Шымкент келбеті

Болашақ жұлдыз жазушының бала махаббаты 14 жасында оянған екен.Оның жүрегіне тұңғыш шоқ салған ару өзінен төрт жас үлкен, 18-дегі бойжеткен Екатерина еді. Подмосковьеде бұлардың имениесімен көрші тұратын графиня Шаховскаяның қызына ынтықтығы екі отбасының жиі араласып тұратындығынан туындаған. Бұлаңдаған бойжеткеннің сымбаты мен сұлулығы, ерке қылығы жасөспірім Ваняның сезімін қытықтап, өзгеше бір күйге түсірді.

Балаң шақтағы ессіз, көзсіз бұл махаббат олардың арасындағы жас айырмашылығына да, тәрбиесі мен ой-өрісіндегі ерекшелігіне де ерік бермеді. Ақылы мен тағатынан айырған алғашқы соқыр сезімнің соңы неге апарып соғарын кім біледі, егер кенеттен мынадай құпияның беті ашылмағанда... Бұл елітіп сүйген сұлу княжня Екатерина – әкесі Сергейдің көңілдесі екен. Ең сорақысы – Ваня ессіз ғашық болған ару Сергей Николаевич үшін көп көңілдестің бірі ғана еді. Ол о бастан-ақ әйеліне адалдықтан ада адам-тұғын. Ваняның анасы Варвара Петровна аса келбетті әйел емес еді және ол күйеуінен алты жас үлкен болатын. Бірақ әкесінің әйелді бағаламауына мұны себеп етуге болмайды.Ол жап-жас ашынасына да өте дөрекі мінез көрсететін. Мұнымен ол ұлына әйелге қандай қарым-қатынас жасау керектігі жөнінде сабақ үйреткісі келетін сыңайлы еді. Бірақ Ваня – Иван Тургенев мұндай сабақты ешқашан үйрене алмасы анық-тын. Ол әйелдің алдында тізерлеп тұрып сүюді серт санайтын.

Ащы өкінішпен аяқталған алғашқы махаббаттың мұңды елесі уақыт көшімен көмескіленіп кеткенімен бұл эпизод кейінірек – 1860 жылы жазушының «Алғашқы махаббат» повесіне өзек болған.

Бұл алғашқы кіршіксіз, аңғал сезім еді. Ал тұңғыш тән жақындығын Тургенев шаруа қыздың құшағында сезінген. Әйткенмен ол бойжеткеннің есімі ешбір естелігінде ескерілмейді. Ұлын бастапқы тән жақындығына баулуға тырысқан анасының күнделігінде де ол қыздың аты аталмайды. Тек жазушының өзі кейінірек мойындағанындай 15 жасқа толғанында анасы Варвара Петровна бақта серуендеп жүрген мұның соңынан Э.де Гонкуру есімді қызды жібереді. Ол оның қарамағындағы шаруа қызы еді. Содан былай бұл бойжеткен Ваняның тәніне «иелік» еткен «тәрбиешісіне» айналды. Айдаладағы кішкентай бір үйде құштарлықтың қызығын бірге кешетін олар жұлдыз жамыраған түнді еңсеріп қайтатын.

Арада жылдар жылжып, Иван Сергеевичтің сезіміне жалын жаққан тағы бір ару пайда болды. Ол да анасының шаруа қызы, түрі де, тұлғасы да келіскен керім Авдотья Ивановна еді. 1842 жылы сәуірде ол Тургеневке қыз туып берді. Оның есімін Пелагей деп қойды. Мүмкін базбіреулер Тургеневтің әйелге деген талғамына таңқалар. Ал ол үшін ғашықтарының шыққан тегі шаруа бола ма, аристократ бола ма, бәрібір еді. Өйткені, әйелдің бәрін кәдімгі әйел ретінде қабылдайтын. Дәл осы кезде ол өзінің «Параша» поэмасын жазды (кейіпкердің аты аристократтық емес екені көрініп тұр). Бұдан соң жазушы сол кездегі орыс әдебиеті үшін тосындау тақырыпты толғап, «Аңшының күнделігінде «орыс шаруа әйелдері образының галереясын жасады.

Балаң жігіт Ваняны ессіз күйімен тербеп есейткен сезім сиқыры оны шынайы ғашықтық ғаламатына жетелеп жеткізді. 1843 жылы Полина Виардоны жолықтырды да, бұл әйел оның өмірбойғы музасына айналып кетті. 22 жастағы әртіс әйелдің есімі сол кезде-ақ бүкіл Европаны еліктіретін. Оның дауысы мен орындаушылық шеберлігі тыңдаушысын еріксіз тұтқынға айналдыратын. 

Бірақ... Ия, бірақ Полина түрі өте сиықсыз, көріксіз адам еді. Иығы салбыраған, арқасы еңкіш, көзі тасырайған, бет-әлпеті еркекке тән ірі, кескінсіз, бойы аласа бұл әйелдің сыртқы кейпін немістің романтик жазушысы Генрих Гейне табиғаттың қандай да бір стихиялы, қорқынышты құбылысына балаған. Алайда Полина Виардо сахнаға шыққанда ғажайып күйге еніп, жайнап шыға келетін. Көздері жанып, жайшылықта тым үлкен көрінетін ауызы сиқырлы үн шығаруға арналғандай әсер қалдыратын. Бәрінен де публиканы оның құдіретті дауысы мен орындаушылық құпиясы еріксіз елітіп әкететін. 

Тургенев оны алғаш рет 1843 жылдың күзінде әнші Санкт-Петербургке гастрольдік сапармен келгенінде опера театрының сахнасынан көрді. Одан кейін аң аулауға шыққанында Полинаның күйеуі – Париждегі Италиялық театрдың директоры, белгілі сыншы әрі өнертанушы Луи Виардомен танысты. Ал 1843 жылдың 1 қарашасында Луи жазушыны Полинаға таныстырды. Әйткенмен әнші әйел өзіне табынушы толып жатқан жұрттың ішінен ол кезде әдебиетшілігімен емес, атақты аңшылығымен аты шыққан Тургеневке аса назар аудара қойған жоқ. Бұлардың гастрольдік сапары аяқталып, Францияға қайтқандарында Тургенев Виардоның отбасымен бірге ілесе кетті. Анасының қарсылығына да қараған жоқ, ақшасының жоқтығына да. Европаның беймәлімдігіне де қынжылмады. Содан 1845 жылы Ресейге қайтып оралғанымен Виардоның 1847 жылы гастрольдік сапармен Германияда болатынын біліп, тағы да көшпенді өмірін жалғастырды. Берлинге барды, одан, Лондон, Парижге, Франция бойынша турнеде жүріп, қайтадан Санкт-Петербургке оралды. «Ах, менің сізге деген сезімім шексіз де телегей. Мен сізден ұзақта өмір сүре алмаймын. Мен сіздің жанымда екеніңізді сезіне алуым, содан ләззат алуым керек. Сіздің жанарыңыздың ұшқынын көре алмаған күнім тастүнек күн». Ол осылай деп сүйгенінің көлеңкесіне ілесіп, Европаны кезіп жүруден жалықпады. 

Тургеневтің Полина Виардоға деген махаббаты ынтықтық сезім ғана болды дейтіндер көп. Әйткенмен оның хаттарындағы сезім күйі мен көңіл ырғағы өзгеше көрінетін. Сол жылдары ол Францияға жиі барып жүрді, олардың арасындағы хаттар да тым нәзік еді. «Сәлеметсің бе, менің сүйіктім, ең ардақты, ең қымбат бикешім... періштем менің... Жалғыз әрі жарығым...» деп келетін.

Францияға барғанында ол Виардолардың имениесіне тоқтайтын. Полинадан 21 жас үлкен күйеуі әйелінің ақылдылығына сенгендіктен бе, ешнәрседен күдіктенбейтін. Полина шын мәнінде ақылға кен әйел еді. Ал бұл кезде Тургеневтің атақ-даңқы Ресейде аспандап тұрған. Санкт-Петербургтің сахнасында өтетін өзінің «Провинциялкасының» премьерасы алдында ол қатты толқыды. Сол сәтте де Құдайдан бұрын өзінің жүрегінің патшасы Полинаға табынды. «Шымылдық түрілген кезде мен сыбырлап сіздің атыңызды атадым. Ол маған табыс әкелді. Менің бар күткенім осы еді» деп жазады ол кейінірек сүйіктісіне жазған хатында.

Ғашық жанның құрметіне Иван Сергеевич қызы Пелагейдің есімін Полинет деп өзгертеді. Қызының тағдыры оның шығармасына арқау болды. «Ася» повесіндегі Ася есімді қыз да Полинеті секілді дворянин мен шаруа әйелдің ортасынан туған. Бастапқыда, қызы туылғанда Тургенев оған аса қуанған жоқ. Бірақ кейіннен ол аса қамқор, қайырымды әкеге айналды. Шетелге кеткенінде қызын анасына қалдырып кететін. Бірақ шешесі бұл қызды ұлының перзенті деп емес, шаруа деп қарап, оған шектен тыс дөрекелік көрсететін. Анасының бұл қылығы жазушыны назаландырушы еді. Әйткенмен оны кімге айта алады? Әрине бар мұңын Полинаға төгетін. Құшағында балалары бар әртіс әйел жазушының жан азабын түсініп, оның қызын өз отбасының тәрбиесіне алуды ұйғарды. Сүйген адамына неғұрлым жақындай түсуге ынтық Тургенев бұл ұсынысты қуана қабыл алған. Виардо ол үшін сүйікті әйел ғана емес, тамаша отбасы мен аяулы ананың символы еді. «Сіз періштесіз...» деп жазады ол қызының Парижге келе жатқанын хабарлаған хатында.

1852-53 жылдары жазушы Спасскідегі имениесінде жергілдікті полицияның бақылауында болады. Оған сырт жаққа шығуға тиым салынады. Мұндай тиымға оның Гогольдің өліміне жазған қазанамасы себеп болған еді. Полиция бұл қазанама ресейлік империяның тыныштығына қауіп төндіреді деп түсінді. Алайда Полина Виардоның 1853 жылы Ресейге концертпен келетінін білген Тургенев «ақылынан адасты». Ол жазуын да, үй тұтқынында отырғанын да, полицияның бақылауында тұрғанын да, қуғындалуын да ұмытып, қалайда «періштесін» көруге асықты.

Жалған төлқұжат жасатып алған жазушы мещаниннің киімін киіп, Мәскеуге аттанады. Онда екі аптадай болады. Мұндай тәуекел тіпті қауіпті еді. Өйткені Тургеневтің есімі бұл кезде әдеби ортада ғана емес, ресейлік полицияға да аса танымал-тын. Бірақ осыншама тәуекелге бел буғандағы үміті ақталмады. Полина мүлде суып қалған сыңайлы. Арадағы бірнеше жылғы алшақтық оның сезімін сыпайы, ешқандай әсерсіз достық пейілге ауыстырып жібергендей. Тургенев бұған да шүкіршілік етіп, ғашығынан жауап болмаса да хат жазуын жалғастыра берді. 

