Шымкент келбеті

Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев өзінің «Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік» атты Жолдауында еліміздің аграрлық секторы экономиканың жаңа драйвері болуы тиіс деп атап өтті.
Бұл ретте ауыл шаруашылығын дамыту, оның ресурстарын, бірінші кезекте жерді, материалдық мүмкіндіктерді, өндірістік қорларды, қажетті ұйымдастырушылық іс-шаралар жүргізу кезінде еңбек ресурстарын дұрыс пайдалануға үлкен үміт жүктеледі.

(Жалғасы. Басы газеттің №26, 28-шы нөмірлерінде)

Баламасы бар

Жеке қосалқы шаруашылықтар (ЖҚШ) бірігу жағдайында өз беттерінше кенеттен үлкен шаруашылыққа айналып кетпесі үшін, әсіресе екінші қала аймағында, біз оларға жем-шөп базасын құруға, малды жаюға арналған жеткілікті жері бар үшінші аймақта құрылған немесе ұйымдастырылатын кооператив мүшелігіне кіруді ұсынып отырмыз. Кооперативке кірушілер, онда өз капиталдарын, қорларын, малдарын, жылжымайтын мүліктерін және т. б. кіргізіп барып, өздерінің өндірістерін ұлғайтулары немесе оңтайландырулары керек.
Үшінші аймақта құрылған кооператив мүшесі Шымкент қаласының кез келген тұрғыны бола алады. Белгіленген заңға сәйкес, үлескер кооперативте жұмыс жасауы міндетті емес, ол кооперативке өзінің қаржылай үлесін енгізіп, оның толық құқықты мүшесі болуы жеткілікті. Сонымен қатар, оның кооперативке қосқан өз үлесіне мөлшерлес бөлігін пайдалануға құқығы бар. Бұл дегеніміз, тұрғындар үшін тек акционер болу ғана емес, кооператив мүшесі ретінде өздерінің капиталдарын қаланың өсіп келе жатқан аграрлық секторына тиімді орналастырумен кепілді дивидендтер алып отыру үшін жақсы мүмкіндік. Заң бойынша әрбір кооператив мүшесінің өздерінің салым сомасына қарамастан бір толық дауыс екенін ұмытпауымыз керек.
Осы ретте, «Ауылшаруашылық кооперативі туралы» заңда алғаш рет кооператив қатысушылары арасында оның пайдасын бөлуге рұқсат етілгендігін айта кету керек. Бұл – өте прогрессивті қадам. Бұрын ең алдымен кооператив мүшесі табыстың бір бөлігін жалақы түрінде ғана алатындықтан, онда жұмыс істеуге міндетті болатын. Сондықтан, егер жұмыс істемеген болса, онда табысқа құқығы болмаған.
Шымкент қаласы үшін жеке қосалқы шаруашылыққа (ЖҚШ) қатысты қолайлы жағдай, олар үшін бірден екі мәселенің шешімі туындауда. Сонымен, қаланың азық-түлік ресурсы туралы маңызды мәселесін шешуде ЖҚШ жойылмайды. Керісінше, біз қаланың екінші аймағында қосалқы шаруашылықтарының барлық нормаларын сақтай отырып жұмыс істеуімен ЖҚШ сервистік, дайындау-өткізу кооперативтеріне айналуына, олардың аграрлық тауарлық өнімдерін ірілендіруге, оларды сатып алуға кепілдік беруге жағдай жасап отырмыз.
Екіншіден, жеке қосалқы шаруашылықтар ірі аграрлық секторларды дамыту үшін барлық жағдайлар бар, қаланың үшінші аумағында кооперативтерге қосылуға немесе ұйымдастыруға мүмкіндік алып отыр. Бұл процесті түсіну – фермерлерге өздерінің мәселелерін неғұрлым икемді шешуге мүмкіндік береді. Олар ірі кооперативтік аграрлық қозғалыстың қатысушылары болады. Мәселе социалистік нысанындағы шаруашылық басқарудың бұрынғы колхозы туралы емес, өйткені кооперация – бұл экономиканы көтеру мақсатында адам, жер және материалдық ресурстарды біріктіру бойынша ерікті қозғалыс. Және бұл өте дұрыс тәсіл.

