Версия для печати

ҒЫЛЫМ ҮШІН 18 КҮН ЖҮК ВАГОНЫНДА ҚОНҒАН Избранное

Среда, 12 Август 2020 05:20 Автор  Опубликовано в Қоғам Прочитано 1863 раз
Оцените материал
(0 голосов)

немесе академик Хисметолла Үкібаевтың еңбегі зая кетпесін десек...

Хисметолла

Суреттерде: Х.ҮКІБАЕВ (оң жақта) шәкіртімен

Бүгінде сексеннің сеңгіріне шығып отырған Хисметолла Үкібаевтың қазақ ғылымында алар орны ерекше. Ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым Академиясының академигі. Ол — үш мәрте Мемлекеттік сыйлықтың иегері атанған жалғыз қазақ.

Хисметолла Ысқақұлы бұл дәрежеге әсте оңай жеткен жоқ. Бейнеткештігінің, табандылығы мен еңбекқорлығының және өмір бойғы ізденімпаздығының арқасында бүгінде осындай абырой биігіне көтерілді. Шын ғалымның ғылыми еңбегі де, өмір жолы да кейінгі ұрпаққа өнеге боларлықтай.
Ресейдің Астрахань облысында туған ол бала күнінде ғалым боламын деп армандамаған да екен. Әкесі соғыстан оралмаған, анасы колхоздың ауыр бейнетіне жегіліп, денсаулығынан айрылып, аурушаң болып қалған. Жастайынан тұрмыс тауқыметін тартқан бала Хисметолланың ғылым туралы ойлауға мұршасы да болмағанға ұқсайды.
1954 жылдың жазында оныншы сыныпты тәмамдаған соң «агроном болсам» деген арманмен оқуға түскісі келеді. Қорадағы үш ешкіні сатқанымен, қалаға баруға жарайтын пұл болмайды. Содан Астраханьмен көршілес орналасқан Қалмақ АКСР-інде тұратын ағайындарынан көмек сұрауға барады. Ағайынның тұрмысы жүдеу екенінін көріп, ақша сұрай алмай, сол кеңшарда жұмыс істеуге қалады.
Еңбек жолын трактор бригадасының есепшісі болып бастаған кейіпкеріміз директордың хатшысы, бухгалтер болып еңбекке араласады. Отбасын асырауды әрі оқуға дайындалуды мақсат тұтып бір мезгілде кітапханашы, киномеханик және аурухананың шаруашылық меңгерушісі секілді үш жұмысты қатар атқарған кездері болған.
«Талаптыға нұр жауады» дегендей, 1958 жылы Ресейдің Саратов қаласындағы институтқа мал дәрігері мамандығы бойынша сырттай оқуға түседі. Сол жылы кеңшарға Мәскеуден келген бас зоотехник Мохова Фаина Семеновна Хисметолланың зеректігін байқап, енді ғана оқуға түскеніне қарамай, фермаға зоотехник етіп жұмысқа қабылдайды. Арада төрт жыл өтіп, кейіпкеріміз бітіруші курсқа өтер кезде Ф.Мохова отбасы жағдайына байланысты Мәскеуге қайтатын болады. Кетерінде «дайын кадрым бар» деп орнына Х.Үкібаевты тағайындатып кетеді. Бүгінгі академик ғылым жолындағы алғашқы қадамын, міне, сол тұста басады.

 

Каракол

 