Жеке өмірін тоқырау тұсағанымен әдебиет әлемінде оның абыройы асқақтап бара жатты. Жазушының шығармашылығына шабыт берген Полина Виардоны оның музасы деп айту жәй ғана нәрсе. Ол оның табынушысына айналды. Тағдырын тұсаған әйелдің жолына ол бәрін тәрк етті: туыстарын да, достарын да, отбасын да...

Жеке өміріндегі сергелдеңнен сергігісі келді ме, 1854 жылдың көктемінде ол өзімен тектес – Александр Тургеневке жиі барып жүріп, оның 18 жастағы қызы Ольгамен танысты. Сүйкімді, сымбатты бойжеткен жазушының көңілін селт еткізеді. Олар қыздың ата-анасының Петергофтағы саяжайында жиі жүздесіп жүрді. Қыз жазушыны сүйіп қалғандай... Уақыт өте келе Тургенев жанына жақын болып кеткен осы аруға үйленуді ойлайды. Алайда сол сәтте-ақ бойын әлдебір үркек сезім билеп алады. Екіұдай сезіммен арпалысқан шақта ол бәріне нүкте қоюға бекиді. Ольгаға жазған соңғы хатында Тургенев араларындағы жас алшақтығы оны сескендіретінін, сондықтан болашақтарын байланыстыруға тәуекел ете алмайтынын айтып, оған өзін айыпты санайды. Ольга күтпеген бұл айырыласуды өте ауыр қабылдады. Ал Тургенев үшін аяулы арудың бейнесі оның «Дым» романының кейіпкері Татьяна болып, әдебиетте мәңгі қалды.

Арада біршама уақыт өткенде Иван Сергеевич өмірінің тағы бір драмасына, ал шығармашылығының шедевріне айналған аруға кезікті. Ол Лев Толстойдың қарындасы – Мария еді. Жазушы жүрегі тағы да тұтқынға түсті. 1854 жылы Анненковқа жазған хатында «Ол сұлу, ақылды, қарапайым, мен одан көз айыра алмай қалдым. Қартайған шағымда (төрт күн бұрын 36-ға толдым) мен ғашық болып қала жаздадым. Сізден несін жасырайын, жүрегім жараланды» деп жазады.

Әйткенмен бұл сезім де таза, кіршіксіз күйде қалды. Тургенев ештеңеге тәуекел ете алмады. Бірақ «Фауст» әңгімесіндегі әдемі Верочканың образы Мария Толстаяның бейнесі еді. Осы әсерлерінің бәрінде ол өзін тылсым күшпен тұсаған Полинаны жүрегінен ығыстырып тастауға әрекеттенгендей ме еді!?. Жазушының бұл күйін нәзік болмысты Мария Толстая сезді. Тургенев өлген соң оның: «Егер ол өмірде бір рет сүйетін жан болмағанда, Полина Виардоны соншалық қатты сүймегенде біз екеуміз бақытты болар едік. Мен монахтық жолға кетпес едім. Біз Құдайдың құдіретімен айырылыстық» деп жазғаны бар. Сүйген адамына тағдыр қоспаған соң Мария Толстая көңілі қаламаған күйеуін тастап, монастырьға кетіп қалды.

Жазушының жүрегін жаулаған Полина Виардоға деген махаббаты 1856 жылы оны тағы да Францияға жетелейді. Олардың сағыныш пен толғанысқа толы бұл жүздесуінен кейін айы-күні жеткенде Полина ханым Поль есімді ұлды дүниеге әкелді. Дегенмен оның әкесінің кім екендігі әлі де жұмбақ күйінде қалып отыр.. Өйткені сол кезеңде Виардоның суретін салған белгілі суретші Ари Шеффер әнші әйелдің көңілдесі болатын. Тургеневтің шығармашылығына ден қойған батыстың көптеген зерттеушілері оны орыс жазушысының баласы дейді. Полинаның ұрпақтары да осыған саяды. Мүмкін оған негіз де бар шығар.

Қалай дегенде де бұл жағдай екеуінің арасын жақындата түсетініне үміттенген жазушы өзін бақытты сезінген. Алайда жаңа туылған нәрестеге деген аналық сезіміне шомылған Полина өзіне табынушыларға көңіл аударуды ұмытты. Оның үстіне көп ұзамай ол үшін тағы бір өте маңызды проблема туындады: оның дауысы жоғала бастады, ол сахнаға сирек шығатын болды. Әртістік карьерасының шыңына жеткен әншінің жасы бұл кезде 40-қа келіп қалған. Ол енді әннен сабақ береді, үйінде атақты адамдарды қабылдайды. Ал оның қасынан өзінің өзгеше отбасы: төрт баласы мен ақылды күйеуі және өзіне мәңгі ғашық Тургенев табылатын. Бұл одақты олардың арасындағы 17 жылдан бергі байланыс жалғап тұратын. Тургенев бұл уақытта өзінің қаламымен Ресейді де, Европаны да таңқалдырған дәрежеге жеткен болатын. Ұлы жазушыны тұзағында ұстаған ұлы әртіс әйел оны сыртқа теуіп те тастамады, тым жақын жіберуге де құлшынбады.

Ал Тургенев одан ұзап кете алмады. Оның жолы Ресей-Германия-Франция-Ресей болып жалғасып жатты. Туған жерімен жазушыны перзенттік борыш байланыстырса, Франция сезіміне қанат, қаламына шабыт берген тылсым мекен болды. Ол өмір бойы осы екі сезімнің жетегімен өз үйін таба алмай, Виардоның шаңырағына келіп «тығылатын». 

1879 жылы ағасы қайтыс болып, Иван Сергеевич Ресейге қайтуға мәжбүр болды. Туған елі, әсіресе жас ұрпақ сүйікті жазушысын аса құрметпен қарсы алды. Театрда оның пьесалары қойылып жатты.Бұл қойылымдарға ол жас, талантты актриса Мария Савинаның жетелеуімен қатысып жүрді. Өзінің 62-ге қараған жасына қарамастан ол тағы да жастықтың, әйелдік әдеміліктің және үлкен таланттың тұтқынына түседі. Олардың арасын тұтас бір ұрпақтың дәуірі бөліп тұр, әйткенмен мұны екеуі де аңғарар емес. Нәзік те нұрлы сезім, өзінің махаббат жайлы жаңа туындысын оқыған Спаскідегі әдеби кештер, ынтызар көңілдің ынтықтығын жеткізген хаттар... Италияға бірге баруды арман еткен сырға толы сәттер – бәрі, бәрі екеуінің де көңілдерін көкке өрлеткен-ді. Тургенев Марияны Францияға шақырды. 1882 жылы ғашығын іздеп барған бойжеткен Виардоның үйіндегі, «бөтен ұядағы» жазушыны көріп, көкірегінде әлде аяушылық, әлде қызғаныш сезімі қылаң берді. Қыз ештеңеге түсіне алмай дал болды. Ол түгілі тіпті Тургеневтің өзі де өзін түсінбейтін, кейде өзін өзі керемет жек көретін, бірақ оған қарсы ештеңе істей алмайтын. Ол айналып келіп Полинадан жанына тыныштық табатын. Осынау ұлы адам өзінің ошағының отын жаға алмады, алайда тағдыр оған таңқаларлық, ештеңемен түсіндіре алмайтын ғажайып махаббат сыйлапты.

Қаламымен, талантымен тамам елді табындырған жазушы бүкіл ғұмырын бір әйелге табынумен өткерді. Ол неткен құдірет, қандай тылсым сезім!? Оны ешкім түсіндіріп бере алмас сірә!?.

Атақты итальяндық суретші әрі архитектор Рафаэль Санти бар-жоғы 37 жыл ғана ғұмыр кешті. Осы аз ғана өмірінде ол кескіндеме өнерінің жаһандық жасампазы дәрежесіне жете білді.

Рафаэль суретшіліктің әліппесін өз әкесі Джаванниден үйренді. Ол кісі де қылқалам шебері болатын. Өсе келе жасөспірім жігіт белгілі суретші Пьетро Перуджиноның шеберханасына барып жүріп, бейнелеу өнерінің сыры мен сиқырына қаныға түсті. Кейіннен өзімен замандас итальяндық атақты суретшілер Леонардо да Винчимен, Фра Бартоломео және Микеланджеломен танысып, олардың туындылары арқылы адамның дене бітімін анатомиялық тұрғыда білгірлікпен бейнелеуге шеберленді. Талантты суретші теңдессіз шығармаларымен өзі де солардың биігіне жетіп, тарихқа есімін алтын әріппен жазып кетті.

Рафаэль бейнелеу өнерінде қаншама Мадонналардың картиналарын кескіндеді. Сұлулық оның қаламына шабыт, жүрегіне сезім болып құйылды. Ал «ол сұлулық суретші бейнелеген Мадонналарда өзі ғашық болған әйелдің жиынтық образына айналған» дейтіндердің сөзінде бәлкім шындық бар шығар, кім білсін?.. Бұл орайда Рафаэльдің өзі граф Кастильонға жазған хатында: «Сізге мынаны айтқым келеді: сұлу әйелдің бейнесін салу үшін мен көптеген аруларды көруім керек, сонда ғана тамаша таңдау жасауыма болады» дейді.

Әрине өлмес туындылары үшін ұлы суретшінің қанша әйелді көргенін кім білсін, бірақ оның махаббат хикаясы туралы алыпқашпа әңгіме көп. Рас, ол әңгіменің бәріне өзек болған кейіпкер – бір-ақ әйел. Ол суретші сүйген ару – Форнарина. Бірақ бұл бикештің Рафаэльге деген сезімі қандай болды? Ол оны адал сүйді ме, әлде кейбір жазбаларда айтылғандай суретшінің жүрегін жаралап, «көзіне шөп салумен» өтті ме? Бұл төңіректе бір – біріне кереғар әңгімелер жетерлік. Ал суретшінің өзі ғашықтық ғаламын жұрттан жасырын ұстап, құпиясын құндақтап қалған секілді. Өйткені Санти дүниеден өткеннен бергі бес ғасыр бойы зерттеушілер оның портреттеріндегі сұлу әйелдер бейнесінің басты прототипі кім екенін тек болжаммен ғана бағамдайды. 