Ереже бойынша жұмыс істеу

Бізде жеке қосалқы, ірі және шағын шаруашылықтарды дамыту процессінде ауылшаруашылығы жерлеріне қоректік заттарды қайтару мүмкіндігі болмаған. Бір тонна тауарлы өнімді өсіру кезінде мысалы, күздік бидай – 37 кг азот, 13 кг фосфор, 23 кг – калий, тиісінше, жаздық бидай – 47, 12 және 18 кг, ал жүгеріден астыққа – 34, 12 және 37 кг шығарылады.
Кезінде академиктер Р.Елешов және А.Крамарев нәрлендіргіш заттардың ешқайсысы жеке өздері қолданылмайтынын, олар өсімдікке қажетті мөлшерде және қажетті уақытта болуы тиіс деген фактілерді бірнеше рет келтірген. Бұл үшін басымдықты бір жақты емес, кешенді тыңайтқыштарға беру қажет. Минералдық тыңайтқыштарды әлемдік тұтыну, олардың кешенді түрлерінің артықшылығын дәлелдейді. Сонымен қатар, тыңайтқыштарды қолдану және ауылшаруашылығы дақылдарының жаңа технологияларын енгізу NPK тұтыну сипатының өзін өзгертеді (қоректендіру элементтерінің мазмұнын – азот, фосфор, калий). Көп сөздің орнына мынадай мысал келтірейік: ХХ ғасырдың 80-шы жылдары NPK балансы бойынша тыңайтқыштарды тұтыну 24:51:25, 90-шы жылдары – 56:26:18, 2000-шы жылдары – 60:24:16 құрады. Оның үстіне өндірілген дақылдардың жалпы көлеміндегі кешенді тыңайтқыштардың үлестік қатынасы тұрақты түрде өсіп отырады. Мысалы, Жапонияда кешенді тыңайтқыштардың үлестік бөлігі қазірдің өзінде 66%- ды құрайды, Финляндияда және басқа да Скандинавия елдерінде – 90 %, Польшада – 75 %, және осындай оң үрдістер экономикасы дамыған басқа да елдер үшін де тән. Белгілі болғандай, оның құрамы, қолданылатын кешенді NPK жаңа түрлері құнарландырылатын өсімдіктердің химиялық құрамына сәйкес болған сайын, өндірістік жағдайларда олардың тиімділігі күштірек болып байқалады. ХІХ ғасырдың көрнекті агрохимигі
Ж.Бусенгоның «өсімдіктен осы уақытта оған не керек екенін сұрау керек», – деп айтқан пікірі бар. Ал бұл үшін, химиялық талдауды алдымен мүмкіндігінше өздігімізден немесе оны кәсіби деңгейде биохимиялық зертханаларда жасап және өсімдіктің топырағы және диагностикасы бойынша талдау жұмысын жүргізу қажет. Қазіргі кезде дамыған елдерде орташаланған химиялық құрамдағы минералды тыңайтқыштарды пайдаланбайды. Керісінше, ауылшаруашылық өндірісінде құрамында нәрлендіргіш қоспалары бар NPK өндіруге қажеттілік көп туындайды. Ең жоғары өнімді сортты немесе гибридтты өнімдер, егер құрамдарында макро және микроэлементтер және гумустар жеткілікті мөлшерде болмаса, онда олар өздерінің генетикалық мүмкіндіктерін тарата алмайтындығы аксиома болып отыр. Бұл ретте, егер топырақтағы фосфор құрамы қажетті норманың тек 20% ғана, ал кальций – барлық 80% болса, онда шектеу факторы фосфор жетіспеушілігі болып табылады. Көз алдарыңызға рейкалары әр түрлі биіктіктегі ағаш бөшкені елестетіп көріңіздерші. Оның рейкалары қандай биіктікте болғанымен, бөшкеге суды ең қысқа кесілген рейкаға дейін құясың. Қоректік заттар да дәл солай, артық бір элемент – екінші бір элементтің жетіспеушілігін ауыстыра алмайды. Осылайша, ағзаның жай-күйін минимумдағы зат айқындайды, яғни болашақ астықтың шамасы минимумдағы қоректік заттарға байланысты (Ю.Либих заңы).
Жоғалған топырақ құнарлылығын қалпына келтіру үшін, агрономның және жер иесінің ең алдымен агрохимиялық білімі болуы қажет. Академик Д.Прянишников «Білімнің тапшылығын тыңайтқыштың молшылығымен ауыстыруға болмайды», – деген болатын және бұл афоризмді жұмысы топырақ пен өсімдікке қатысты әркім есте сақтауы керек.
Кейде семинарларда, біздің жекелеген фермерлер топырақты агрохимиялық зерттеу және тыңайтқышты ғылыми негізде енгізу қажеттілігін өздеріне енді ғана жаңалық қылып ашып отырғандарын көргенде, еріксіз таңғаласың. Ал осы шаруаның жерді иеленгеніне ондаған жылдар өткен (200 га). Сондықтан агрономиялық білім беру жүйесін дамытып, оның түрлері мен әдістерін өзгертіп, түсінікті етіп жасап, мониторингке қою керек. Ал аграрлық жоғары оқу орындары, ҒЗИ мен колледждер осы бағытта өз жұмыстарын жандандыруы қажет.
Шымкентте жер құнарлылығын қалпына келтіру үшін оларды бу астына жібереді. Бірақ топырақтың тіпті екі жылдық демалысының, бұл дегеніміз бу да емес, шоғыр, әсері жеткіліксіз және экстенсивті фактор. Егіс айналымын енгізу шаруашылық алқабы көлемінің аздығынан проблемалы болып табылады. Өйткені, фермер жыл сайын өзінің бірнеше гектар жеріне еккен өнімінен өзінің пайдасын алуды қалайды. Ол үшін осы учаскеден екі-үш жыл қатарынан өнім алмауы құлдыраумен тең. Ол оған жол бермейді.
Ал кооперативпен, ауылшаруашылығы мақсатындағы жерлердің алқабын ұлғайтқан кезде, ауыспалы егіс, химияландыру және кең ауқымды механикаландыруды енгізу үшін барлық алғышарттар бар. Дегенмен бүгінде жерлерін шағын шаруақожалықтарға жалға берген жер, учаске иелеріне егіс айналымын сақтау ұйғарылған, әдетте, оны олар, сақтамайды. Әкімдіктер бұл учаскелердің иесіз бос тұрып қалуына және оларды ауылшаруашылығы айналымынан шығармау үшін алып қоюға тәуекел етпеген. Осыған орай, жерді жалға беру мерзімін созу мәселесі көбінесе тығырыққа тіреліп келген. Енді әкімдікте баламасы бар. Бүгінде билік ауылдық өндірістік, сервистік және басқа да кооперативтер түрінде ірі тауарлы шаруашылықтарды, сондай-ақ нарыққа тауар көлемін жеткізуді өсіру үшін ЖҚШ бірлестіктерін жақтайды. Міне, сонда ғана жоспарлы ауыспалы егісті енгізу мен жерді химияландыру және механикаландырудың жаңа құралдарымен өңдеу қатаң міндеттенілетін болады.

