Соңғы жылдары тұрмыстық қажеттіліктерді несиенің есебімен шешуге үйренгеніміз жасырын емес. Кәсіп ашып, егін ексек те, үйге қажет заттарды алсақ та, керек десеңіз той-жиынға да банктен қарыз алатынымыз бар. Әрине, қолжетімді несие біраз тірліктің жүруіне сеп болғанын жоққа шығара алмайсыз. Дегенмен, борышкерлер өзінің төлем қабілетіне сай несие алып, берешегінен құтылса, мейлі. Ал қаржылық және құқықтық сауаттылықтың төмендігінен сол алған қарызын заңсыз пайызбен еселеп қайтарғанын бірі білсе, бірі біле бермейді. Білгені сот арқылы банкте кеткен есебін талап етуге көшкен. Ал несиедегі заңсыз төлемдер деген не? Осы мәселенің тереңіне үңіліп көрдік.
Заңсыз комиссиясы бар несие
«Екінің бірі алуға еті үйренген несие ғой, ай сайын аздап төлеп, құтыламыз» деп үй мен көлік, тұрмыстық заттарды айтпағанда той-жиынды да пайыз ақшаға атқаруға дайынбыз. Бұл мәселемізді шешу үшін екінші дәрежелі банктердің есігін қағып баратынымыз рас. Керек қаржыны сұрағанымызбен, оны еселеп қайтаратынымызды біле тұра (мүмкін, білмей) кейбір құжаттарды толтырарда мұқият болмайтынымыз тағы бар. Осылай құқықтық және қаржылық сауатымыздың төмендігі қалтамызды жұқартуда.
Еліміздегі екінші деңгейлі банктерде несиенің сан түрі бар. Ал пайызбен қарыз сұрап баратындар келісім-шарт жасасқанда көп жағдайда банк қызметкерінен несиеге алатын сомасы мен қайтаруға тиіс күнді ғана біліп, басқасына аса мән бермейді. Соның салдарынан тұтынушы ай сайынғы төлеммен қоса артық төлем жасайды. Бұлай сан соғып, өздерін тонауға жол бергендер республиканың әр аймағынан табылады.
Шымкентте «Қолжетімді құқық» бірлестігі өз жұмысын бастағалы бұл орталықтың мамандарының көмегіне жүгінушілер күн санап артып келеді.
– Несие аларда қол қойылатын келісім-шартқа көз салсаңыз, «клиенттен ай сайын қарыз (ссудалық) есеп-шотына қызмет көрсеткені үшін комиссия алынады» деген жолдарды байқауға болады. Қарыз есеп-шоты – банктің қарыз алушының атына ашатын есеп-шоты. Клиентке осы шотқа ақша аударылады. Сосын клиент несиені төлеген сайын ақшаны осы шотқа салып отырады, - дейді «Dostupnoe pravo» бірлестігінің заңгері Айгерім Қалдыгүлова. - Біз банктің несие шартын және несиені қайтару жөніндегі төлем кестесін қарап, банктің түрлі қызмет көрсеткені үшін алынған комиссия төлемдеріне назар аударамыз. Бұл – заңсыз. Өйткені, несие бергені үшін банк сыйақы (вознаграждение) алады. Сыйақының ішіне банк барлық қызметі кіреді. Бірақ көп жағдайда несиені рәсімдеуші банк қызметкері сыйақыдан бөлек қосымша заңсыз комиссия төлемдерін қосып қояды. Біз осы қосымша заңсыз комиссия төлемдерін сот арқылы қайтарып жатырмыз.
Аталған бірлестіктің төрағасы Рүстем Қабидың айтуынша, екі жылда жалпы республикадағы 9 өңірден 3 мыңнан астам адамға 500 миллион теңге көлеміндегі заңсыз қаржысы сот арқылы қайтарылған. Мыңға жуық адамның шағымы сотта қаралуда. Сол соманың ішіндегі ең көбі 7 миллион теңгені құрайды. «Бұл сот процесі 2-3 айға жалғасады» дейді заңгер.
– 2012 жылы 9 ақпанда Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі екінші деңгейдегі банктер мен банк операцияларын жүзеге асыратын, несие беретін ұйымдарға
«Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметтері туралы» Заңының 30-бабының 1-тармағына сүйене отырып, сыйақыдан басқа қосымша комиссия төлемдерін тоқтатып, несие алған адамдарға заңсыз төлеген комиссия төлемдерін қайтаруды, осы мәселе бойынша шара қолдануды талап еткен қызметтік хат жіберген болатын. Ол хат бізде бар. Осы хатқа сәйкес екінші деңгейдегі банктер мен банк операцияларын жүзеге асыратын, несие беретін ұйымдар өздері осы уақытқа дейін заңсыз алынған комиссия төлемдерін несие алған адамдарға қайтарып беруге тиіс. Бұл хат туралы сот және прокуратура органдары жақсы біледі. Бірақ қарапайым халық хабарсыз. Ал екінші деңгейдегі банктер мен банк операцияларын жүзеге асыратын, несие беретін ұйымдар тұтынушылардың осындай білімсіздігін пайдаланып, комиссия төлемдерін алдап алып жатыр, - дейді «Қолжетімді құқық» бірлестігінің төрағасы.