...Рафаэльдің шығармашылық шабыты мен атақ-даңқының өрлеуі оның Римге келген кезінен бастау алады. 25 жасар жігіттің Ватикан сарайында қалдырған монументальдық қолтаңбаларының ішінде әсіресе «Афина мектебі» шебердің шедевр шығармасының бірі еді. Ол суретші ғана емес, талантты архитектор да болатын. Кезінде әулие Петр соборының құрылысына басшылық жасағаны соның айғағы. Сантидің салған картиналарын замандастары аса құнды дүниеге балап, оның атақ-абыройы аспандап бара жатты. Италияның небір атақтылары онымен туыстық байланыс орнатуға құмарта бастады. Тіпті мұндай ниеттен суретшінің жақын досы кардинал Биббиена да дәмелі еді. Сондықтан ол өзінің жиен қарындасы Мария Довациге үйленуін ұсынған. Досының көңілін қимай бұл ықыласқа қарсылық танытпағанымен Рафаэльдің Марияға деген ешқандай сезімі оянған жоқ. Үйлену уақытын кейінге шегерумен келген Санти тек 1514 жылы қалаусыз қалыңдығына атастыру рәсімін ғана жасады. Бірақ бұл кезде оның жүрегі басқа бір аруға тұсалып, сезім сергелдеңінде жүрген еді. Ал оның өзіне үйленуін күтумен жүрген Мария арада үш жыл өткенде кенеттен қайтыс болды.

Рафаэль өзінің болашақ музасын 1514 жылы Римде белгілі банкир Агостино Киджидің тапсырысын орындап жүргенінде жолықтырды. Банкир суретшіге өзінің «Форнезино» сарайының басты галереясын жасауды ұсынған болатын. Көп өтпей галерея қабырғаларын қылқалам шеберінің атақты «Үш грация» және «Галатея» кескіндемелері көмкеріп шыға келді. Енді «Амур мен Психеяны» бейнелеуі керек болғанда суретші Психеяға лайықты кескін – келбетті таба алмай қиналды. Қиялының жетегінде жүрген ол Киджидің ғаламат саябағында серуендеп келе жатып Тибридің жағалауынан бір-ақ шықты. Дәл осы жерде Рафаэль жанарын ғана емес, жүрегін де шоқтай жандырған керемет сұлуды кезіктірді. 17-18 жас шамасындағы ару бұл іздеген Мадоннаның нақ өзі еді. Ол – Римнің Транстевер аймағында тұратын наубайшы Франческо Лютидің қызы болатын. 

– Мен Психеяны таптым! – деп шаттықтан айқайлап жіберген Рафаэль қызға суретін салғызуды ұсынған. Әйткенмен бойжеткен әкесі мен жігітінің рұқсатынсыз суретшінің ұсынысын қабылдай алмайтынын айтты. Айдай арудың жігіті барын білгенде Сантидің жүрегін жайсыз бір ағын аралап өткендей болды. Бірақ қыз өзінің 17 жасында әлі тұрмыс құрмағандығы ұят саналатындықтан ғана күйеуге шыққалы жүргенін жеткізген.
Рафаэль сұлуды шеберханасына шақырды. Оған қарсылық танытпаған бойжеткенге ризалығы ретінде керемет әдемі алтын әшекей сыйлап еді, қыз тым қымбат мұндай сыйлықты ала салуға қымсынып, бас тартты. Сонда жігіт сұлу сылқымның өзін бар-жоғы он рет сүйіп, сыйлықты солай «сатып» алуын өтінген. Сол сол-ақ екен, бойжеткен 31 жасар сымбатты суретшінің құшағына қалай құлап түскенін өзі де сезбей қалды. Бұған дейін махаббат сезімін жүріп жүрген жігіті Томазо Чинеллимен бөлісіп үлгерген наубайшының қызы өзіне сұқтанған суретшіні әп-сәтте ессіз күйге салып, күйдіріп-жандырды.
Осы бір ләззатты шақтан кейін Рафаэль онымен кездесетін әрбір сағат, әрбір минутты тағатсыздана күтетін болды. Кездейсоқ кезіктірген аруды ол оның әкесінің кәсібімен Форнарина (наубайшы) деп атап кетті. Ал оның шын аты-жөні Маргерита Люти болатын.

Рафаэль суретін тікелей қарап отырып салатын (натурщица) бейнені ғана тауып қойған жоқ, жүрегін жандырған адамды да тапты. Алғашқы кездесуден кейін-ақ ол қыз әкесіне барып, суретіне лайықты жанды бейнені үш мың алтын төлеп, сатып алды. Мұндай ұтымды «сауда» наубайшы Франческоның да тақиясына тарлық етпегені анық. 

Алғашқы таныстық, тілсіз түсінісуден кейін суретші жігіт таңды қиялымен атқызып, айдай аруын көргенше асықты. Ал кербез сұлу келесі күні келісілген уақыттан кешікпей саябақ қақпасы алдында жүрегі атқақтай күткен жігітке жақындап келе жатты. Ол бейнебір кездесуге тұңғыш шыққан бейкүнә бойжеткендей тым пәк кейіп танытып тұрды. Маргарита суретші алдындағы алғашқы сеансын Психея бейнесін салуға арнады. Ұлы қылқалам шебері мүсіндеген сол бейне әлі күнге «Фарнезино» вилласын әйел сұлулығының сиқырымен сұқтандырып келеді. Қылқаламын әрбір көтерген сайын «О, сен неткен ғажап едің!» деп қайталаудан танбаған суретшінің таңданысынан туған ғажайып шығарма шын мәніндегі мінсіз дүние деңгейіне жеткен еді. «Сен білесің бе, суретші бар жүрегімен құлай сүйгенде яки дәл сондай сүйікті бола білгенде талантының тасқындай таситынын. Махаббат даналық пен дарындылықты үстемелей түседі. Оны маған Тәңірдің өзі жіберді!» деп шаттанған Рафаэль талай-талай туындысына түпқазық болған сол сұлуды өмірінің соңына дейін сүйіп өткен дейді. Ол оған керемет вилла алып беріп, басынан аяғына дейін алтынмен аптап, күміспен күптеп, бар жағдайын жасады. Оның ат жегілген жеке эпижажы болды. Қысқасы, кешегі наубайшының қызы ақсүйек ханымның қатарына қосылды. 

Ғашықтық сезімнің отына оранған бұл екеуі бір жылға дейін бір-бірінен бір сәтке де айырылған емес. Рафаэль тіпті жұмысы мен шәкірттеріне көңіл бөлуге де мұрсат таппай, махаббат қызығына малынды. Ал Агостина Чиги галереясындағы жұмыстың тоқтап қалғанына қобалжуға айналды. Оны жалғастыру үшін банкир Рафаэльге өзінің сүйген сұлуын «Фарнезиноға» алып келіп, сарай ішіндегі үйлердің бірінде бірге тұруға ұсыныс айтты. Бұл ұсыныс қос ғашықтың қалауына тура келді. 

Бірақ дәл осы жақсылық суретші үшін өмірінің ең үлкен қасіреті боларын білді ме екен?! Рафаэль жұмысымен қауырт айналысып кеткенде іші пысқан Форнарино галерея қожайынына қылымси көз тастаудан қымсынған жоқ. Мұны байқаған Агостина суретшінің жоғын пайдаланып сылқым сұлуды сынап көруді ойлаған. Вилла қожайынының келетінінен хабардар болғаннан-ақ наубайшының қызы оны күтіп алуға «дайындалды». Табалдырықтан аттаған бетте-ақ білегін мойнына ораған кербез әйелдің ыстық лебі Чилиді есінен айырып сала берген. Сол күннен бастап банкир суретшінің көңілдесімен көңіл қосып, сәтін тауып жиі-жиі кездесуге ынтығып тұратын болды. Ал бұл кездері Рафаэль галереяны көркемдеуден қолы босамай, жұмысқа бар ынтасымен жегіліп кеткен еді. Оның үстіне Рафаэльге өздерін оқушы ретінде қабылдауын өтініп, Италиядан жас суретшілер келіп жатқан. Осындай қым-қуыт шаруа мен көңілдесінің көңілін табу ұлы суретшіні зорықтырып, бірте-бірте денсаулығын дімкәс күйге жеткізді. 

Алғашқы таныстықтан бастап өмірінің соңына дейін араларын жалғаған алты жыл Рафаэль үшін сүйіспеншілік сезімнен туған жақындық болғанымен наубайшының қызы үшін дүниені шайқап өмір сүрудің сәтті мүмкіндігі ғана болған сияқты. Себебі Санти бар құлшынысын ғаламат туындылар жасауға жұмсап жатқанда Форнарино галерея қожайынымен ғана емес, Рафаэльдің жас суретші шәкірттерімен де көңіл көтеруге уақыт тауып, желік іздеген көңілінің жетегінде жүрді. Жүрегі дімкәс суретшінің соңғы демін үзген де наубайшы қызының нәпсіқұмарлығы деген әңгіме мүмкін рас та шығар. Себебі өлім төсегінде жатқан Рафаэльге римдік шіркеу басшысының батасын беру үшін келген папаның емшісі суретшінің аяғын құшып еңіреп жылап отырған әйелді бөлмеден шығып кетуге бұйырды. Өйткені ол күнаһар әйелдің көзінше папаның өсиетін айта алмады. Өмірден мезгілсіз өтіп бара жатқан ұлы суретшінің достары мен шәкірттері оның төсегін қоршап жылап тұрды.

Бар болғаны 37 жасында артында мәңгі өлмейтін ғажайып туындылар қалдырған суретшінің Фарнезино вилласы мен Ватикан лоджиясының сызбаларын және басқа да бітіруге үлгере алмай кеткен жұмыстарын оның эскиздері мен суреттері негізінде шәкірттері аяқтап шықты. Ал наубайшының қызы әйелдердің бекзат бейнесін таңғажайып шеберлікпен кескіндеген суретшінің «Форнарина», «Донна Велата», «Сикстандық Мадонна», «Мадонна делла Седия», сондай-ақ «д Элиодоро мен Психея» секілді ең ғаламат шығармаларының прототипіне айналып қалды. Бәлкім оның бүкіл күнәсін ұлы суретшінің қылқаламына шабыт беріп, теңдесіз туындылар тудыруға негіз болған керемет сұлулығы үшін кешіруге де болар. Ал бірақ оны адал сезімін аяқасты еткені үшін италияның ұлы перзенті кешіре алды ма екен? 

