Оңтүстікте Абайдың шығармалар жинағын алғаш рет алдыртып оқыған ауылдардың бірі – қазіргі Түркістан облысының Отырар ауданындағы Шілік ауылы. Бұл 1969 жылы су тасқынынан кейін «Ескі Шілік», «Жаңа Шілік» болып аталған қоныстар.
Совет үкіметінің халықты дәстүрлі рухынан айырып жұтаңдандыруы басталғанда Абай Құнанбаевтың өлеңдер жинағы 1923 жылы Ташкент қаласында екінші рет араб харпімен басылып шықты, «Шынжыр балақ, шұбартөс» Құнанбайдың ақын баласы Абай шығармаларын басуға Совет үкіметінің цензурасы әрине, жайдан-жай рұқсат бере қойған жоқ. Әдебиетте адамзаттың ақыны Абайды езілуші, Құнанбайды езуші таптың өкілдері етіп көрсету олар үшін ауадай қажет еді. Алайда, советтік цензура алғашында Абай шығармаларының идеялық мазмұнын толық ашып айқындай алды ма, жоқ па? Ақиқаты Абай шығармаларының екінші жинағын белгілі қоғам және мемлекет қайраткері, дәрігер, ғалым, «Алаш» партиясын құрушылардың және басшыларының бірі
Досмұхамедұлы Халел мен Омаров Уалихан жанқиярлықпен Ташкенттен бастырып шығарды.
«1920 жылы жаздың соңына таман
Х. Досмұхамедұлы Ташкент қаласына келді. Ташкент бұл кезде бірнеше туыстас түркі халқының басын біріктірген Түркістан Автономиялы Республикасының орталығы болатын. Сол бір аумалы-төкпелі заманда оның жоғарғы басшылығында отырған Тұрар Рысқұлов, Сұлтанбек Қожанов, Нәзір Төреқұловтарды сағалап, көптеген қазақ оқығандары, «алашордашылар», мәселен, Мағжан Жұмабаев, Мұхтар Әуезов, Жүсіпбек Аймауытов, Мұхаметжан Тынышбаев, Қошмұхамед Кемеңгерұлы, т.б. зиялылар осында бас түйістірген еді.

Санаулы ғұмырының қас қағым сәті - «Ташкент кезеңі» Халел үшін бар күш-қуат, интеллектуалдық білім-білік, зор ұйымдастырушылық қабілетін жарқырата көрсеткен жемісті жылдар болды. Сарғайған еңбек кітапшасына үңілсеңіз, онда басшылық та, қосшылық та қызмет-дәреже қоса-қабат жарыса жазылып жүр: ординатор, мектеп дәрігері, әрі Түркістан Денсаулық сақтау халық комиссариатының бөлім меңгерушісі, коллегия мүшесі, институтта оқытушы, проректор, әрі баспагер һәм ғалым... Оның сыртында «Талап» сынды қоғамдық бірлестік құрғаны, «Сана» журналын шығарғаны... тағысын тағы жұмыстары бар» (Досмұхамедұлы Х. Таңдамалы (Избранное). Алматы,1998.). Міне, Халел Досмахамедұлы осындай өз дәуірі арқалатқан қат-қабат, сан-салалы жұмыста жүріп, Абайды танып, алғысөзін жазып, ұлы ақынның екінші жинағын шығарды. Ғалымның қазақ дүниесінде өзіне дейін теориялық тұрғыдан толымды үлгі негізі жоқ баспагерлік, редакторлық қызметке түрен салуы теңдесі жоқ харекет еді. Халел Досмұхамедұлының таңдап алған әлеуметтік маңызы бар кітаптардың бірі – ұлы Абайдың шығармалар жинағы.
Ғалым Абай шығармаларының екінші жинағына жазған алғысөзін «Дұрыстаушылардан» деп тақырыптап, соңына «Дұрыстаушылар: Халел Досмұхамедов, Уәлихан Омаров, Ташкент, 25-інші апрельде, 1922-інші жылы» деп қол қойған. Кітапты құрастырушылардың өздерін «Дұрыстаушылар» деуінің себебі Абайдың 1909 жылы басылып шыққан бірінші жинағына көп сын-ескертпелер айтып, оған түзетулер енгізген. Мәселен, Халел Абай кітабының бірінші баспасындағы оқушыларға қиын тиген себептерін, емле, өлеңнің мағынасы, ұйқасы, көркемдігі, құрылысы, сондай-ақ, диалекті және шет тілдерден кірген сөздер, т.б. тұрғысынан төртке бөліп, былай топтастырған: «Абай кітабының бірінші баспасы оқушыларға қиын тиюші еді. Қазақ емлесімен дұрыстап жазылмағандықтан, жаңылыс басылған сөздері көп болғандықтан, мәнісін айырып алу қиын еді: бұл – бір.