—Сол кезде қойды 2 жылда 3 рет төлдетуге болады деген әңгіме тарап жатқан. Осы сөз Н.Хрущевтің құлағына жетіп, ол «осы әдісті қолданып, елтіріні көбірек өндіру керек» деп талап қойған. Кеңшардың бас зоотехнигі өзім болып, қолға билік тиген соң сондай тәжірибе жасауға бел будым. Расында, ақпанда қоздаған қаракөл қойдың саулығының жем-шөбін жақсылап беріп, күтімін келістіріп, одан тамызда қайта төл алдық. Осы тәжірибе дипломдық жұмысымның негізіне айналды. Ізденісім лайықты бағаланып, институт мені аспирантураға қалдыру туралы қаулы шығарды. Бірақ, інім теңіз флотына 4 жылға әскерге кеткендіктен үйге алаңдап, ауылға қайттым, – деп еске алады Хисметолла аға.
Өмір өтіп жатты. Кейіпкеріміз әртүрлі қызмет атқара жүріп өз дипломдық жұмысындағы тәжрибесін өндірісте қолданады. Соның арқасында жоғары нәтижелерге жетіп, Қалмақ АКСР-і Жоғарғы кеңесінің Құрмет Грамотасымен марапатталады.
Жат жерде марапатқа бөленіп, абыройға кенеліп жүрсе де Хисметолла Ысқақұлының бір бүйрегі іргедегі Қазақстанға бұрып тұрады. Бар аңсары қалың қазақтың арасына, Қазақстанға барып еңбек етсем деген ниетте болады. Сөйтіп жүргенде 1967 жылы КСРО-дағы қаракөл шаруашылығының ғылыми негізін салған ғалым, академик В.Юдин осы сала мамандарының біліктілігін арттыру мақсатында Мәскеуде үш айлық курс ұйымдастырады. Одақтың әр қиырынан келген мамандармен бірге біздің кейіпкеріміз де сол курсқа қатысады.
Курста оқып жүргенде академик Н.Гигинейшвилидің қаракөлдің түрлі-түсті елтірілі түрлерін шығару бағытындағы ғылыми зерттеу жұмыстарына ерекше қызығушылық танытады. Мұны байқаған академик талапты жас маманды Мәскеу қаласындағы Бүкілодақтық мал шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының аспирантурасына оқуға түсіреді. Осылайша ғылымның ұзақ та машақатты жолына біржола түскен Хисметолла Ысқақұлы өз өмірінде үш үлкен ғылыми жетістікке жетті.
Біріншісі – академик Н.Гигинейшвилидің жетекшілігімен Атырау облысының Ембі ауданында «Будан қаракөлшелер алу әдістемесін шешу» тақырыбында жүргізген ғылыми зерттеуі. Кейіпкеріміз осы зерттеудің негізінде кандидаттық диссертация қорғап, кейіннен көк түсті қаракөл тұқымын шығарады.
—Аспирантурадағы зерттеуім Атырауда жүргендіктен, оны тәмамдаған соң да Қазақстанда қалып қойсам деген үмітім бар еді. Алайда, Қалмақ АКСР-інің бірінші хатшысы Б.Городовиков мені Бүкілодақтық ауыл шаруашылығы ғылым академиясынан арнайы сұратып алды. Амал жоқ, академия жұмсаған жерге баруға тура келді. Содан қалмақтың ет бағытындағы ірі қара өсіру ғылыми-зерттеу институтында қаракөл қой шаруашылығының ғылыми зертханасын ұйымдастырдым. 2 жылдың ішінде 5 кеңшардың малын сұрыптап, «Полынный» кеңшарында асыл тұқымды қаракөл фермасын ұйымдастырдым. Қала берді мал басын асылдандырудың 1980 жылға дейінгі ғылыми негізделген жоспарын жасап, бекіттірдік, – деді Х.Үкібаев. —Сөйтіп жүргенде 1973 жылы Атыраудан облыстық партия комитетінен шақыру алдым. Атамекенге баратын болғаныма қатты қуандым. Онда Қазақ қаракөл шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының Батыс бөлімшесін басқаратын болдым.