... Әлде бір кезде кіршіксіз көңілімен ұнатып, мұны күтумен көзін жұмған Мария Бибиенаның рухы алдында өзін кінәлі сезінді ме екен, әлде Форнариноға деген баянсыз махаббатына соңғы тойтарысының белгісі ме екен, кім білсін, әйтеуір өлер алдында Рафаэль Санти өзін бұрынғы қалыңдығының қасына жерлеуді өтініпті. Бірақ оның бұл тілегі орындалған жоқ. Дегенмен ұлы суретшінің Пантеондағы зиратының жанына Мария Бибиенаға ескірткіш орнатылды.
Ал Форнарина... Рафаэльдің өлімінен кейін шіркеуге кетіп, көп ұзамай қайтыс болған деседі. Зерттеуші Антонио Валеридің айтуынша Форнариноның шын аты – жөнінің Маргерита Люти екендігін ол флорентиялық кітапханадан тапқан. Осындағы шіркеулердің біріндегі монах әйелдердің тізімінде тіркелген Маргерита Люти өзін Рафаэльдің жесірімін деп көрсетіпті. Мүмкін бейбақ сұлу өзінің сезіміне кеш баға берген шығар...

Адамның өмір жолының, азаматтық келбетінің қалыптасуына ізгі із қалдыратын, ерекше әсер беріп, ықпал ететін тұлғалар болады. Мұқан аға үшін тағдырының сыйындай болып жолында жолыққан адам – Жұмабек Тәшенов еді.

Жастайынан еңбекке шыңдалып өскен Мұқан Омаров ағамыздың бойындағы дархандық пен тазалық, сергектік пен сезімталдық өзі сұлулығын сезініп өскен Отырардың маңғаз даласынан дарыған секілді. Бала күнінен әкісіне көмекші болып, мал бағумен айналысқан еңбекқор жігіт абырой мен мәртебенің ащы термен келетінін ерте ұғынды. Озат шопан атанып, омырауына Қазақ ҚСР Ауыл шаруашылығы Министрлігінің «Ауыл шаруашылығының үздігі» төсбелгісін таққанда ол жап-жас жігіт еді. Алғыр да адал, белсенді де беделді жігіттің жұмысқа жауапкершілігін, тапсырмаға тиянақтылығын бағалаған кеңшар басшылығы оны жолдамамен Қазақ химия-технология институтына оқуға жіберді. Жоғары білім алды. Әскер қатарында азаматтық борышын да өтеп қайтты. Маман ретінде «Етсүтсауда» тоңазытқыш мекемесінде товаровед болып жұмыс істеді. Жігерлі жігіт мұнда да іскерлігімен, алғырлығымен көзге түсіп, облыстық халық депутаттары Кеңесі атқару комитеті ұйымдастыру бөлімінің нұсқаушысы қызметіне тағайындалды.

Мұқан ағаның болашақ тағдырының белесті биіктері міне, осы қызметке келген кезден басталды. Оның өміріндегі басты тұлға, болашағына бағдаршам болған ұлағатты ұстазы 

Жұмабек Тәшеновпен аға-інілік қарым-қатынасы осы қызмет барысында өрістеді. Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің төрағасы қызметін атқарып жүрген Жұмабек Тәшенов бұл кезде орталықтың озбыр саясатының салдарынан қызметі төмендетіліп, 1974 жылы Шымкент облыстық халық депутаттары Кеңесі атқару комитеті төрағасының орынбасары қызметіне ауыстырылған еді. Қызметтік лауазымды емес, халыққа адал қызмет етуді басты адамдық парызы санайтын Тәшеновтің тазалығы мен талантты басқарушылық қабілеті, ұлтын сүйген, елін ардақ тұтқан қайраткерлік қасиеті Мұқан аға үшін ең үлкен мектеп болды. Адамдардың бойындағы қастерлі қасиеттерін тап басып тани білетін Жұмабек аға жұмысына тап-тұйнақтай, жастық жігері жалындап тұрған жас маман Мұқан Омаровты өзіне көмекші етіп алды. Қайраткер ұстазымен қоян-қолтық қызметтес бола жүріп, ол одан адами қасиеттің де, азаматтық үлгінің де, тұлғалық тұрпаттың да терең де мағыналы сабағын үйренді. 

Қызметтік лауазымды емес, халыққа адал қызмет етуді басты адамдық парызы санайтын Тәшеновтің тазалығы мен талантты басқарушылық қабілеті, ұлтын сүйген, елін ардақ тұтқан қайраткерлік қасиеті Мұқан аға үшін ең үлкен мектеп болды.

– Егер менің бойымда қандай да бір жақсы қасиет болса, ол сөз жоқ, мен үшін мәртебелі мектеп болған Жұмабек ағадан алған үлгім,– дейтіні де сондықтан. 

Үйренген үлгісін өміріне өзек ете білген Мұқан Омаров ағамыз талай-талай беделді қызметтерді абыроймен атқарды. Кеңес органындағы қызмет барысында сіңірген тәжірибесінен кейін "Қазетсүтсауда» өндірістік бірлестігі бас директорының орынбасары, бас директоры, президенті сатысына көтерілді. 1997 жылы «Шөмен» өндірістік кооперативінің басқарма төрағасы, одан соң «Мұғраж» АҚ-ның бас директоры қызметтерін атқарды. Қай салада жүрсе де ұстазы айтқан тазалық, адалдық принциптерінен айныған емес. 

Бүгінде 75 жастың жотасына шыққан Мұқан Омаров ағамыз сол қанына сіңген қоғамшылдық қасиетінен танбай, әлі де қатардан қалмай қызметке араласып келеді. Ол қаладағы ардагер ата-апаларымыздың басын іріктіріп отырған Әл-Фараби аудандық ардагерлер кеңесінің төрағасы. Қоғамдағы келелі мәселелерге белсене атсалысып, ел бірлігін сақтау, ұлттық құндылықтарды қастерлеу, ұрпақ тәрбиесіне көңіл бөлу секілді тәлімді талай шаруаға ұйытқы болып келеді.

Кеудесінде мемлекеттің көптеген наградалары жарқыраған ағамыз үшін өмірдің басты құндылығы да сол – елге, жерге адал қызмет ету. Ол әлі де сол мұрат жолында тынбай келеді. Соған қоса абыз қариялықтың өнегесін танытқан ағамыз өмірсерігі Дариха апай екеуі тәрбиелі ұл-қыз өсіріп, немерелерінің тәтті қылығымен шаңырақтың шаттығына шомылып отыр.
...Адам үшін бұдан артық қандай бақыт болмақ!

немесе Мұхамедханапияның махаббат машақаттары

Шыңғыс сұлтан тұңғыш ұлы Шоқан шыр етіп жарық дүниеге келісімен оған болашақта жар болар қалыңдық таңдауды өзіне үлкен бір мақсат етіп қояды. Сол таңдау өзімен бақталас болған төре тұқымы Ахмет Жантуриннің сүйікті қызына түседі. Солайша қазақ дәстүрімен бесіккертті дәстүріне жүгініп, періште балғынды атастырып та қояды. Шыңғыстың бұл шешімінде ішкі есеп те бар болатын. Олар жер дауы, барымта құны секілді мәселелерде өзара келісе алмай, ата-бабасынан бері қарай бір-бірімен байырғы дұшпанға айналған жандар еді. Бәтуа тауып, бітіспесе қалың бұқара алдында беделінен айырылатынын түсінген екеуі ежелгі қазақ салтымен бесікқұдалыққа бел буады. Солай етіп, періште екі перзенттерінің болашақтағы некесімен өзара татулықтарын нығайтпақ ниетті көздейді.

Шоқан сүндетке отырғызылып, атқа отыруға жараған соң бірде әкесі Шыңғыс пен анасы Зейнеп сүйкімді ұлдарын еркелете басынан сипап: «Сен міне, атқа мінуге жараған жігіт болдың. Ержетті деген осы. Құдай қаласа келіншек алып, бізді қуантатын күнге де жетерміз. Атастырған қалыңдығың да бар» дегенде, ерке, еркін өскен балақай: «Мен әлі кішкентаймын, үйленбеймін» деп шалт бұрылып, ойынның қызығымен далаға жүгіріп кеткен. Балдырған ұлдарының тәтті тіліне елжіреген әкесі «Е, ұлым, біз тұрғанда үйленбей қайда барасың?» деп күлген де қойған. Ол кезде қайран ата-ана болашақта қазақ халқының маңдайындағы жарық жұлдызы болып қалар ұлдарының тағдырының өзгеше өрілерін, оның жүрегін баураған махаббат машақаты мүлде басқа арнаға бұрылып кетерін қайдан болжасын?!.

Өз кезеңінің алдыңғы қатарлы адамы болған, елдің қоғамдық-саяси өміріне белсене араласа білген, шығыстың бірнеше тілін меңгерген Айғаным әжесінің тәрбиесі арқасында болашақ ұлы ғалым – Шоқан бала күнінен-ақ орысша сауат ашты. Шыңғыс та беделді анасының айтқанына қарсы келе алмады. Сөйтіп Омскідегі кадет корпусын аяқтаған дарынды жігіт корнеттікке тағайындалған соң әке-шешесінің дәулетіне сүйеніп, мырзалық күн кеше бастады. Ол қолдан зерленген әсем киім киіп, бұлғын жағалы тонымен маңғаздана жүргенде ерекше салтанатты көрінетін. Бұлғақтап өскен бозбала орыс аристократтарына еліктеп, бір саусағының тырнағын ұзын етіп өсірді. Оның Омскідегі Мокрый көшесіде орналасқан жекеменшік үйі сыртынан қарағанда қарапайым көрінетін. Алайда ішіне кірген қонақтар сәнді жиһаз бен мүлікке таңданбай көз салмасы мүмкін емес еді. Орта жүзге аса беделді сұлтан әкесі оған қолдан тоқылған қымбат кілемдер мен бағалы аң терілерін жіберетін. Мұның үстіне қаржыдан тапшылық көрмеген Шоқан піл сүйегінен жасалған бұйымдарды жинауға құмартты. Француз иіссуын пайдаланды. Гаваналық шылым шекті. Бозбалалықтың балдәуренінде балқыды. 

Көп ұзамай сән-салтанаты келіскен Уәлихановты генерал-губернатор өзіне адьютанттық қызметке шақырды. Оның Еуропаға еліктеуі осылай басталды. Карта ойнады. Шараптан ұрттады. Гвардиялық екпінде сөйлеуді үйренді. Кескін-келбеті келіскен корнет сол кезде зиялы санатындағы орыс пен татардың талайының қадірлі қонағы болды. Сондай ортада кейде ол даланың серілік мінезін де байқатып қоятын. Әне-міне тұрмысқа шығамын деп қалыңдық аталып қалған қыздарға да білімділігімен, сымбаттылығымен, шығыс пен еуропалық мәдениетті қатар үйлестірген талғампаз тектілігімен ұнап та қалатын. Ол Лермонтов пен Полонскийдің өлеңдерін жатқа айтып, қазақтың «Қозы Көрпеш – Баян сұлуын» қара сөзбен жырлап бергенде жастар жағы қолпаштап қол соғатын. Еуропалық бикештердің арасында Шоқанның етегінен ұстап, еріп кеткісі келгендер де көп еді. 

