Әдет-ғұрып, тұрмыс-салтымызға енген әдемі дәстүрдің бірі – ораза айында Жарамазан айту. Деректерде «Жарамазан» сөзі «рамазан» сөзінен шыққан, Рамазанның келгенін жар салу деген мағынада екені айтылады. Тағы бір деректе жарамазан «өртейтін, күйдіретін, жоятын» деген мағынада, яғни күнәларды өртеп-жоятын, кешірімге толы мейірім айы делінген.
Бұл дәстүр қазақ жерінде ислам діні кең таралған кезеңдерде таралды. Ауыз әдебиеті жақсы дамыған халықтарда мұсылмандық жайында Құрандағы қиссалар мен Пайғамбар с.ғ.с хадистері өлең түрінде музыкалық аспаптармен көркемделіп айтылған. Міне, осындай әдіспен ораза айында тақуалықты, адамгершілікті, сауапты істерді насихаттайтын жарамазан жырын айту дәстүрі қалыптасты. Жарамазанды кешкі уақытта ораза ұстаған жандар ауызашар жасап, намаздарын оқығаннан соң, ақын, өнерпаз жігіттер жиналып, ауыл-ауылды аралап, үй сыртына келіп жақсы тілегін жеткізген. Ол туралы Ахмет Байтұрсынұлы: «Жарамазан Рамазан деген сөзден шыққан, ораза уақытында балалар, бозбалалар түнде үйдің тысында тұрып, жарамазан өлеңін айтады»,-дейді. Ал, үй егесі болса жарамазан айтушыларға мырзалық, жомарттық танытып кәде-сыйлар тарту етеді.
Жарамазан айту дәстүрі тек қазақ халқында емес, Орта Азиядағы түркі тілдес мемлекеттерде де кездеседі. Мысалы, Өзбекстанда оразаның бірінші күні қыздар мен ер балалар көршілерін, таныстарын, туыстарын аралап, Рамазан өлеңін айтады. Түрікмендерде де 12 жасқа толмаған балалар осылай өлеңдетіп, түрлі тәттілер алады. Оларда бұл салт «Ярамазан», өзбектерде «Ерамазан», қырғыздарда «Жарамазан» деп аталады. Сондай-ақ, татар, башқұрт т.б. халықтарында да жарамазан айту дәстүрі бар. Бірақ басқа мұсылман халықтарында бұл үрдіс байқалмайды. Мәселен, бүгінде Мысыр, Сирия, Ливан, араб-парсы елдерінде жарамазан жыры жоқ, ал оның түркі тектес көптеген халықтарда ортақ болуының бір сыры – осы ежелгі жанрдың исламға дейінгі мәдениетте ел өмірінде әбден белгілі болғандығының дәлелі секілді. Қазақ тарихшылары: «Жарамазан – қазақ даласына ислам дінінің келуімен пайда болған тұрмыс-салт жырларының бірі. Жарамазанның негізгі мақсаты – осы қасиетті айда ислам дінін насихаттау, халықты жақсылыққа шақыру»,-дейді. Жазушы М.Әуезов жарамазанды әнге салып айту үрдісін былай түсіндіреді: «Қазақ ортасына ислам дінінің тарауына көбінесе қазақтың ақындықты сүюі себеп болды деген дұрыс пікір. Елге не жайылса да, әдебиет жұрнағы болып, әдебиет өлшеуінің біріне түскен соң ғана жайылатын болған. Өлеңсіз, әңгімесіз, сұлу сөзсіз келген құрғақ үгіт болса, ондайды ел тыңдамаған да, ұқпаған, ықылас қоймайтын болған. Сондықтан мұсылманшылық дін де қазақ елінің табиғатына, ыңғайына қарай ұйысып келген. Жарамазан өлеңі де сондайлық дін мағынасы мен дін үгіті болып шығып, бері келген соң қыдырма жарамазаншылар әнге салып айтатын болды»,-дейді.
Жарамазан айтушылар арасындағы ең үлкені үй егесіне арнайы бата береді. Ілгеріде әркім шамасына қарай бота, тайлақ, қой-ешкі беріп жіберсе, бүгінде көп жерде ақша береді. Бұл дәстүр осы уақытқа дейін өз құндылығын жоймай елімізде жалғасын тауып келеді. Алайда, бұл қайыршылыққа айналмауы тиіс. Соңғы кездері көшеде жас балалардың бағдаршамға тоқтаған көлік арасында жүріп жарамазан айтуы – өте ерсі көрініс әрі жарамазан айту дәстүрін жаман жағынан көрсетеді. Тіпті, үлкен жолдың бойында олай қараусыз жүру баланың өміріне қауіп төндіріп, көліктердің қозғалысына кедергі келтіреді. Ересек өнерпаз жігіттердің баян, домбыра және басқа да музыкалық аспаптармен сүйемелдіп, жарамазанды нақышына келтіре айтуы дәстүрді жаңғыртып отырғанын да айтқан жөн.
Ата-бабамыздың бүгінге ауыз әдебиеті арқылы мұра боп жеткен Жарамазан жыры қайтадан жаңғырып, ол жаңаша реңкке ие болуы қажет. Наурыз мерекесінде Шымкент қаласында «Әдет-ғұрып және салт-дәстүр орталығы» КММ-і ұйымдастыруымен «Оразаның жаршысы – Жарамазан» атты республика көлемінде байқау өтті. Өткен жылы «Жарамазан жарасар дәстүріме» атты байқау жоғары деңгейде өткізілген-ді. Бүгінгі Тәуелсіз елімізде, өшкеніміз қайта жанып, өлгеніміз тірілген уақытта адамгершілікті, имандылықты, әділет пен адалдықты, діннің қадір-қасиеті мен тұнығын, оразаны дәріптейтін жарамазанды жаңғырту арқылы ұтпасақ, ұтылмайтынымыз анық.
Жасұлан ИСАБАЕВ,
Әдет-ғұрып және салт-дәстүр
орталығының аға ғылыми қызметкері