Атырауға келісімен кейіпкеріміз өз зерттеуін одан әрі жетілдіріп жергілікті қаракөл мен Сұрхандария сұрын будандастырып, елтірісі көк түсті қой тұқымын алуға кіріседі. Бұл идеясын жергілікті басшыларға әзер өткізіп, Сұрхандарияға барып асыл тұқымды он қошқарды таңдап алады.
Осы тұста біз Хисметолла Ысқақұлының қазіргі жастарға, жас ғалымдарға үлгі боларлық мынадай әрекетін ерекше айтқымыз келеді: Ғылыми эксперименттің нәтижелі болуы әлгі 10 қошқардың Атырауға аман-есен жетуіне тікелей байланысты. Жер шалғай. Жүк пойызының бір вагонына артылған мал 18 тәулік жол жүруі тиіс. Аттай қалап алдырған жануарлардың жайы болмай, бір нәрсеге ұрынса не болмақ? Осы ой маза бермеген ғалым тәуекел деп мал артылған жүк вагонына өзі де мініп алады. 18 күн мен 18 түн (!) бойы малдың басында болып, жем-шөбін беріп, бірге барады...
Халқымыз «Жол азабы – көр азабы» деп бекер айтпаған. Ал, сол ұзақ жолды жүк пойызының темір вагонында жүру дегеніңіз – нағыз жанкештілік. Осы бір ғана оқиға Хисметолла Үкібаевтың өз ісіне берілгендігін, ғылымға адалдығын, сабырлылығы мен табандылығын айшықтап көрсетіп тұр емес пе?!
Ғалымның осынша жанқияр еңбегі ақталды. «Гурьев» асыл тұқымды қой шаруашылығында селекциялық жұмыстар жүргізілді. 1980 жылы «көк реңді» елтірілі қой тұқымының атыраулық зауыттық тұқымы алынды. Ғылыми зерттеу жұмыстарының нәтижесінде Х.Үкібаев осы тұқымға авторлық куәлік алған. Сондай-ақ, шаруашылықта І сортты сапалы елтірінің үлесі 95 пайызға, көк елтірінің үлесі 68 пайызға жеткен екен. Осы еңбегінің арқасында шаруашылық бүкілодақтық социалистік жарыста жеңімпаз атанса, кейіпкеріміз 1982 жылы Мемлекеттік сыйлықтың иегері атанған.
—Көк реңді елтіріден жоғары шенді офицерлердің бас кимі мен жағасы тігілетін. Оған сұраныс жоғары еді. Бірақ, мен мұнымен тоқтағым келмеді. Енді түпкі арманым қазақ қойы мен көк реңді қаракөлді будандандастырып, терісі қаракөлдің елтірісіндей, реңі көк, бірақ дене тұрқы қазақ қойындай ірі әрі құйрықты қой тұқымын шығаруды армандадым. Ондағы мақсатым қазақ қойы жергілікті жердің климаты мен табиғатына, жайылымы мен шөліне, ұзақ қарлы қысына төзімді келеді. Осының бәріне төзетін, әрі етті, әрі елтірісі алтынға бағаланатын тұқым шығару арқылы қазақ қойым әлемге танытуды мұрат тұттым, — дейді ғалым.
Ұзақ жылдар бойғы зерттеу жұмыстары нәтижесін берді. 1991 жылы Кеңес Одағы мемлекеттік комиссиясының шешімімен Х.Үкібаев алған тұқым «қаракөл қойының қазақы сұр тұқымды түрі» болып бекітіліп, ғалымға авторлық куәлік берілген. Бүкілодақтық ауыл шаруашылығы өнімдері көрмесінде бұл тұқымның елтірісі жоғары бағаланып, авторға көрменің үлкен алтын медальі табысталыпты.
Кейіннен еліміз тәуелсіздігін алған соң, 1998 жылы осы тұқым біраз жетілдіріліп, «Қазақтың елтірілі, етті-майлы, құйрықты қой тұқымы» болып қайта кәуландырылған. Осы еңбегі үшін 2005 жылы авторлар тобына, соның ішінде Х.Үкібаевқа ҚР Мемлекеттік сыйлығы табыс етілген. Бұл — Хисметолла Ысқақұлының ғылымға сіңірген екінші бір үлкен еңбегі болатын.