1852 жылы Шоқан Омбыда кадет корпусында оқып жүргенінде хан тұқымынан шыққан, жүріс-тұрысы да, өзін ұстауы да ақсүйектігін танытып тұратын сымбатты азиатқа Батыс-Сібір губерниясының губернаторы Густав Хрестианович Гасфордтың жап-жас үлбіреген әйелі Любовь Федоровна есі кете ғашық болған деген әңгіме де бар. Жасы 60-ты алқымдаған губернатордың айдай сұлу әйелінің сезімі Шоқанды да бей-жай қалдырмаған. «Оның аты да, заты да – махаббатқа тұнып тұр» деген сөзді Шоқан осы әйелге арнап айтқан деседі. Бір-біріне ынтыққан қос жүректің ыстық сезімі жайлы өсек Гасфорттың құлағына да жеткен. Әйткенмен сабырлы губернатор, генерал-лейтенант Густав қызбалыққа салынбай, әрі сенімді қызметкерімен арадағы сыйластыққа сызат түсірмей, екі ғашықты екі жаққа бөліп жіберумен шектелген. Олардың осы махаббат хикаясы жайлы Ресейдің халық әртісі Георгий Котов пьеса жазып, соның негізінде әйгілі режиссер Владислав Казенин Омбы мемлекеттік музыкалық театрында «Любина роща» деген спектаклін сахналаған. Әр жылы аталған театр жаңа маусымын осы қойылыммен ашуды дәстүрге айналдырыпты. 

«Любина роща» деген тіркестің өзі Шоқанның сөзі екен. Кешке қарай ғайып болып кететін одан достары қайда болғанын сұрағанда ол сүйіктісімен кездесетін тоғайды солай атаған. Ол тоғай кейіннен «Любина роща» деп аталса, қазір Любинский даңғылына айналған. Онда Любаның әдемі орындықта жалғызсырап отырған мүсіні бар. Онымен түйісетін даңғыл Шоқан Уәлихановтың атында. Тірлікте тағдырлары табыспаған ғашықтардың жолын бүгінде қос көше түйістіріп тұр. 

Бір қызығы өмірбаяншылар Шоқанның, Омбыда, Петерборда жүрген кезіндегі «хикаялары» жөнінде мардымды ештеңе айтпайды. Оның қызмет бабымен орыс астанасының сол дәуірдегі танымал ақындарымен, олардың жұбайларымен, ірі шенеуніктерімен қарым-қатынаста болғанын ғана жазады. Айтқандары оның Қашқарға жасаған саяхаты, сол туралы жазған теңдессіз жазбалары төңірегінде ғана өрбиді. 

Су жағасындағы тасты қалада жүріп, көк жөтелге шалдыққан ол елге келіп, науқасын қымызбен емдеуге мәжбүр болады. Міне, осы кезеңдерде бүкіл еуропа саулығына тілекші болған аса дарынды ғалым ғашықтықтың дертіне ұшырайды. Кімге дейсіз ғой? Анасы Зейнептің қызметші әйеліне.
Тар құрсағын жарып шыққан перзентінің амандығын тілеуге келгенде қай ана алдына жан салушы еді?! Зейнеп ханша ұлы Шоқанға сегіз қанат үй тіктіріп, сенімді деген жас қызметші келіншек арқылы күнделікті үш мезгіл тамағы мен әбден бапталған қымызын жіберіп тұрады. Бұл кезде оның жасы жиырма алтыға келіп қалған-тын. Атастырылған қалыңдығы оның жолына қарап, «отырған қыз» атанды. Сондықтан Шыңғыс сұлтан ұлын үйлендіру мәселесін жеделдетуге кіріседі. Мұнысына Шоқан үзілді-кесілді қарсы болады. «Денсаулығымды түзеп алайын» деген желеу айтады. Өйткені ол үлбіреген жас қызметші әйелге біржола көңілі құлап, ғашықтық отына шарпылған-тын. Қырсыққанда қылықты келіншектің күйеуі бар. Бірақ ол екеуінің махаббат сезіміне бөленуіне Шоқанға арналып тігілген үйде ешкім кедергі жасай алмайтын. Оның рұқсатынсыз бұл табалдырықтан тек қана қызметшілер ғана аттай алатын-ды. Онда да оларды қажет шағында өзі шақыртатын. 

Күтпеген жағдайға тап болған Шыңғыс пен Зейнеп балаларын орысша оқытқанына өкінетінін ағайындарына айтып, перзентіне өкпелеп жүрді.

– Жарығым, Шоқаным, – деді Зейнеп ұлына жалынып. – Біздің төрдегі басымызды есікке сүйреме. Менің ақ сүтімнің ақталмай текке кеткені ме? – деп оны райынан қайтарғысы да келді. 
Ол анасына шындықты айтты. Өйткені Ахмет Жантуриннің қызы мұның інісі Жақыпты сүйетінін білетін. Бойжеткенді Жақып та ұнататын. Мұны естіген әкесі мен шешесі қатты таңырқайды. Сонымен не керек, мемлекеттік қызметтегі адам, кавалерия штабс-ротмистрі Шоқанға сөздері өте қоймайтын болғандықтан Шыңғыс пен Зейнеп қоластындағы қызметші әйелді оған жолатпаудың шараларын жасайды. Әйел мен оның күйеуін Шыңғыстың бауырларының бірі – Жебенің ауылына аттандырмақ болады. Мұны естіген Шоқан қызметші келіншекті қайтаруға әрекет етеді. Себебі махаббат буына мас бақытсыз жанды уландырып өлтіру амалы ойластырылып жатқанын біреу оған сыбырлап қойған еді. Сұлтан ойлана келе әйел мен күйеуін Мұса Шормановтың қарамағына жіберуге шешім қабылдайды. Ұлы оған да қарсылық білдіріп, әке-шешесіне ойын ашық жеткізеді.

– Мен ол әйелдің алғашқы некесін дала заңы бойынша күйеуіне талақ айтқызып, бұзып, қайта некелеп үйленемін,– дейді тік мінез төре жігіт алған бетінен қайтпай. Ол ашық аспан астында, қалың жұрттың алдында билер төрелігіне жүгініп, өз әрекетінің дұрыстығын дәлелдей алатынына бек сенімді-тін. 
Бұл кезде әйел үй тұтқынында отырған. Шоқан оны күштеп босатып алмақ болады. Осы әрекетті сезіп, Шыңғыстың қаны қатты қараяды. Бұл сұлтан тегіне басылатын қара таңба еді. «Ұлық Абылайдың шөбересі бұзылған қатынға үйленбек. Бұған жол бергенше орыстанған ұлын өлімге қиғаны артық». Сөйтіп, ең сенімді нөкерін жіберіп, шайтан азғырған үлкен перзентінің үйін мықты күзетке алдырады. Шоқанды ерекше құрметтейтін нөкер жігіт шындықты жайып салады.

– Аға сұлтан сізді ауылдан тірі шығармауға сөз берді. Желігіңізді басыңыз, мырза.
...Үрейлі хабар. Қазақтың салты бойынша ата-анасының абыройына таңба салып, олардың еркінен тыс шығу ең ауыр қылмыс саналып, тіпті өлім жазасына дейін кесілген. Ырың-жырың шиеленіскен тұста бәрінен бұрын Жақып шыр-пыр болды. Әкесінен бауырына, бауырының алдынан әкесіне күн-түн демей шапқылап, бәтуаға келулерін тіледі. Ол қайткенде де қантөгісті болдармауды ойлады. Өйткені ағасы Ахмет Жантуриннің қызын күштеп некелесуден босатып, сүйгені Жақыпқа қосылуына мүмкіндік жасады ғой. Шындығында Шоқан болмағанда ол өжеттік танытып, ағасына атастырылған қызға үйлене алмайтыны ақиқат-тын. Сөйтіп ағасына атастырылған қалыңдық інісіне бұйырып, екі ғашық бас қосып, екі төре кетіспей, бесікқұдалығын сақтап қалды. Оның үстіне ағасын жанындай жақсы көретін бауырлық сезімі де ерек еді.

Жақып Шыңғыстың барлық шаруасын үйлестіріп ұстайтындықтан әкесіне сөзі өтімді еді. Сондықтан екі жақтың татулығына тұтқа бола білді. Мәміле бойынша әйелді Жақып Сырымбеттен Көкшетауға алып кететін болып шешілді. Шоқанға да керегі сол еді. Ол Көкшедегі таныс молданың көмегімен, қадірлі билердің төрелігіне жүгініп, әйелді күйеуінен ажыратты. Оған құн ретінде 200 мың ақша мен бір жылқы берді. Бұл заңды ажырасу туралы Шоқан петерборлық досы Гутковскийге хат жазыпты. Ал ғашығына некелескені туралы ешқандай жазбаларда айтылмапты. 

Солайша Шоқан Көкшетауға қоныс тебеді. Келіншек (есімі ешқандай жазбаларда айтылмайды) ғалымның үйінде біраз уақыт өмір сүреді. Шыңғыс ұлына қызметші әйелмен арадағы байланысын сырт жұртқа білдірмеуді қатаң талап етеді. Солай болады да. Сұлтанның тақ таласындағы бақталасы Ерден Сандыбаев бәрібір бұл жағдайды сыпсыңы көп сырт құлақтан есітіп, орайы келгенде оңтайлы пайдалануға кіріседі.
Аға сұлтандыққа сайлау науқаны 1862-ші жылы өтуі керек болды. Бұл кезде әскери губернатор Густав Карлович Кури еді. Ол пара алып, « Аға сұлтандық лауазымын алып беремін» деп Ерденге сөз берді. Дәл осы кезде Петербордан келген зиялы 

Уәлихановтың Атбасарға аға сұлтандыққа өзін-өзі ұсынғаны белгілі болды. Ерден Сандыбаев дереу іске кірісті. Олар әйелінен айырылған күйеуді тауып алып, оның атынан «Әйелімді тартып алды» дегізіп, Омскіге арыз жазып апартқызды. Шоқан мен 

Шыңғыс та қарап жатпады. «Ол әйел – қызметшіміз» деп жалтарды. Сөйтіп оны көз қылып, Зейнептің қарамағына Сырымбетке қайтарып жіберді. Мұса Шорманов та Сандыбаевқа қарсы әрекет етіп, бұларды қолдады. Үшеуі қосылған соң үлкен күшке айналып шыға келді. Шоқан әкесімен татуласқанын білдіріп, аға сұлтандықтан бас тартып, әкесінің сайлануына мүмкіндік жасады. 