Мал шаруашылығы мәселелері

Мал шаруашылығына қатысты, бүгінде ұсақ фермерлер мен жеке қосалқы шаруашылықтарда ауылшаруашылығы малдың өнімділігі өте төмен екендігі байқалады. Мысалға 1800 литрге жеткен сиыр сауымы орташа болып саналады. Дамыған елдерде бұл өте төмен көрсеткіш. Тағы бір біздің проблема – мал тұқымдылығының нашарлығы. Ғалымдардың пікірінше, бүгінде тұқымның бағалы сапасын бірнеше бағытқа бөлуге болады: ет, сүт, ет-сүт және сүт-ет. Ал бізде тұқымды жүйесіз араластыру процестері орын алған.
Мемлекет ауылшаруашылығының осы саласын қаржыландыра отырып, үлкен дайындық жұмыстарын жүргізгендігін айта кету керек. Атап айтқанда, асыл тұқымды жануарлар сатып алуға субсидия беріліп, бағалы тұқымды дамытумен айналысатындарға көмек көрсетіледі. Бірақ мәселе мынада: асыл тұқымды малды нашар тұқымды малмен будандастыру кезінде оларды тіркеуге байланысты қатаң селекциялық жұмыс жүргізілмеуінен, оның тұқымының пайдалы қасиеттерін сақтап қалу өте қиын, ал сатып алынған оның жекелеген белгілері тұрақсыз, сондықтан нәтижелі эффект бермейді. Одан әрі тұқымның қасиеттері өзінің бастапқы пайдалы қасиеттерінен де аз сақталады. Әрине, селекция бойынша мақсатты жұмыс жүргізу қажет, тағы да бұл тек ірі кооперативтерде ғана мүмкін.
Бізде асыл тұқымды шаруашылықтарды қалпына келтіру бойынша бірқатар компаниялардан ұсыныстар бар. Біз бұны қазіргі заманғы өлшем деп білеміз. Өйткені, бұл асыл тұқымды репродуктивті шаруашылықты орында ұйымдастыру үшін кооперативтер құруға және оларға таза тұқымды өнімді мал сатып алуға ынталандырады, сондай-ақ, шаруашылықтарға табын айналымын ұстауға мүмкіндік береді. Әзірге жергілікті жерлерде ретсіз тұқымаралық будандастырулар, сапасыз мал басын өсіру жұмыстары жүргізілуде. Ұсақ фермерлік шаруашылықтарда белгілі бір аналық мал басын өз төлінен өсіру үшін табын айналымы реттелмеген. Мал бордақылау үшін негізінен солтүстік өңірлерден әкелінеді, және олардың тұқымы әлсіз болып келеді.

Жалғасы бар.

Тимур БАЙМҰХАНОВ,
Шымкент қаласы әкімінің орынбасары, экономика
ғылымдарының докторы

(Жалғасы. Басы газеттің №26-шы санында)

Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев өзінің «Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік» атты Жолдауында еліміздің аграрлық секторы экономиканың жаңа драйвері болуы тиіс деп атап өтті. Бұл ретте ауыл шаруашылығын дамыту, оның ресурстарын, бірінші кезекте жерді, материалдық мүмкіндіктерді, өндірістік қорларды, қажетті ұйымдастырушылық іс-шаралар жүргізу кезінде еңбек ресурстарын дұрыс пайдалануға үлкен үміт жүктеледі.

Кооперация жолында

Қаланың ғалым-практиктерінің ауылшаруашылығы жануарлары мүмкіндігін гендік тұрғыдан зерттеулерін қолдану жөніндегі ұсыныстары қызықты болды («Ғылым, білім және бизнесті дамыту орталығы» ЖШС). Бұл мәселені шешу ең алдымен, генетикалық популяцияның жаңа әдістерін қолдана отырып, жануарлардың генетикалық ресурстарын пайдалану есебінен қарастырылуда. 