Кейіпкеріміздің үшінші еңбегі экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге бағытталған. Малсақ қазақтың баласы қаракөл қойының жүрдек мал екенін жақсы біледі. Ол күніне 30-40 шақырымға дейін жүріп тастайды. Өткен ғасырдың сексенінші жылдары еліміздің шөлейт аймақтарында қаракөл қойы көбейген кезде жайылымдар тоза бастаған. Күн сайын өріске жүз мыңдаған қаракөл шыққан кезде жануарлардың тұяғы жайылымның шаңын шығарып, шөптің қайта өсуіне мүмкіндік бермеген. Сол кезде Х.Үкібаев бастаған ғалымдар тобы ғылыми-зерттеу жүргізіп, жабайы өсімдіктердің тұқымын көбейтіп, оны қолдан егудің әдістемесін жасап шығарды. Соның арқасында миллиондаған гектар жайылым біржола жарамсыз күйге түсуден аман қалды. Осы еңбегі үшін ғалымға Қазақ КСР-інің Мемлекеттік сыйлығы берілген.
Иә, кеңестік кезеңде елімізде қаракөл шаруашылығы мықтап дамыған болатын. Кейіпкеріміз бір тоқтының елтірісі 13 грамм алтынға бағалаған кездер болғанын сағынышпен еске алады. Қазақстанда жүздеген кеңшарлар, 10 зауыт пен тұтастай бір ғылыми-зерттеу институты осы іспен айналысып, қаракөл қойының саны 6 миллион 500 мың бастан асқан екен. Содан қазір 100 мың басқа жетер-жетпес қаракөл қалып отыр. Оның өзі жылдан жылға азайып барады. Себебі, елімізде қаракөл елтірісін өңдейтін кәсіпорын жоқ. Елтіріге сұраныс болмаған шаруалар еті мен майы мол қазақы қойға біржола ауысып алған.
Қаракөл елтірісіне сұраныс болмай отырған біздің ел ғана. Біз интернет-дүкендерден іздеп көргенімізде онда қаракөл елтірісінен тігілген, Италия мен Оңтүстік Африкадан әкелінген ішік пен тондар сатылып жатыр. Бағасы 2 000 – 2 500 АҚШ долларының төңірегінде. Іргеміздегі Өзбекстан да қаракөлді Бұқара қойы деген атпен көбейтіп, елтірісін илеп, дайын өнім шығара бастапты.
Өкінішке қарай, Хисметолла Үкібаев ақсақалдың өмір бойғы ізденісінің нәтижесінде алынған Қазақтың көк реңді құйрықты, елтірілі қойы елімізде тұқым ретінде жойылып кетудің аз ғана алдында тұр.
Қайсыбір жылы ел Үкіметін басқарып тұрғанда Бақытжан Сағынтаев ғалымды арнайы қабылдап «Аға, қаракөл шаруашылығын қайта өркендетуіміз керек, соған Сіз де атсалысыңыз» деп өтініш айтқан екен. Хисметолла Үкібаев Үкімет басшысының бұл ұсынысына қуана келісіп, Арыс, Отырар, Түркістан мен Жаңақорған аудандарын аралап жүріп, қаракөл ұстап отырған шаруалардан көк қаракөлді, оның ішінде құйрықты тұқымын жинапты. Одан Астрахань мен қаламақ еліне барып, ол жақтан да тірнектеп жүріп осы тұқымның сақталып қалған бастарын әкеліпті. Бірақ, Үкіметтің бұл бастамасы да аяқсыз қалған. Қазір ғалымның қолында құйрықты көк қаракөлдің 300 басы бар екен.
Түсінгеніміз, қаракөл шаруашылығы қайта түлеуі үшін тері иелейтін кәсіпорын қажет. Теріні өткізетін орын болса, шаруалар мал басын аз жылда қайта көбейтіп әкететін түрі бар. Бірақ, әзірге ондай зауыт салатын инвестор көрінбей тұр. Сондай инвесторды іздеп, оған қолдау көрсетіп, қаракөл шаруашылығының қамын жейтін билік тағы жоқ.
Хисметолла Ысқақұлы егер жағдай осылай жалғаса берсе, «қаракөл шаруашылығы біржола құрдымға кетіп, өмір бойғы ғылыми ізденісім зая кете ме?» деп қорқады.