Екінші, әр өлең өзінің мәнісі, тізілісі, ұйқасымы, ұнасымы жағынан жеке, айырым көрсетілмегендіктен, бір өлеңнің аяғы екінші өлеңнің басына қосылып оқылып, өлеңдердің шегін айырып алуы да көп шатақ еді.
Үшінші, қазақ тіліндегі кейбір сөздер әр жерде әр түрлі мәнге алынады. Оның үстіне Семейде, Ақмолада я жалпы Арқада сөйленетін кейбір сөздер Түркістан қазақтарына жат. Түркістанда сөйленетін сөздердің бір қатарын арқалықтар түсінбейді. Абай Семейде туып, Семейде өскендіктен, өлеңіндегі кейбір сөздері өңге жақтың қазақтарына түсініксіз.
Төртінші, Абай өлеңінің ішінде парсы, араб тілдерінен кірген сөздер көп, бірлі-жарымды орыс сөздері де бар. Шет тілдерден кірген сөздердің көбі қазаққа таныс емес, жат сөздер. Солай болған соң бұл сөздер оқушыларға онан жаман қиындық беретін еді».
Құрастырушылар Абай жинағының 1909 жылғы бірінші басылымында оқушылардың түсінуіне қиын болған жайттарды осылай жеке-жеке айқындап: «Осындай себептерден сөздерін айыра алмай, сөздің жүйесін келтіре алмай, өлеңнің қисынын шығара алмай, мәнісіне түсіне алмай, оқушылардың көбі Абай өлеңдерінен дұрыс мағына ала алмайтын еді. Абайдың тілі ауыр, сөзі түсініксіз деп Абайға жала жабатын едік. Сондықтан терең ойлы, көркем өрнекті сөздері ел ішіне бұл күнге дейін жарытып жайылмап еді», - дейді.
Түркістан Автономиялы Республикасының басшылығындағы Тұрар Рысқұлов, Сұлтанбек Қожанов және Нәзір Төреқұловтардың тікелей нұсқауымен Халық ағарту комиссарияты жанынан Түркістан халықтарының оқу-ағарту, мәдени һәм ғылым мұқтаждарын өтеу үшін 1920 жылы тамыздың 21-і күні арнайы Білім комиссиясы ұйымдастырылады. Халел Досмұхамедұлы алғашында осы комиссияның мүшесі, кейін төрағасы болады. Қашан да өз ісіне аса жауапкершілікпен қарайтын Халел Абай кітабының ғылыми негізде жүйелі қатесіз, оқушыларға түсінікті болуының бар мүмкіндігін қарастырды. Халелдің бұл жанжақтылық қасиеті Петерборда Мұхаметжан Тынышбайұлы қатарында тірнектеп жинаған білім қазынасынан, Нобель сыйлығының иегері, ұлы ұстазы академик И.П. Павловтың тәлімінен болса керек.
Халел Досмұхамедұлы Абай жинағын баспаға дайындағанда Қазақ-Қырғыз білім комиссиясының ұйғаруымен қазақ емлесін пайдалана отырып, жаңылыс басылған сөздерді түзеп, өлеңнің мәнісіне оқушылар анық түсіну үшін өлең ұйқасына, мағынасына қарай айырым жазып, шет тілдерден кірген сөздерге, оқушыларға түсінуі қиын-ау деген кейбір қазақ сөздеріне де түсіндірме береді. Түсініксіз сөздердің мағынасын өлеңнің аяғында айрықша көрсетеді. Абай шығармаларының екінші басылымында баспагерлік те, редакторлық та жұмыстарды қоса атқарған Халел кітаптың бірінші басылымындағы кемшіліктерді жоюға қолынан келгенін жасағанын, бұл жұмыстарды атқаруда: «Арамызда Абайдың сөзін естіген жолдастарының, я туғандарының болмағандығынан, өлеңдерін анық білетін кісілердің табылмағандығынан, Абайдың өлеңдерін тексеру, жаңылыс басылған сөздерін түзету, өлеңдерін жүйесіне, мағынасына қарай жіктеу орасан қиын болды», - дейді. Абай кітабын баспаға дайындаушылардың мұнашалықты күрмеуі қиын ауыр жұмыстарын ескерген Қазақ-Қырғыз білім комиссиясы Қазақстанның Абайды толық қылып басуға кіріскенін ескеріп, көмек беруден аянбаған. Бұл игілікті істің басы-қасында Нәзір Төреқұлов болған. Нәзірдің қайраткерлігі туралы Халел Досмұхамедұлы: «Абайдың тарамағандығынан қазақ-қырғыз әдебиетіне, оқушыларға, шәкірттерге, мұғалімдерге келетін кемшіліктерді көрсетіп, шапшаңдықпен Абайды жұмыстауға білім кәмисиасына қамшы болған Нәзір Төреқұлов болды. Баспахана жағынан да тоқталмай тездікпен жөнделіп, басылып шығуына да Нәзір міндетті болды», - деп жазады.