Ұсынылған технологияның мәні – молекулалық-генетикалық селекция жүргізу үшін ДНК-технологияларын пайдалана отырып, ІҚМ-ң (ірі қара мал) болашақ тұқымдары бойынша генетикалық маркерлер құру болып табылады.

2017 жылдың қаңтарынан бастап ОҚО-да еттің тығыздығын, сүттің ірімшікке жарамдылығын, сүйек негізі және соматотропты гормоны арқылы ІҚМ-ң генотиптерін анықтау бойынша зерттеу жұмыстары жүргізілуде.

Қазіргі уақытта шағын және орта шаруа қожалықтарының мұндай зерттеулер жүргізу мүмкіндіктері жоқ және осының салдарынан ірі қара малдың сапасын және сандық көрсеткіштерін арттыра алмай отыр. Бұл проблеманы заманауи, қымбат жабдықтармен және білікті мамандармен жарақтанған генетикалық селекция ғылыми зертханасымен ынтымақтастық жағдайда олардың базасында ірі ауылшаруашылығы кооперативтерін құру негізінде шешуге болады. 

Осындай процесстерді талқылау барысында біздер, кооперативтерді құруға мүдделі адамдарды анықтадық. Кооперация құруға ниет білдірген азаматтарды қалалық әкімдігіне шақырып, олармен кеңесу жұмыстарын жүргіздік. Осы бағытта тәжірибелі кооператив төрағаларының қатысуымен мастер-кластар ұйымдастырылды. Олар осы бағыттағы тәлімді тәжірибелерімен бөлісіп, кооперация құрудың жақсы да, қиын да тұстары туралы әңгімеледі. «Ауыл шаруашылығы кооперативтері туралы» Заң ауыл шаруашылығы кооперативтеріне коммерциялық ұйым болуға мүмкіндік жасайды. Демек бұл оларға кооперативтің таза табысын оның мүшелерімен өндірістік және басқа шарушылық қызметінде теңдей бөлісуге құқық береді. Ауыл шаруашылығы кооперативтеріне арнайы салық тәртібі енгізілді. Ол бойынша бірқатар салық төлемдерін 70 пайызға төмендеткен ерекше тәртіптер бар, ауыл шаруашылығы кооперативтерінің қызмет саласы мен отбасы мүшелерінің құрамы кеңейтілген.

Ізденіс барысында біз жұмысшы тобын құрып, болашақ төрағалармен бірлесіп нақты шаруашылықтар бойынша кооперативтер құру жөнінде концепция жасадық. Кейін олар қалалық әкімдікте бұл тұжырымдамаларды қаржы институттарының өкілдерінің қатысуымен қорғап шықты.

Расын айтсақ, ол кезде бұл жобының қаржы ресурстары, қанша қаражат бөлінетіні, субсидия, несие алу кезінде кооперативтерге жеңілдіктердің болуы, лизинг мүмкіндіктері және тағы басқа мәселелерді анық емес болатын. Материалдық-қаржылық ынталандыру механизмі де дайын болмаған.

Дегенмен, жобалар тіркеліп, кооператив мүшелерін тарту бойынша жұмыстар басталып кеткен болатын. Бұл ретте біз, егер осы кооперативтерге жеке қосалқы шаруашылықтар кірген жағдайда ғана Шымкент қаласының өзінің аграрлық болашағы болатынын жақсы түсіндік.

Бұл кезеңде жобаның даму Тұжырымдамасына қол қойылып, содан кейін Шымкент қаласын жерді аймақтарға бөлу жөніндегі ұсыныстар әзірленді.

Мәселен, кооператив мүшелері ауылшаруашылық кооперативіне, соның ішінде қызмет көрсететін (өткізу, қайта өңдеу, жабдықтау және т. б.) кірген жағдайда, өздерінің заңды және экономикалық дербестігін, яғни жердің, ауылшаруашылығы техникасының және т. б. меншік иелері болып қала береді. Бұл ретте ауылшаруашылығы тауарын өндірушілерінің өнімдерін кепілді түрде тұрақты өткізіп отыру факторы сатылған (өңдеу зауытына немесе нарыққа делдалсыз өткізу). Ішкі тарифтерді пайдалану кезінде шикізатты жеткізу, тасымалдау шығындары айтарлықтай қысқарып келген. Әсіресе, кооператив құрылтайшыларының жалпы жиналысында шешімдерді талқылау және қабылдау кезінде дауыс беру құқығы, сондай-ақ кооператив мамандарынан ақпараттық-консультациялық көмек алу мүмкіндігі.