Қандай ресми дерекке сүйенсек те, Шоқан Уәлиханов ата-баба салт-дәстүрімен үйленіп, той жасап некелеспегені айтылады. Тезек төренің қызына қырындап жүргенде науқасы меңдеп, қайтыс болғандығы туралы кейбір жазбаларда айтылған. Ал қызметші әйел жөніндегі болмашы дерек тек біз жоғарыда айтып өткен досы Гутковскийге жазған хатында ғана кездеседі. Онда онымен дала заңы бойынша некелескені айтылмайды. Әйтсе де сол әйелмен ұлы Шоқанның махаббат машақатына малынғаны ақиқат секілді. Өйткені ел арасына сол кезде осы бір оқиғаның сыбысы білініп қалмаса, 

Ерден Сандыбаевтың кеу-кеулеуімен әйелдің күйеуі губернаторға арыздана алмас еді. Өзі үлкен үміт күткен ұлының қия басып, желіккенін білмесе, Шыңғыс сұлтан да онымен араздасып, тартысып несі бар?
Әйтеуір не десек те, мұнда мұңды бір шындық бар. Әйел алдында ұлы да ұлылығын ұмытатынын өмір талай дәлелдеген. 

Ия, солай... Бар-жоғы 29 жыл ғана ғұмыр кешкен ұлы ғалым махаббат атты ұлы сезімнің алдында дәрменсіз күйде кетті.

Жыр дүлдүлі Жамбыл атамыздың «Менің өмірім» деген өлеңіндегі:
«Қақаған қар аралас соғып боран,
Ел үрей – көк найзалы жау торыған.
Байғара, Жамбыл, Ханда мен туыппын,
Жамбыл деп қойылыпты атым содан», – деген жолдарынан оның Жамбыл тауының етегінде ақ түтегі бораған ақпанда туылғанын білеміз. Жамбыл жоқшылықтың жұтаң тұрмысын кешіп өсті. Әкесі Жапа кедей болғанымен ел ішінде сөз ұстаған, дау-дамайда бітімгерлік шешімін айта білген адам екен. Шешесі Ұлдан мінезі салмақты, төңірегіне тәлімді, қисыны келгенде қиыстырып өлең шығара беретін, отырған жерінде әдемі дауысымен сызылтып ән салатын, өнерге жақын жан болыпты. Жамбылдың арғы аталарынан ділмар шешендер, өнерпаз серілер шыққан екен. Содан болар Жәкеңнің тегі – Екей руы туралы ел ішінде: «Екейде елу бақсы, сексен ақын, Жаратып мінеді екен ерттеп атын. Қобызы, домбырасы үнін қосып, Гулейді жын қаққандай кешке жақын» деп шындықты әзіл араластыра айтатын көрінеді.
Ес білген соң әкесі оны ауыл молдасына оқуға береді. Бірақ дүмше молданың ұрып-соққан қорлығына шыдай алмаған бала Жамбыл «дүмшеден дәріс емес, дүре алғанша, қолыма домбыра алып, жыр айтайын» деп өлеңге бетбұрады. 13 жасынан бастап-ақ ақындыққа аңсары ауып, өлеңнен өрнек тоқи бастаған бала бірде үйге әкесінің үстіне кіріп келіп:
«Батаңды маған бер, әке,
Тіліме менің ер, әке.
Жапаның ұлы ақын боп,
Жақсы істепті – дер,әке!» – деп батыл тұрып бата сұрапты.
Молданың алдын тастап кеткен баласының бағытын құптай қоймаған әкесі «Екейде елу бақсы, сексен ақын» деген сөз де жетер, Сен сексен бірінші болмай-ақ қой. Ақынның түбі – қайыршылық, бақсының түбі – жын. Жын, бақсы болып ел кезгенше, мал бақ» деп теріс аунап түсіпті. Бірақ өр мінезді, тентектеу болып өскен бірбеткей бала айтқанынан қайтпай Жетісу бойына атағы шыққан Сүйінбай ақынға барып, сөзін сынатып, батасын алады. Жамбылдың:
«Менің пірім – Сүйінбай,
Сөз сөйлемен сыйынбай.
Сырлы, сұлу сөздері
Маған тартқан сыйындай
Сүйінбай деп жырласам,
Сөз келеді бұрқырап,
Қара дауыл құйындай», – деп ұстазын ардақ тұтып өткені де сондықтан. Байдың қойын бағып жүргенде далада ұйықтап қалып, түсінен ақын болып оянған Сүйінбай ұстазы секілді Жамбылға да ақындық өнер түсінде қонады. Мұны ақынның өзі: «Бір күні Жетісай жайлауында жылқы бағып жүріп, түс көріппін.Түсімде ақсақалды қария келіп: «өлең аласың ба, көген аласың ба?» деді. Мен: «Өлең!» деппін. Оянып кетсем, көкірегімді бір толқын кернеп, алқымыма тығылғандай болып жатыр екенмін. Дереу үйге жетіп, домбыраны ала салдым да оңды-солды төгіп-төгіп жіберіп едім, кеудем ашылып, жан-сарайым кеңіп сала бергендей болды» деп еске алғанын білеміз. Сол өрекпіген жыр толқынның екпінімен 17-18 жасында-ақ топ жарып, айтыстың ақберен жүйрігі болып таныла бастаған Жамбыл Жабаевтың есімі Жетісу өңіріне түгел тарайды. Жамбылдың осы өңірдегі аузымен құс тістеген небір шешендермен сөз додасына түскен шақтарында жүрегіне шоқ түсіріп, махаббаттың машаһатына салған ақын қыздар Бұрым мен Сараға деген сезімі оның тағдырының мұңды бір бөлшегі болып қалды.
Жамбыл жиырма жеті жасында Айқым еліндегі бір тойда Қыдырма қызы Бұрым сұлумен танысады. Талшыбықтай бұралған бойжеткен ажарымен ғана емес, ақындығымен де, әншілігімен де жүрегін бірден жаулайды. Жәудір көз, ақша маңдай, алма мойын арудың көркіне өнері, сөзіне ақылы сай екенін аңғарған ақын жігіт қайымдасып, жөн сұраса келе айтыстың қызығын сезімінің қызуымен қабыстыра термелей жөнеледі. Қыз да осал қарсылас емес еді. Әйткенмен сан рет кездесіп, жұрттың да желігін қоздырып, өздері де желе қатар тақымдасқан қос ақын бірін бірі жеңе алмай тарқасатын. «Жамбыл-ау, бұл қызбен ұзақ, қызу айтысып, не жеңбедің, не жеңілмедің» дегендерге: «Мен Бұрыммен жеңу үшін айтысып жүр дейсің бе?» деп көңіл көкжиегіндегі сырдың ұштығын шығара жауап беріп қояды. Қыз да Жамбылдың жан- жүрегіндегі ынтық сезімге ыстық ықыласымен жауап беріп, қос ғашықтың арманы бір арнаға тоғысады. Әттең, бірақ Бұрымның айттырылып қойған жері бар.Ал жүректің қалауы – Жамбылда.. Шешуші сәт тақап, айттырылған жаққа ұзатылар шақ жақындағанда қыз ғашығымен кетуді ұйғарып, Жамбылға шешімін білдіреді. Жамбыл сүйгенін алып қашып, ағайындарына барып паналайды. Бұл оқиға екі елдің арасында үлкен дау туғызып, жауласуға әкелетін жағдайға жетеді. Ел іші бұзылатын болғандықтан Жамбылды өзіне жақын тұтатын осы аймақтың беделді болысы Сарыбай ақын жігітті зорлықпен көндіріп, Бұрымды төркініне қайтарады. Заманның зауалы, қоғамның әділетсіз қағидасы ақын жүрегін қатты жаралап, еңсесін езеді. Кіршіксіз сұлу сезімінің тұнығын мұң шайқап, жаны жабырқаған Жәкеңнің «Бұрымға» деген өлеңі осындай нала мен арманнан туған еді.
«Сен лашын болғанда, мен ақ сұңқар,
Бір көріп, дидарыңды болдым іңкәр.
Көркің бар көрген адам таң қалғандай,
Шыққандай жүзден жүйрік, мыңнан тұлпар.
Жасымнан жақсыларды жағаладым,
Алатау, Қаратауды араладым.
Қай тұсқа аттың басын тіресем де,
Өзіңнен басқа сұлу таба алмадым.
Жарқ еткен оқтан ұшқыр бота көзің,
Балқытар қорғасындай айтқан сөзің.
Сыртыңнан атыңды естіп жүруші едім,
Қаңбақтай жел аударған келді-ау кезім.
Айрылдым айжарықта Бұрымымнан, 
Азаптың кім құтылған құрығынан.
Жастықтың желігімен жүргенімде
Келмейтін Сырдың суы жұлығымнан.
Есімнен еш кетпейді қайран, Бұрым,
Мүшелі байланбаған ол бір құлын.
Қайтесің өткен істі еске салып,
Жүрегім қасіреттен жырым-жырым», –
деп келетін жырынан ақын жанының ащы запыранын сезгендей боласың. Өкінгенмен өктем заман өткелінен өтер жол жоқ. Айкүміс ақынмен бір айтысында Жамбыл «әуелден-ақ болдың ойда», «құмары басылмаған албырт едім» деп ақын қызға жігіттік желігін білдіре тіл қата отырып, «жасшылық ұрындырды талай жарға» деген өкінішін де астарлап аңғартады. Сөз орайында қиянатшыл қоғамның қыз тағдырына тұсау салар қысастығына қынжыла келіп:
«...Сол үшін жатсам, тұрсам арманым көп,
Қор болып кете ме деп бір жаманға», – деп қайырады. Сонда Айкүміс адамның ерік шеңберін заманның шеңгелімен шегендеп:
«Жамбыл-ау, күпсінесің неге сонша,
Құтқарып қыз біткенді қалған жанша.
Қолдағы қаршығаңнан неге айрылдың,
Тұтқасы дүниенің сенде болса?!» – деп астарлай ой тастайды. Айкүмістің «қолдағы қаршығаңнан неге айрылдың?» дегендегі меңзеп отырғаны—Бұрым болатын. Әрине, ақын қыз бұл жерде дәрменсіз жігітті кінәлап та, күстаналап та отырған жоқ. Ол уақыттың уысындағы тағдырдың тар жолына нала көңілін білдіріп отыр.
Бұрыммен тағдырын табыстыра алмаған Жамбыл ақынның өмірлік жолына ескіліктің солақай салтының тосқауыл болғаны бір бұл ғана емес еді..Жастық дәуренінің қимас күндерін сырлы сезімге шомылдырып, тағы бір сұлу жолыққан. Ол – Албан Бөлек батырдың қызы – Сара ақын болатын. 1875 жылдың қоңыр күзінде Қарқара жайлауындағы әсем бір кеште алтыбақан басында тамылжыта ән салған әппақ арудың айдай жүзі, тана көзі жасы отызға ойысқан ақын жігіттің жүрегіне шоқ салды. Ерке қыздың есті алған назды үні Жамбылдың жүрегінде жыр толқытты. Ақын жігіт көкірегін кернеген арман отын ару бойжеткеннің балбыраған өңі мен балдай үні еріксіз үрлеп, аңсаған бақытын осынау жайлауда тапқанын өлеңмен өріп, әуенмен әрлеген. Сара қыз да сырттай атына қанық, санасы өзімен теңдес замандасының зерделі сөздеріне зейінмен ынта қойып, ішкі сезімін тұспалмен жеткізген. Бір-бірінің сырын алысқан Жамбыл мен Сара бұдан кейін де осындай сауық кештерде бірнеше рет жолығып, қыз бен жігіт болып айтысып, сезімдерін сұлу сөзбен қағыстыра, көңіл түкпіріндегі тілектерін қабыстыра бір-біріне өлең арнайтын. Сараның «Угай-угай-әй-угай» деп сызылта салатын әні жігіт жанының толқындарын дөп басып жататындай еді. Өнермен танысып, өлеңмен табысқан қос өнерпаз бір-бірінің жүрек сырын қапысыз ұғысқан. Сол сезімнің жетегімен екеуі бас қоспаққа уәде байласқан. Бірақ ғашықтардың жүрек әміріне жүген салған қыз әкесі Сараны айттырылған жеріне ұзатып жібереді. Жамбыл сүйгенінің соңынан іздеп барып, ебін тауып кездеседі де. Мұңлық ғашығы сонда көз жасын көлдете тұрып қалаусыз құшақта қор болып өтетін өміріне өксіп, арманын аңсаумен күн кешетініне налып, шерлі көңілінің күйін ақтарған. Көңілдің қалауын сезім-балға емес, қалыңмалға бағалаған әңгүдік күйеу әйелінің салқын пейілін сезіп, бейшараны жәбірлеп, ұрып-соғумен болады. Қорлық пен зорлықты, қасірет пен қайғыны көтере алмаған қайран Сара құсалықтан қайысып, қайтыс болады.
Жанына жазылмас мұң салып кеткен ғашығының қасіретіне езілген Жәкең өткен күндердің өзекті өртеген өкініші еске түскенде «Сара десе дегендей еді-ау, шіркін!» деп күрсініп, өз-өзінен күбірлеп отырады екен. Терең ойға түскен ондай шақтарда Сараның «Угай-айына» салып, ыңылдап ән салатынын сырт көз талай байқаған. Кейініректе жұрт Жамбылдың әні деп айтып жүрген «Угай, угай, әй-угай» расында Жәкеңнің емес, Сараның әні еді.
Жамбыл атамыз жас күнінде Құлмамбет, Сарбас, Нұрмағанбет, тағы басқа әйгілі ақындарды айтпағанда сөзбен зер тоқыған Айкүміс, Сайқал қыз, Бөлектің қызы секілді ақын қыздармен де айтысқа түсіп, оларға жігіттік желдірме көңілмен сылқым сөзін арнағаны анық. Бірақ Бұрым мен Сара қыздың ақын тағдырындағы жөні бөлек. Бұл екі ару да жыр дүлділінің өнер жолындағы ғана емес, өмір жолындағы да қимас, қымбат жауһарлары еді.
Сүйген жүректі қайта-қайта сүріндірген қиянатшыл заманның зұлымдығы мен әділетсіздігінен жаны жүдеп, көңілі жабырқап жүрген шағында әкесі Жамбылға Орынбек дегеннің қызы Момынды құда түсіп, алып береді. Бірақ Қожаш, Қожамберді, Қожақ атты үш ұл тұған Момын өмірден ерте озады. Қырыққа таяған жасында Жамбыл өзі қалап Тілеуқабыл қызы Қанымжанды айттырып, бас қосады. Жамбыл жар қызығы мен шаңырақ шаттығын осы Қанымжаннан көреді. Одан Алғадай, Шымбай, !зтілеу, Тезекбай туылады.
...Ия, жасы жүзге таяп өмірден өтсе де Жәкеңнің жүрегін жаралаған жауһарлар оның жанының мәңгі сағынышы мен аяулы арманы болып қалғаны ақиқат.