Қайтаруға болатын мерзім шектеулі
Ал облыстық соттың судьясы Тамара Смаилованың айтуынша, сотта несиеге заңсыз комиссия алу бойынша жергілікті тұрғындар тарапынан 4 банк бойынша келіп түскен шағымдар қаралуда екен. Олардың арасында «Еуразиялық банк», «Казкоммерцбанк», «Forte bank», «Альфа банк» сынды акционерлік қоғамдардың өңірдегі филиалдары кіреді. Яғни, осы аталған банктерден 2016 жылдың 1 шілдесіне дейін қаржылай несие алғандар ғана сотқа шағым түсіре алады. «Ескеріп өтетін жәйіт, қайтаруға болатын мерзім шектеулі, ол 3 жылды құрайды» дейді Тамара Қалиқызы.
– Банктен қарыз алған адам несиесін толық қайтарып бергеннен кейін банктің өзінен заңсыз комиссия төлемдерін алғанын білген уақыт – «ескіру мерзімі» болып саналатын уақыт – үш жылдан асып кетпесе, банктің заңсыз алған комиссия төлемдері сот арқылы қайтарылады. ҚР Азаматтық кодексінің 178-бабының 1-тармағында: «Талап қоюдың жалпы мерзімі үш жыл болып белгіленіледі» деп көрсетілген. Бірақ, егер банктің өзінен заңсыз комиссия төлемдерін алғанын білген уақыт үш жылдан асып кетсе де сот талап арызды қабылдайды. Ал талап-арызды қанағаттандыру немесе қанағаттандырмау – соттың құзырында.
Айта кетейік, осыдан екі жыл бұрын Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі басқармасының «Жылдық тиімді сыйақы мөлшерлемесін есептеу кезінде ескерілетін, жеке тұлғаға берілген банктік қарыз және микрокредит беруге және оларға қызмет көрсетуге байланысты комиссиялар мен өзге де төлемдердің тізбесін бекіту туралы» 2016 жылғы 30 мамырдағы №134 қаулысы шыққан. 11 тармақшадан тұратын, жылдық тиімді сыйақы мөлшерлемесін есептеу кезінде ескерілетін, жеке тұлғаға берілген банктік қарыз және микрокредит беруге және оларға қызмет көрсетуге байланысты комиссиялар мен өзге де төлемдердің тізбесінің 6 пунктінде қарыз алушының (тең қарыз алушының), кепілгердің (кепіл берушінің) бастамасы бойынша қарыз алушымен (тең қарыз алушымен), кепілгермен (кепіл берушімен) байланысты талаптардың өзгеруі;
қарыз, микрокредит бойынша мүлік ауыртпалығы талаптарының өзгеруі және кепіл затын ауыстыру; кепіл берушіні ауыстыру;
клиенттің өтініші бойынша клиенттің кредиттік құжаттамасына кіретін кепіл мәніне құқық белгілеуші құжаттарды ұсыну;
клиенттің өтініші бойынша жеке тұлғаның тұрғылықты жері бойынша тіркеуге (тіркеуден шығаруға), кепілмен қамтамасыз ету аумағында жасалған қайта жоспарлауды, құрылысты, қосымша құрылысты заңдастыруға келісім туралы анықтаманы беру;
кепіл берушіні ауыстыру кезінде пайдалануға енгізілген мүлікке меншік құқығын және (немесе) кепіл құқығын ресімдеу бойынша қызмет көрсету;
жылжымайтын мүліктің мақсатын өзгерту, жер телімдерін үлестерге бөлу бойынша қызмет көрсету; клиенттің өтініші бойынша кепілмен қамтамасыз ету болып табылатын көлік құралының тіркеу нөмірін ауыстыруға, көлік құралын тіркеу туралы куәлікті қайта ресімдеуге, көлік құралы бойынша жоғалған құжаттарды қалпына келтіруге рұқсат беру туралы анықтаманы беру жөніндегі мәселелерді қарау үшін комиссиялар бар екені айтылған. Осы қаулы жарық көргеннен бастап несиедегі пайыз төлемдерді белгілеу банктерге жүктелген.
17 пайызы заңсыз төленген
Шымкент қаласының Әл-Фараби аудандық сотында биылғы көктемде судья Б.Ә.Бөрібековтың төрағалығымен ашық сот отырысы өткен. Онда талап қоюшы Дінислам Болатбекұлы Уәлиевтің жауапкер «ForteBank» АҚ-на банктік қарыз шартын ішінара жарамсыз деп тану және ұсталған комиссияны қайтару туралы талап қою арызы бойынша азаматтық ісі қаралды.
Талап қоюшы Д.Б.Уәлиев сотқа талап қою арызымен жүгініп, онда 20.05.2015 жылы «ForteBank» АҚ арқылы №17445996-161417АКМ15 санды банктік қарыз шарты бойынша 3 000 000 теңге көлемінде несие алғанын, осы несие шартының 8-тармағының с) тармақшасын жарамсыз деп тануды сұрайтынын, себебі ҚР «Банктер және банк қызметі туралы» Заңының 39-бабының 1-тармағында, сыйақы мөлшерлемелері мен комиссиялар, сондай-ақ банк қызметтерін көрсеткені үшін тарифтерді банктер, банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген шектеулерді ескере отырып дербес белгілейді деп көрсетілгенін, сондықтан несие шартының 8-тармағының с) тармақшасын жарамсыз деп тануды, қарызға қызмет көрсету үшін 510 000 теңге ұсталған ақшаны кері қайтаруды және 45 000 теңге өкіл ақысын және 5 100 теңге мемлекеттік баж салығын - барлығы 50 100 теңге өндіруді сұраған.
Сот отырысы талап қоюшының пайдасына шешілді, Д.Б.Уәлиев өзіне тиесілі болған қаражатты қайтарып алуға мүмкіндік алған.