Біз бастапқыда-ақ кооператив қызметтерінің түрлерін анықтап алғанбыз. Олар мыналарға бөлінеді:

– өндірістік – өндіру, ауылшаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу, сондай-ақ жерді бірлесіп өңдеу, ауылшаруашылығы техникасын пайдалану;
– өткізуші – кооператив мүшелерінің өнімдерін дайындау, сақтау және өткізу, сонымен қатар, жинау, сақтау, сұрыптау, кептіру және шикізатты жас немесе қайта өңделген күйде көтерме немесе бөлшек саудада сату және тасымалдау;
– қайта өңдеу – ауылшаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу және жеке сауда желісін құру мүмкіндігімен оны көтерме немесе бөлшек саудада сату;
– жабдықтау – кооператив мүшелерін техникамен, жанар-жағар маймен, тұқыммен, тыңайтқыштармен, улы химикаттармен, жемшөппен, қосалқы бөлшектермен, құрылыс және т. б. қамтамасыз ету;
– сервистік – өздерінің мүшелерін агрохимиялық қызметпен, сумен қамтамасыз ету, электрмен жабдықтау, техникасын жөндеу, телефондандыру, асыл тұқымды және селекциялық және т. б. қызметтермен қамтамасыз ету бойынша қызмет көрсету.

Сонымен қатар, ауылшаруашылық өндірісінің қызмет көрсетуші кооперативтен айрықша ерекшеліктері анықталды.

Мақсаттары материалдық-техникалық базасының ресурстарын бірлесе өндіру болып табылатын ауылшаруашылық өндірістік кооперативтерінің құрылтайшылары – ауылшаруашылығы тауарын өндірушілер берген ауылшаруашылық кооперативі ретінде пай жарнасының өз мүлкін, жер, а/ш техникасын, ғимараты және басқа.

Сонымен қатар, ауылшаруашылық өндірістік кооператив құрылтайшылары – бұл мақсаттары материалдық-техникалық базасының ресурстарын бірлесе өндіру болып табылатын ауылшаруашылық кооперативтеріне – жер, а/ш техникасын, ғимарат және басқа да өз мүлктерін пай жарнасы ретінде берген ауылшаруашылығы тауарын өндірушілер.

Қызмет көрсетуші кооперативтердің құрылтайшылары – ауылшаруашылығы тауарларын өндірушілер – өздерінің заңды және шаруашылық мәртебесін сақтайды, яғни өздерінің жерлері, а/ш техникаларын және басқа да мүліктерін біріктірмейді. Негізгі мақсат – олармен бірге бірлесіп құрылған кооперация нысанын (мал сою цехы, сүт қабылдау пункті, ТСМ) пайдалану.

Бұл ретте кооператив мүліктерін қалыптастырудың нақты көздері айқындалған. Олар өз (пай жарналары, субсидиялар, ерікті, біржолғы жарналар мен жәрдем жинау, тауарды сатудан және көрсетілген қызметтерден түскен түсім, дивидендтер), сондай-ақ қарыз қаражаты (несиелер) болып табылады. Бұл ретте, мүліктік құрамға жылжымалы және жылжымайтын құралдар, ақша, бағалы қағаздар, сондай-ақ заңнамамен тиым салынбаған басқа да нысандар кіруі мүмкін.

Кооператив пайдасын бөлудің негізгі қағидалары нақтыланды. Ең алдымен олар мерзімі өткен борыштарды өтеуге, резервтік және, мүмкін, пайлық қорларды, мүшелердің қосымша пайлық жарналарын және кооперативтің қауымдасқан мүшелерінің пайлық жарналары, дивидендтер және кооперативтік төлемдер төлеуге бағытталуы тиіс.

Заңды тұлғалар мен ауылдық өндірістік кооперативтерді мемлекеттік тіркеу (қайта ұйымдастыру) үшін құжаттар тізімі мен тәртібі нақтыланды.

Бұл, ең алдымен, заңды тұлғаның мемлекеттік (есептік) тіркеуі туралы өтініші, құрылтайшылар тізімі (жеке куәлігінің деректері, үлесі, пай), бюджетке төленгенін растайтын түбіртек немесе құжат. Сонымен қатар, ауылдық өндірістік кооперативтер болып қайта құрылған заңды тұлғалардың құжаттар тізбесі нақтыланды. Бұл заңды тұлғаның мемлекеттік (есептік) тіркеу туралы өтініші, кооператив мүшелерін ауылдық өндірістік кооператив (АӨК) қылып қайта құру туралы жалпы жиналыстың шешімі, өткізу актісі, заңды тұлғаны қайта құру туралы кредиторлардың жазбаша хабардар етілгенін растайтын құжат, бюджетке төленгенін растайтын түбіртек.

Ол кезде бұл жобының қаржы ресурстары, қанша қаражат бөлінетіні, субсидия, несие алу кезінде кооперативтерге жеңілдіктердің болуы, лизинг мүмкіндіктері және тағы басқа мәселелерді анықталмаған болатын. Ауылдық копператив шаруашылығында әлі де материалдық-қаржылық ынталандыру механизімі дайын болмаған. Дегенмен, жобалар тіркеліп, кооператив мүшелерін тарту бойынша жұмыстар басталып кеткен еді. 