Махаббат әр адамның жүрегіне ұя салатын сезім құдіреті. Ол құдірет бірде шапағатқа, бірде машақатқа, бірде ләззатқа, бірде азапқа, бірде нұрға, бірде мұңға бөлейтін, ыстығы мен суығы астасып жататын асау бір ағын. Жарқылы жаныңа гүл еккізетін, тіпті кейде қайғы-қасірет шеккізетін бұл сиқырлы сезімнің ғашықтық ғаламаты да, махаббат машақаты да сонысымен қымбат, сонысымен жұмбақ.
Осы оттың шарпуынан ақылы дария, таланты жаһанға жария небір ұлыларыңыз да «аман» қалмаған. Ғашықтық ғаламаты тағдырының аманатына айналған талай-талай тұғырлы тұлғалардың сүйіспеншілік сезімі жайлы сөз қозғайтын жаңа жобадан сіздер қазақтың әйгілі адамдарымен қатар ғаламның танымал ұлыларының ұлы сезімдері хақында сыр ұғатын боласыздар.

«Махаббатсыз дүние бос...» Адамның жан дүниесін жарық нұрға бөлейтін ұлы сезімді бір- ақ ауыз сөзбен осылай түйіндей білген ақын Абайдың жүрегін шоқтай жандырған махаббат алауы оның ақындық шабытына ғана емес, өмірлік бағытына да сәуле шашқан сөнбес шырақ еді...

«Айттым сәлем, Қаламқас,
Саған құрбан мал мен бас.
Сағынғаннан сені ойлап,
Келер көзге ыстық жас.

Сенен артық жан тумас,
Туса, туар, артылмас.
Бір өзіңнен басқаға,
Ынтықтығым айтылмас.

Бұл ұлы ақынның ақылы мен жүрегін жаулаған, қолы жетпей, мәңгі арманына айналған ғашығы Тоғжанға арнаған сезімінің селі. Абай-дана, Абай-дара, Абай-ақын, Абай-хакім. Солай бола тұра Абай да жұрт қатарлы жұмыр басты пенде. Оның да жігіттік желікті, қызық-думан көрікті бастан өткермеуі мүмкін емес. Әкесінің тапсырмасын орындай жүріп ол талай дала аристократтарының аруларымен танысты. Лап етіп жанған, соңыра өз сезіміне өзі тоңған сәттері де болған шығар. Бірақ Тоғжанға деген кәусар көңілінің ынтықтығы өмір бойы басылмай өтті. Бұл – көркем шығармадағы бейнелі образ емес, бұл – ақын тағдырының шынайы шындығы.

Абай үш әйел алған адам. Әйткенмен алғашқы қосағы Ділдаға үйленбес бұрын-ақ махаббат дертіне шалдығып, жүрегі Тоғжанға тұсалған ақын арманының орындалуына заманның қатал қағидалары, дәрменсіздікке душар еткізген дәстүр-дәріптері дес бермеді. Бөжей мен Майбасардың дауы кезінде Құнанбайдың тапсырмасымен Сүйіндік ауылына келген бозбала жігіттің албырт сезімін оятқан Тоғжан бейнесін жазушы Мұхтар Әуезовтің суреттеуінде былай танимыз. «Қақтаған ақ күмістей жазық маңдайы, сәл жасаураған бота көздері, қарлығаштың қанатын еске түсіретін қиғаш қастары, ұшы үлбіреп тұрған екі бүйрек беті, шебер қолынан шыққандай жұмыр иегі, аққу мойыны мен қаз омырауы»...Бұған дейін Семейде талай орыс, татар қыздарымен таныс-біліс болып жүрсе де Абайдың сезімін арбаған мына сұлулық оны еріксіз еліттіріп, ессіз күйге жетелеп бара жатады. Сүйіндіктің ауылындағы сол жүздесуден кейін Тоғжан бейнесі көз алдында мөлдіреп, көңіл түкпірін тәтті бір сезім шайқайды да тұрады. Жан-дүниесін тағатсыз сағынышқа малған күйден арыла алмаған ақын «Арылмас, айықпас бұл не дерт?» деп өзі де ішкі әлеміндегі өзгеріске таң қалады.

Сүйіндіктің өзінен екі-үш жас үлкен баласы Асылбекпен таныстығы мен көңіл жарастығын себеп етіп, Майбасар лаңынан қолы босаған Абай Тоғжанды көріп қайтуды ойлайды. Бұл кезде Құнанбай аға сұлтандықтан босап, оның болыс інісі Майбасардың орнын Сүйіндік басқан еді. Бұдан бұрын Сүйіндік ауылына барғанда жүзтаныс болған Ерболмен кездесіп, орайы келіп Асылбектің отауына түседі. Қыз ағасының үйде жоқтығы қос ғашықтың таң атқанша сырласып, қимас сезіммен табысуына себеп болады. 

Бұдан кейін де Абай айнымас адал досы Ерболдың көмегімен Тоғжан ауылына жолай жолаушы іспетті тағы бір тоқтап, сүйген аруымен жүздесудің есебін тапқан еді. Тоғжанның ағасы Әділбектің қайындап, өзге үлкендердің де ілесе кеткені ауыл жастарының жиналып, ойын-сауық құруына мол мүмкіндік тудырған-тұғын. Асылбектің отауындағы жастардың басқосуы, әдемі әзіл-күлкімен көңілдің жарастығын жақындастырған тәтті сәттер Абай мен Тоғжанның жүректерін жалынымен жандырды. Екі жасқа тілеулес жеңге келер түні оларды оңаша табыстырып, бір-біріне ынтыққан қос жүрек таң атқанша сезім сыры мен көңіл шерін тарқатып тауыса алмай, қимастықпен амалсыз қоштасады. Бұл Абайдың ессіз сүйген ғашығымен соңғы рет жолыққан, мәңгі сағынышқа айналған жүздесуі еді.

Өйткені сүйген жүрек өздерінікі болғанымен, шешім етер ерік өзгенікі еді. Абайдың өзі көрмесе де, әке-шешесі қалап айттырған қалыңдығы бар. Тоғжанның тілегін тұсап, сыртынан атастырған күйеуі бар. Сондықтан да екеуі де ғашықтық дертінен құса болса да әке-шешенің әмірінен асып кете алмайды.

Құнанбайдың Абайға айттырған қалыңдығы Ділдә айтулы жердің, атағы дүркіреген Алшынбай бидің қызы. Алшынбай Қаздауысты Қазыбек бидің шөбересі. Абайдың анасы Ұлжан да бұл тұқымнан алыс емес, Алшынбайға ағайын қарындас боп келеді. 

