Мемлекет басшысы ұсынған «100 нақты қадам» Ұлт жоспарындағы «Жемқорлыққа қарсы күресті күшейту, сонымен бірге, жаңа заңнамалар әзірлеу» бөлігінде көрсетілген тапсырмаларды жүзеге асыру мақсатында Қазақстан Республикасының Парламенті «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы» Заң қабылдады.
Бүгінде сыбайлас жемқорлыққа жол бермеу мемлекеттің одан әрі табысты дамуы үшін сөзсіз басымдық болып табылады. Сыбайлас жемқорлықтың кез келген көріністері қоғамның мүддесіне зардабын тигізіп және мемлекеттің экономикалық өсуіне орасан кедергі келтіреді. Сондықтан да біздің еліміз сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл мәселелерінде халықаралық тәжірибелерге сүйеніп әртүрлі шаралар мен модельдерді үйлестіріп отырады.
2015 жылғы сәуірде осы Стратегияны іске асыру жөніндегі Үкіметтің жоспары бекітілді. Онда алдағы үш жыл ішіндегі көлеңкелі экономика мен сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жөніндегі шаралар анықталды. Сонымен қатар, Елбасымыз ұсынған «100 нақты қадам» Ұлт жоспарын іске асыру мақсатында кәсіби мемлекеттік аппарат құру мен сыбайлас жемқорлықты барынша азайту басым бағыттардың бірі болып белгіленді.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл мәселелеріндегі кешенді көзқарасқа «Мемлекеттік қызмет туралы», «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы», «Қоғамдық кеңестер туралы», «Ақпаратқа қол жеткізу туралы», «Жалпыға бірдей декларациялау туралы», «Мемлекеттік сатып алу туралы», «Мемлекеттік аудит және қаржылық бақылау туралы», «Ақпараттандыру туралы», сондай-ақ, Кәсіпкерлік және Этика кодекстері сияқты бірқатар заңнамалық актілер арқылы қол жеткізілді.
Мемлекеттік қызметті реформалаудың жаңа кезеңі мансаптық жолға ауысуды және мемлекеттік аппаратқа кадрларды іріктеу мен жылжыту үдерістерін кешенді өзгертуді қалайды. Сонымен қатар, жаңа тетіктер меритократия қағидаларын күшейтуге, мемлекеттік қызметте есеп беру мен сыбайлас жемқорлықтан тыс басқару аппаратын құруға бағытталған.
Мемлекеттік қызметке іріктеу және мансаптық жоғарылау кезінде біліміне және жұмыс өтіліне қойылатын талаптармен қатар, маңызды талаптар – қызметшілердің атқарып отырған лауазымдары бойынша нақты міндеттерін тиімді атқаруға қажетті құзыреттерінің болуы. Мұндай тәсіл Қазақстанда бірінші рет қолданылатын болады.
Сонымен қатар, мемлекеттік қызметшілерге еңбекақы төлеу жүйесі де елеулі өзгеріске ұшырады. Мемлекеттік органдардың стратегиялық мақсаттарына қол жеткізуі жұмыс нәтижесіндегі жетістіктеріне сай еңбекақы өсімі есебінен қамтамасыз етілетін болады. Бұл Парламент қабылдаған «Мемлекеттік қызмет туралы» Заңда көрсетілген. Демек, бұл қабылдап жатқан шаралар мемлекеттік аппараттың кадр құрамын кәсібилендіруге, сондай-ақ, өзара бәсекелестік пен өз құзыреттерін дұрыс пайдалануға ынталандыра түседі.
Жалпы, меритократияны қорғау және жемқорлықты болдырмау бойынша қабылданып жатқан шараларды іске асыруда Этика кодексінің маңызы зор. Ол мемлекеттік қызметшілердің мінез-құлықтарына қойылатын талаптарды қатаң сақтауға бағытталған. Оның Ар-намыс кодексінен ерекшелігі жаңа Этика кодексі мемлекеттік қызметшілердің қызметіндегі нақты этикалық стандарттарды белгілейді, жемқорлыққа қарсы шектеулерді қамтиды, нақты жағдайлардағы басқарушылық мінез-құлықтарды жүйелейді.
Жаңа заңда, сонымен бірге, сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясатқа азаматтық қоғамды кеңінен тарту мәселесін қамтамасыз ету қарастырылған. Осыған байланысты, сыбайлас жемқорлыққа қарсы мониторинг ұғымы енгізіліп отыр, ол жемқорлыққа қарсы саясаттың тиімділігіне жүйелі негізде талдау жүргізуге және құқық қолдану тәжірибесіне мүмкіндік береді. Мониторингке мемлекеттік органдардың нормативтік-құқықтық актілері мен ресми сайттарынан басқа, үкіметтік емес ұйымдардың мәліметтері де, БАҚ-тағы жарияланымдар да және әлеуметтік сауалдамалардың мәліметтері де кіретін болады.
Талдаудың, ғылыми-зерттеу және әлеуметтік зерттеулердің нәтижелері жыл сайын Мемлекет басшысының атына дайындалатын Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың ұлттық баяндамасына негіз болады.