Айтпақшы, ауылшаруашылығы жануарларына тұқымдық зерттеу әдісін енгізу Шымкент қаласында жаңадан құрылған "Шаңырақ-Сүт" агроөнеркәсіптік кооперативінде басталған. Оның әлеуеті сүт өнімдерін ірімшік өнімі етіп қайта өңдеуге, қуаты тәулігіне 40 тонна түйіршіктелген жем шығаратын жемцехына жинақтауға, голштинофриз тұқымды сүтті табынды Татарстан мен Алтай өлкесінен және Ресей Федерациясынан сатып алуға мүмкіндік береді.

Агронесиелік корпорациясының оң қорытындысы алынды. Өндірісті кеңейту үшін шаруашылыққа егістік жем-шөп алқаптары қажет (қала оның шешімдерінің нұсқаларын аграрлық азық-түлік белдеуінде қарайды), бүгінгі таңда жем-шөп Қазғұрт және Түркістан алқаптарынан алынуда.

Кооперацияның бастапқы даму кезеңі командалық-әкімшілік болашағына қайта келуге болмайтынын бірден көрсеткенін ерекше атап өткім келеді. Кооперация үрдісін дамыту қағидалары және кооперация туралы қабылданған заң оған саналы және кезең-кезеңмен өту барысын қамтамасыз етеді, біз оны басшылыққа алуға тиіспіз. Мемлекеттен бөлінетін қомақты қаражаттың қайтарымы барынша пайдаланылуы тиіс.

Біздің пікірімізше, алдағы уақытта Шымкенттің ірі тауар өндірісін өндіретін кооперативтерді қалпына келтіру жөніндегі ғана емес, сондай-ақ ерікті түрде өздерінің мүдделерін қорғайтын жеке қосалқы шаруашылық құрған жағдайда (жеке қосалқы шаруашылықтардағы) аграрлық болашағы бар. Қалалық аграрлық сегментін кооперациялаудың бастапқы кезеңінде, оның дамыту Тұжырымдамасы және Шымкент қаласын аймақтарға бөлу бойынша ұсыныстар әзірленді.

Тимур БАЙМҰХАНОВ, 
Шымкент қаласы әкімінің орынбасары, экономика
ғылымдарының докторы

(Жалғасы бар)

Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев өзінің «Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік» атты Жолдауында еліміздің аграрлық секторы экономиканың жаңа драйвері болуы тиіс деп атап өтті. Бұл ретте ауыл шаруашылығын дамыту, оның ресурстарын, бірінші кезекте жерді, материалдық мүмкіндіктерді, өндірістік қорларды, қажетті ұйымдастырушылық іс-шаралар жүргізу кезінде еңбек ресурстарын дұрыс пайдалануға үлкен үміт жүктеледі.

Жаңа үлгіні қалыптастырудың негізі

Бүгінде ауыл шаруашылығын көтеру және дамыту үшін мемлекет тарапынан қаражат жеткілікті бөлінуде. Және аграрлық салада кооперация негізінде заңды түрде дамитын жаңа кезең басталады деп батыл айтуға болады.

Агроөнеркәсіп кооперациясының үрдісі жаңалық емес, ол ауыспалы табыспен дамып отырды. Кеңес одағының билігі кезеңінде ол бізге нақты сабақтар мен қорытындылар берген күштеп ұжымдастырумен жүргізілді.

Еліміздің аграрлық секторын дамытудың жаңа кезеңі үшін осы үрдістің негізін қалаушы қағидаттар және оның ішінде шаруашылық жүргізу түрлерін, әлеуметтік-экономикалық алғышарттарды еркін таңдау құқығының, осы үрдісті қолдаудың заңдық негіздері мен тетігінің болуы маңызды. 

2016 жылдың бірінші қаңтарынан Қазақстанда кооперация туралы жаңа заң қабылданды. Осы мәселе бойынша бұдан бұрын қабылданған Заңдар, дәлірек айтсақ, оның үшеуі іс жүзінде өз күшін жойды. Бұрынғы заңда қабылданған өзекті мәселелердің бәрі соңғы кооперация туралы заңда шоғырланған. Біріншіден, онда еріктілік қағидасы тіркелген.

Шын мәнінде, қазіргі заманғы кооператив – бұл жаңа үлгідегі құралымдар құру үшін өндіріс ресурстарын біріктіру. Осы үрдіске екпінді серпін беру үшін қазіргі таңда мемлекет кооперацияны дамытуды қолдауға үлкен қаржы бөліп отыр. Ұлт Көшбасшысының айтуынша, кооперацияны дамытуға 100 миллиардтан астам теңге бөлінеді. ҚР Премьер-Министрінің орынбасары, ауыл шаруашылығы министрі Асқар Мырзахметовтың мәліметі бойынша осы жылға 51 миллиард теңгеден артық қаржы берілген. Бөлінген қаражат, соның ішінде кооперация үрдісінің даму барысын ынталандырады. Айта кету керек, шаруалар бұған үлкен қызығушылық танытуда.

