздау қанын сәл ағызып, қалған қанын таза ыдысқа құйып алып, оны шарбы маймен араластырып қуырып, жаңа босанған анаға дәрі ретінде береді. Піскен мойынды бөлмей мүжіп, «Баланың мойны тез бекісін» деп биік бір жерге ілдіріп қояды. Асықты жілікті де мүжіп, сорпаға қандырады. Міне, бұл «Қалжа жеу» деп аталады.

Қалжа жеген әйелдер белін тез бекітіп, қол-аяғын тез бауырына алады. Түрлі ауру-сырқауларға қарсы қуаты артады. Омырау сүті молайып, нәресте тез ширайды. Омырау сүтіне қанған бала есейгенде мықты болады. Сондықтан үлкен кісілер әлжуаз жігіттерді көргенде: «Әй, сен туғанда шешең қалжа жемеп пе еді?» деп кейістік білдіреді.

Шілде қаққан

Қазақта «Әр бала туған сайын анасының бір тісін ала түседі» деген шындыққа сай келетін қағида бар. Мұны «Шілде қаққан» дейді. Бұл әйелдің өз күтіміне де, денсаулығына да байланысты болады. Ырым бойынша жас босанған келіншек итке «кет» демейді. Онда тісі түсіп қалады дейді халық сенімі. Халық тәжірибесінде бұл да жай айтыла салған сөз болмауы керек. Өйткені халық ырымы мен тыйымының негізінде өмірден алған тәжірибе жататыны белгілі.

Мөлдір КЕНЖЕБАЙ

2012 жылы әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің журналистика факультетін тәмамдаған. 2014 жылы аталған факультеттің магистратурасын бітірген. Бұған дейін «Болашақ-Жасар», «ALASH» ұлт патриоттары жалғасы»  басылымдарында, «Жас қазақ» ұлттық апталығында жұмыс істеген. 2016 жылдың қараша айынан бастап «Шымкент келбеті» қоғамдық-саяси газетінің тілшісі. 

«Жастарға – Respect» қосымшасының редакторы.