Ұлттық баяндама өмірдің түрлі салаларындағы сыбайлас жемқорлыққа мүмкіндік беретін себептер мен жағдайларды жоюға қатысты ұсыныстардан, сонымен қатар, жемқорлыққа қарсы күрес жағдайы мен үрдісіне талдау жасаудан тұрады.
Сондай-ақ, алғаш рет «сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетті қалыптастыру» ұғымы енгізіліп отыр, онда субъектілердің жемқорлыққа қарсы әрекет жасауы, қоғамда сыбайлас жемқорлыққа төзе алмауды білдіретін құндылық жүйесін сақтау мен оны нығайту қамтылады. Мұны іске асыру тетігі сыбайлас жемқорлыққа қарсы тәрбие мен білім беруді үздіксіз жүзеге асырудан көрініс табады. Сөйтіп, қоғамда сыбайластыққа төзбеу жүйесін дамыту мен сыбайластыққа қарсы әрекеттің заманауи моделдерін енгізу қарастырылуда. Қазірдің өзінде азаматтық қоғамның барынша тиімді институттарын бұл жұмысқа тарту жүзеге асырылуда.
2015 жылы сыбайластыққа қарсы бірлесіп әрекет жасау бойынша ашық келісімдер әзірленді, оған түрліше ұйымдар, бірлестіктер, оқу орындары және азаматтар атсалыса алады. Сонымен бірге, Агенттік пен Кәсіпкерлердің ұлттық палатасы арасында келісімге қол қойылды, соның арқасында кәсіпкерлік саласында сыбайластыққа қарсы мәдениет қалыптасып ұлттық бизнесті жүргізу барынша ашық бола түседі деген үміт зор.
Сонымен қатар, мемлекеттік қызметкерлердің салық декларациясы мәліметтерін міндетті жариялау қарастырылған. 2017 жылдан бастап мемлекеттік қызметшілерді жалпы бірыңғай декларациялауға (декларацияның екі түрі: кіріс пен мүлік жөнінде, міндеттемелер мен активтер жөнінде) міндеттейтін арнайы заң қабылданды. Ол шынайы кірістер мен мүлік туралы мәліметке негізделген салық салу саласында ашықтықты қамтамасыз ету мақсатында сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл тетіктерінің бірі ретінде әзірленген.
Бұл өз кезегінде жеке тұлғалардың, оның ішінде мемлекеттік қызметшілердің кіріс пен шығыстары арасындағы айырмашылықтарды айқындауға мүмкіндік береді. Жаңа заңда қарастырылған сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл шараларының ішінен, мемлекеттік басқару жүйесіндегі сыбайлас жемқорлыққа қарсы стандарттарды қабылдауды атап өтуге болады.
Жалпы айтқанда, Қазақстандағы сыбайлас жемқорлықтың алдын алудағы кешенді амал-тәсілдерге кадрлық саясат, қызметкерлердің әдептілігі пен уәждемесін жоғарылату, қоғамда сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетті қалыптастыру, жұртшылықпен өзара әрекеттесуде кәсіпкерлік үдерістерді жетілдіру сияқты түйіндер кіреді. Осылайша мемлекеттік аппарат, халық және бизнестің өзара байланысқан салаларында сыбайлас жемқорлық көріністерін азайтуға бағытталған шаралар да жүзеге асырылуда. Осы мақсатта мемлекеттік қызмет көрсету барысында мемлекеттік қызметшілердің мінез-құлық ережелерін белгілейтін жаңа мемлекеттік қызмет көрсету стандарттары мен регламенттері де әзірленуде.
Жаңа заңнамалық актілердің барлығы озық әлемдік үрдістерді ескере отырып құрастырылған және бұл өз кезегінде сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың жаңа кезеңіне өтуге септігін тигізеді. Ал сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл мәселелері бойынша халықаралық ынтымақтастықты нығайту – агенттік қызметінің негізгі басымдықтарының бірі болып табылады.
Осы аталғандардың негізінде, Қазақстан БҰҰ-ның сыбайлас жемқорлыққа қарсы Конвенциясының, Ыстамбұл сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жоспарының, ЭЫДҰ-ның (экономикалық ынтымақтастық пен даму ұйымы) және ЕҚЫҰ-ға толық құқықты мүшесі ретінде ГРЕКО – сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес бойынша мемлекеттер тобына кіру үшін сыбайлас жемқорлық пен қылмыстық және азаматтық-құқықтық жауапкершілік жөнінде еуропалық конвенцияларға қол қою іс-шаралары жүзеге асырылуда.
Заң үстемділігі мен демократиялық институттарды нығайту арқылы жүзеге асырылған өзара әрекеттесудің осындай деңгейі Қазақстанның мемлекеттік басқару органдары мен азаматтық қоғам арасында тікелей диалог құруға ықпал етеді.
Шымкент қаласы Әділет департаментінің «Тіркеу қызметін ұйымдастыру» бөлімінің басшысы
Ботан Дина Батабекқызы
/Шымкент қаласы/