Уақыт келді

Кооперация үрдісінің маңыздылығы мен қажеттілігі көптеген алғышарттарымен анықталады. Егер, кеңес уақытының ұжымдастыру және индустрияландыру кезеңін мысалға алатын болсақ, онда сол кезеңнің көптеген ғалымдары және оның бірі Алов-Лапскер » қазір, жиырмасыншы жылдары тек ертең жүзеге асыруға болатын істер атқарылуда» деп сол кездің өзінде атап өткен. Шындығында ол кездері агроиндустриалды комбинаттар құру процесін жүзеге асыру мен дамытудың жеткілікті алғышарттары болмады. Бұл қалыптасуға мәжбүрлеп енгізілген шаруаларға ауылшаруашылық шикізаттары алыстан тасып жеткізіп отырылды. Ең алдымен не материалдық, не қаржы ресурстары жеткілікті болмаған.

Біздің Президент бұрынғы жылдардың тәжірибесін ескере отырып, бұл үрдісті іске асыру бойынша үкіметке уақытылы тапсырма берді. Нақты заңнамалық негізі, өндірістің әлеуметтік-экономикалық шарттары мен материалдық-қаржы ресурстары дайындалған. Шаруалар жеке дара жұмыс атқарып, ұсақ тауарлар өндірумен айналысты және өз тәжірибелерінде ірі тауар өндірісін дамыту үшін ерікті түрде кооперативке бірігу қажет екендігіне: онда оның әрбір мүшесінің беделді дауысы бар, бір кооператив мүшесі – бір дауыс екеніне көздері жетті. Бүгінде елімізде ауыл шаруашылығы өнімдері өндірілетін кооперация нысандарымен қамтылмаған 500 мыңнан астам жеке қосалқы шаруашылықтар мен ұсақ фермалар бар.

Аграрлы Шымкент

Шымкентте 3900-ге жуық жеке қосалқы шаруашылығы ауыл шаруашылығы өнімдерінің негізгі бөлігін өндіреді, оның ішінде 65% ет пен 87% сүтін миллион халқы бар қала тұтынады. Облыс орталығында шамамен 240 жеке кәсіпкер, ауыл шаруашылығы кооперативтері мен ЖШС бар.

2012 жылмен салыстырғанда Шымкент қаласының алаңы жаңа бас жоспарға сәйкес 40 мың гектардан 117 мың гектарға дейін үш есе артқан. Оның ішінде ауыл шаруашылығы алқаптарының ауданы 62 мың гектарды құрайды. Бұл дегеніміз Шымкент қаласын тек Қазақстанның оңтүстігі емес, еліміздегі, сонымен қатар Орталық Азиядағы бірегей қала екенін көрсетеді. Өйткені олардың көбісінің азық-түлік қауіпсіздігі мен таза экология белдігі болып саналатын мұндай агроөнеркәсіптік потенциалы жоқ. Президентіміз дәл осындай белдеулерді мегаполистердің айналасында қалыптастыру туралы айтты.

Иә, қаланың өсу болашағы әлі алда. 2030 жылға дейін 62 мың га ауылшаруашылығы жерлерінің 20 мың гектары тұрғын-үй құрылысы мен қаланың инфрақұрылымына кетеді. Дегенмен, 42 мың га жер ауылшаруашылығы мақсатында қалады. Оларды тиімді пайдаланылған жағдайда суармалы жерлер 40 %-ға және ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігі кемінде бір жарым есеге өсуі тиіс. Демек, біз ауылшаруашылық өндірісінің көлемін арттырып қана қоймаймыз, сондай-ақ мал шаруашылығының өнімділігін арттырамыз.

Бүгінгі күні Шымкент қаласы бойынша ауылшаруашылығы өнімінің жалпы көлемі 22 миллиард теңгеге жетті. Қазір Шымкент қаласы аграрлық өндірісінің көлемі және ауылшаруашылығы алқаптарының аумағы жағынан ОҚО-ның 14 аудандарының арасында жетінші орында тұр. Байқасаңыз, соңында не болмаса соңғының алдында емес, ортасында. Осыдан кейін «бұл факторды тиімсіз пайдалануға біздің құқымыз бар ма?» деген сұрақ туындайды.

Шымкенттің шекарасының ішінде аграрлық азық-түлік белдеуі өнімді жеткілікті көлемде шығарады, тамаша инфрақұрылымы бар, облыс орталығына өзін-өзі қамтамасыз етудің кең мүмкіндіктерін ұсынады. Барлығы белгілі «егістік-дүкен» формуласын біледі. Шымкентте ол жақсы жүзеге асырылуда, яғни , жақын уақытта сәтті іске аспақ.

Соның ішінде логистика

Аграрлық аймақ аумағында – Шымкент қаласының азық-түлік белдеуінде сауда-логистикалық орталығы (СЛО) орналасқан. Біз СЛО секторының иелерімен бірлесе отырып оның базасында кооперативтер құру туралы бастамалар көтеріп отырмыз. Бұл ретте сауда-логистикалық орталығы секторы иесінің сыйымдылығы 10 мың тоннаға дейін жететін тоңазытқыштары бар. Әрине, сол үшін бұл қуаттарды жеміс-көкөніс және ет өнімдерімен толтыруға мүдделілік бар.