Нәзір! Қазақтың тұңғыш дипломаты, Түркістан түлегі. Тұрар Рысқұлов, Сұлтанбек Қожанов, Халел Досмахамедұлы қатарында Абайды Түркістанға - күллі түркі (түрік) жұртына танытқан дара тұлға.
Міне, хакім Абайдың трактат-хикметінің екінші басылымы 1923 жылы Ташкентте осылай жарыққа шықты. Елге тарады. Абайды оқып тәлім алған алғашқы әскери қызметкер Қызыл армия командирі, Ұлы Отан соғысының қаһарман батыры, әскери жазушы Бауыржан Момышұлы болды. Мәселен, Бауыржанның Абайдан алған ғибратын жазушы Әзілхан Нұршайықовтың «Ақиқат пен аңыз» атты романындағы (1976) автор мен кейіпкердің мына диалогынан аңғаруға болады:
«Автор: – Әскерде, соғыста қандай кітаптар оқыдыңыз? Қандай жағдайда, қалай оқыдыңыз?
Бауыржан: – ...Толстойдың «Соғыс және бейбітшілігі» мен «Севастополь әңгімелерін», Пушкин мен Лермонтовтың әскери прозасын, адмирал Нахимовтың, адмирал Макаровтың, ағылшын адмиралы Нельсонның кітаптарын, қазақ кітаптарынан мен Абайды ешқашан да жанымнан тастаған емеспін. Мен Абайды ақын деп қана емес, ойшыл, философқа балап оқыдым. Барлап қараған және әскери көзбен қараған кісіге Абайдың өзі қып-қызыл соғыс. Рас айтамын. Мәселен, оның «Жасымда ғылым бар деп ескермедім» деген өлеңін алшы, жатқан соғыс емес пе? ... Москва түбінде тұрғанда Қазақстаннан алдырып, Шоқан Уәлиханов шығармаларының ертеде шыққан басылымын оқыдым. ...Ал «Абай» романының бірінші кітабы менің қолыма соғыста жүргенде тиді. Өз қолымен автограф жазып, оны Мұқаңның өзі жіберді. Мен оны оқып шығып, Мұқаңа арабша 6 бет хат жаздым. Мұқаң менің кітапқа берген бағама разы болып, 3 бет жауап жолдады.»
Міне, Бауыржан осылай Шоқан мен Абайды оқып, толық адам болды. Батыр, батыл, қаһарман қолбасшы болды. Бұл құбылыс Баукеңнің өзі айтқандай Абайдың тағылымы.
Қашан да дүниенің төрт бұрышына керуен тартқан Меңлібай қажының әулеті Абай кітабын елге алдырып, Шіліктің әр үйі оны жатқа оқыған...
Меңлібай қажының әулетінде күні бүгінге дейін сақталып келген «Кәләм шариф» (қазан, 1324 хижра), Абай Құнанбайұлының араб харпімен 1923 жылы шыққан өлеңдер жинағы осының бір дәлелі. Хадиша анамыздың бір дерегінде Сейітжан Ташкентте орта Азия университетінде оқып жүргенде ауылға демалысқа келгенде, Темір стансасынан пойыздан түскенде ең ауыр жүгі кітап болады екен. Сол әдебиеттердің ішінде Абай Құнанбай-ұлының 1923 жылы Ташкенттен шыққан осы екінші жинағы да болған. Шілік ауылы жалпы қазақ елі қатарында Абайды оқыған да, тоқыған. Кезінде Отырардағы, Руханият-Әбу Нәсір әл-Фараби музейіне тапсырылған Абайдың бұл жинағы қазір Нұр-Сұлтан қаласындағы Ұлттық музейде жоғарыда аталған әл-Фараби музейінің тарапынан қойылған көрмеде уақытша сақтаулы тұр.
Жалпы, Шілік елі, Меңлібай қажының әулеті Қожа Ахмет Ясауидің «Хикметін» Ұлы Қазан төңкерісіне дейін ашық, төңкерістен кейін жасырын-жабық оқып, табаны тілінсе де тіленбей, маңдай терімен ризық тауып, Аллаға беріліп, халыққа рухани тазалық жағынан қызмет етіп, Абайды ашық оқып, ұлы кемеңгер дананың үш ілімін, ақыл, әділет, рахымын бойына дарытып, толық адам болып, қалыптасты (Мекемтас Мырзахметұлы).

Абайды алғаш оқыған Шілік ауылы

Абдулла Жұмашев,
әдебиетші, этнограф,
өлкетанушы,
музейтанушы