Өткен жылдардың тәжірибесіне жүгінсек, бұл СЛО ыдыстары өте нашар толтырылған. Өнім сапасыз, түрлері жеткіліксіз болған. Жалға алушылар мардымсыз шаршы метрді алып, өздерінің азғантай өнімдерін сонда сақтап отырған. Сондай-ақ, бұл алаңдар ауылшаруашылық өнімдерін мысалы, Қазақстанның басқа өңірлерінен әкелінген картопты сақтауға пайдаланылған. Бізге бұл картоп ерте күзде әкелініп, жаңа жылдан кейін солтүстік аймақтарға қайта шығарылған.

Ал қазір біздің алдымызда өзіміздің өнімімізді өндіріп, СЛО-да сақтап, оны одан әрі таратуды жүзеге асыру міндеті тұр. Міне, бұл тиімді! Міне осыған сауда-логистикалық орталықтары қоймаларының иелері қызығушылық танытуда.

Бұрын бұл идеяны жүзеге асыру үшін қажетті көлемде және тиісті сапада өнім болмаған. Ассортимент те жеткіліксіз болған. Ал кооперация бұл жоспарды жүзеге асыру үшін өте көп кеңшілік береді.

Көптеген ауылшаруашылық өнімдерін өндірушілері кооперативтері СЛО қоймалар базасында кооперативтер құруға тілек білдіруде. Бұл өте тиімді. Өндірушілер СЛО қоймалардың иелерімен шартқа отырып, өздерінің өнімдерін осы қоймаларда сақтауға тапсыратын болады. Шартта ауылшаруашылық өнімдерінің көлемі, ассортименті, сапасы, көрсетіліп, болашақта сәтті жүзеге асырылады.

Ғылым – көмекке келеді

Бұл – осы бағыттағы алғашқы қадамдар ғана. Бұл жұмыс 2016 жылдың қаңтарынан басталған болатын. 2016 жылдың соңында біз 15-тен астам кооперативтер құрдық. Осы жобаларды іске асыру үшін біз ең алдымен кооперация туралы заңның авторларын және Қазақ агроөнеркәсіп кешені экономикасы ғылыми-зерттеу институтының ғалымдарын шақырдық. Олардың фермерлер мен Шымкент қаласы әкімдігінің аграрлық бөлімінің қызметкерлерімен кездесулері ұйымдастырылды.

Бұл шаруа қожалықтарында көшпелі семинарлар ұйымдастыруға түрткі болатын өте қызықты және пайдалы іс-шара болды. Онда біз ауылшаруашылық өнімдерін өндірушілерді жеке кооперативтер құруға, сонымен бір мезетте жергілікті ғалымдарды ойлап тапқан технологиялық элементтерін өндіріске ендіру жөнінде ұсыныстар айтуға шақырдық.

Мәселен, профессор А. М. Аширов тұқымдық және отырғызылатын материалды себу алдындағы өңдеу технологиясын ойлап тапқан. Онда ол тұқым мен отырғызылатын материалды өңдеу мен себу уақытын анықтау үшін алғаш рет космогеофизикалық әдістер пайдаланған. 

Технология жан-жақты. Оның негізінде «Ауыл шаруашылығы дақылдарының биорезонансты белсенділігін күшейту заңдылықтары» мәнісін ашудың сыры жатыр және ол дәстүрлі агротехнологияны өзгертуді қажет етпейді. Ол кез келген жерде қолданылады және ауылшаруашылығы дақылдарының 11 түрінде сыналған, оның ішінде бидай, арпа, мақта өсімдігі, күріш, қызылша. Барлық жағдайларда өнімділіктің үштен бірге артқандығы тіркелген. Бұл технология Қазақстанда, Ресейде, Өзбекстанда, Украина, Германия, Түркия, Канадада сынақтан өткен.

Ресейлік және германиялық сараптамадан кейін (Ганновер) профессор А.Ашировке ғылыми жаңалықтары үшін Ресейдің дипломы берілді (10.12.2004 жылғы №272 қаулысымен), төрт патент алынды және Қазақстанның авторлық куәлігі берілді. Зерттеу нәтижелері бойынша бес монографиясы, соның ішінде шетелде де жарияланды. Ұсынылып отырған инновациялық технологиялардың ауқымдылығын ескере отырып, авторларға қалалық, облыстық әкімдіктер және мемлекет тарапынан қаржылық қолдау қажет.

Бұл технологиялардың егжей-тегжейі «Казахстанская правда» газетінің 30 сәуір 2005 жылғы санында «Открытие глобального значения», «Мегаполис» газетінде (№9 (222) 5.03.2005 ж.) «В лучах славы» және 18.04.2005 жылғы «Революционный прорыв» атты мақалаларда жарияланған.

Тимур БАЙМҰХАНОВ
Шымкент қаласы әкімінің орынбасары, экономика
ғылымдарының докторы