Ділдәнің Абайдан екі жас үлкендігі болғанымен, әйгілі әулеттің қызы тым тәккаппар, өр көңілді, кесек сөйлеп, кергіп басады. Ал Тоғжанға деген маздақ сезім жүрегінде мәңгі жанған Абай Ділдәмен дәм-тұзы жарасқанымен, ол оның сүйіп алған жары емес еді. 15 жасында отау иесі атанған Абай тұңғыш ұлы Ақылбай дүниеге келгенде де өзін әке ретінде сезіне алмады. Абайға аңсары қаншалық ауғанмен ата салтты аттап кете алмаған Тоғжан да тағдырдың тұсауына көнбеске шарасыз-тын. Күйеуі ақырғы рет келіп алып кетерінің алдында ол Абайға «жетсін» деп хабар бергізіп, соңғы рет жүздесіп, тілдесіп қалуға тілек білдірген. Жаздың желсіз ымырт жабылар шағында жым-жырт сайда қос ғашық құшақ айқастыра тұрып сүйіскен күндерінің сәулесіне шомылып, қоштасар шағының қайғы-қасіретіне тұншыққан. Көңілдегі нала мен жүректегі жара, өзекті өртеген өкініш пен өксік, сағыныш пен сағымға айналған сырлы сәттер екеуін арманның айықпас дертіне шалдықтырып, араларын амалсыз алшақтата берген. Жайшылықта ұяң, нәзік, қорғаншақ Тоғжан ұзатылар шағында ішкі дертін ірікпей, жан сырын жария етуден жасқанбай, ел ағаларынан рұқсат сұрай отырып Абаймен қоштасу зарын шығарыпты.

«Кертаудың ат байладым аршасына, Сәлем де Тобықтының баршасына»... деп басталатын бұл сыңсу әнді кешегі елуінші жылдарға дейін әжелеріміз ұмытпай айтып та келген екен.

Ал «Жарқ етпес қара көңілім не қылса да,
Аспанда ай менен күн шағылса да.
Дүниеде сенен артық маған жар жоқ,
Саған жар менен артық  табылса да»

деп өз жанының жарасын жырмен ақтарған Абай да өмір бойы қолы жетпеген ғашығын аңсаумен өтті. Сол сағыныш, сол арман оны Әйгеріммен Тоғжан боп табыстырды.

...Құнанбайды қажылық сапарға Семейден аттандырып салған соң көп ұзамай елге қайтқан Абай мен Ербол көз байланар шақта Орда тауының бөктерін жайлаған Бекей мен Шекей деген ағайынды адамдардың ауылына тап болады. Жолсоқты болып келген Абай Бекейдің отауында азырақ мызғып алмақ боп жатқанында түсінде Тоғжанды көреді. Дәл баяғыша өздері кездескен Жәнібек өзенінің етегінде «Мен келдім. Міне, қасыңдамын» деп сүйгені тұр. Тоғжан мұны сағынғанын айтып, сызылтып өзі үйреткен «Топайкөкке» салады. Зарықтырған ғашығына «Кел, келші, сәулем» деп құшағын жая бере оянып кеткен Абайдың құлағына тым жақыннан әлгі үн үзіліп жетеді. Сол «Топайкөк»... Сол Тоғжанның дауысы... Абай есеңгірегендей есікке ұмтылады. Бірақ бұл әнді салып жатқан Тоғжан емес еді. Ол көрші Шекей үйінде жастармен бірге отырған Бекейдің қызы Шүкіман болатын. Дауысы ғана емес түр-тұлғасы да, бет-әлпеті де Тоғжаннан аумай қалған бойжеткенді көргенде Абай аңырып тұрып қалады. Жүрегі аттай тулаған ол, «айнымаған Тоғжан» деп күбірлей береді. Бекей үйінде жалғасқан жастар жиыны Шүкіманды ашық ажарымен ғана емес, жарқын мінезімен, жүректің қылын шертер әншілік өнерімен, назды, сазды үнімен де өзіне баурап бара жатты. Қыз да сыртынан атына қанық қонақ жігіттің жанарынан лап еткен жалынды аңдаусыз аңғарған.

Бұл кезде жасы отызға келген Абайдың жақсы аты Орта жүзге түгел тарап, әйгілі болып қалған-ды. Ділдәмен бас қосқан 14-15 жылдан бері алты баланың әкесі болып та үлгерген. Бірақ түнде түсінен, күндіз есінен шықпайтын Тоғжанның сол баяғы уылжыған бейнесін қайта тапқалы Абайдан дегбір кетті. Ақылына көркі, мінезіне сымбаты сай арудың айдай жүзін көз алдына қайта-қайта келтіріп, қайтар жолда қасындағы серігі Ерболға « Керім! Несін айтасың!..Керім!» деп тамсана сөз етумен болды. Досы да «Оның рас. Әй. Керім-ақ екен! Әй, керім!» дегеннен танбады.Сұлу қыздың Шүкіман атын затына сай көрмеген қос жігіт осыдан кейін оны Әйгерім деп атауды ұйғарған. 

Түсінде Тоғжан боп аян берген арудан Абай енді айырылмауға серт етті. «Мен Әйгерімді жар етемін» деп байлауын бір-ақ айтқан ол ақылдаса келе достары Ербол мен Жиреншені Мамай ауылына елшілікке жіберді. Қыз қарсы емес. Бірақ бұл жерде шешуін келтіретін бір қиын түйін тұрған-ды. Ол–Әйгерімнің айттырылған жері бар. Оның алғаш атастырған жігіті жастай қайтыс болып, қалыңдықты кейін қайынағасына қосуды ұйғарған. Жасы мосқал тартқан, әрі қыздай алған әйелінен бата алмай шырмалған қайынағаға қосылуды қос көрмейтін Шүкіман да басына бостандық ала алмай жүрген. Абайдың достары қыз жағымен де, айттырылған жұртымен де бәтуаласа келе мәселені оңтайлы шешіп тынды. Абай Бекейге де, Шүкіманның қайын жағына да еселеп қалыңмалын төлеп, көп ұзамай Әйгерімді алып келді. Бір тәуірі, мінезі шайпау, тілі ащы болғанмен Ділдә бұл жағдайға аса тулап, шу шығармады. Отыздан енді асса да бетін әжім торлап, жасынан ерте егде тартқан, алты бала туып, саркідір қатын болған ол «Абайға бала туып берем деп, оның қисапсыз қонағын күтем деп титықтап біттім. Алатын тоқалын ала берсін» деп кедергісіз көне салған. Көңілі қалап, жаны сүйіп қосылған жары Әйгерім араға жыл салып Тұрағұл атты ұлды дүниеге әкелді. Бірақ Ділдә «бай --сенікі, бала –менікі» деп нәрестені бауырына басып, тәрбиесіне алды. Әйгерім тұңғышы Тұрағұлдан кейін Мекайыл, Ізкайіл, Кенже атты перзенттерін дүниеге әкелді.

Абайдың үшінші әйелі – Еркежан інісі Оспанның жесірі, Оспан қайтыс болған соң «Әйел ерден кетсе де, елден кетпейді» деген әмеңгерлік салтымен Еркежанды қайынағасы Абайға қосады. Екі әйелі бар Абай келінін алуға көп қарсылық білдіреді. Керісінше Оспанның үш әйелінің ішінде қарашаңырақта қалған Еркежанның еншісіндегі қыруар малға қызығып, Тәкежан мен Ысқақ інісінің ең кіші жесірін иеленуге таласады. Бітпейтін дауға нүкте қою қажет болғанда Еркежан қайынағасы Абайды таңдайды. 

Үш әйел алып, соның ішінде Әйгерімге жүрек қалауымен үйленсе де Абайдың көңіл түкпірінде Тоғжан тұлғасы мәңгі мұнартып қалған еді. Тоғжан ұлы Абайды ұлы сезімнің алдында дәрменсіз күйге салған, арман мен сағыныштың қол жетпес қиянына айналған ару. Оның мұң мен сырға толы махаббат жырларының жауқазын гүлі ғашықтық дертінен бүршік жарып, өлең өлкесінің есігін ашуға, ақындық талантының тегеурінін танытуға алғышарт болды.

...Абай ессіз сүйген Тоғжан қыздың есімі содан бері махаббат пен сағыныштың символындай талай аруға теберік аттай телініп келеді.

Фариза ОҢҒАРСЫНОВА жайлы сыр

Поэзия планетасының періштесі атанған Фариза Оңғарсынова арамызда аман жүрген болса желтоқсанның биылғы соңғы жексенбісінде 77 жасқа толар еді. Бірақ оның жырларына табынған өлеңқұмар қауым аяулы ақынсыз өткен туған күнінде оны сағынышпен еске алып, рухына тағы да тағзым еткені ақиқат. Алдаспан ақынды біз де іздеп, сағындық...
«Фариза – аспанға алау атып, шоқ шашыратып жатқан рух жанартауы. Өшпейтін де, сөнбейтін өжеттік қайнары» деген еді қазақ әдебиетінің қара нары қайран Әбіш Кекілбай. Сол алаудың, сол рух жанартауының жалыны мен жарқылы поэзия періштесі Оңғарсынова өмірден озғаннан кейін де өзінің қуатын әлсіреткен жоқ. Қайта ол тылсым кеңістікке жарығын кең жайып, оны сүйген, оның жырларына ынтық болған жүректерді сөнбес сәулесімен нұрландыра түскендей.

Пафос және нақыш

...Күлкімді, жайлы күнімді
азапты, қайғы-мұңымды
өзіммен бөліскенің үшін,
қатем мен жеңістерім үшін,
менің мынау қиындау тағдырым болып,
о баста көріскенің үшін,
Өлең, мен сені аялап өтем,

– деп отыз бес жасында өлеңнің өзегіне өртті сезімін құйып, өмірінің бүкіл өлшемін жырға жүгіндірген Фариза ақын Поэзия планетасында өз пафосымен, өз нақышымен дара тұлғаға айналып қалғаны анық.
Оңғарсынованың отты ой орамы мен қуатты тіл құдіретінің өзара үйлесім тапқан гармониясы, сезім полифаниясы мен рух симфониясының үндесе кететін гаммасы өлең деген өзгеше өнерді тосын табиғатымен, жаңа мазмұнымен байытқан сиқырлы да сырлы дүние. Мұның өзі ақынның ішкі қуатынан, талант пен тегеурін тұтастығынан туатын тың күш болса керек. Өйткені, ақынның бітім-болмысы, мінезі, табиғаты, ой-өресі, сезім-парасаты өлеңінде өріліп, көңіл күйінің шиыршық атқан толқындары жыр шумақтарымен шендесіп жатады.
Бітім-болмысы демекші, табиғаты күрделі, ішкі әлемі бір арнаға сыймайтын, тіпті бір басында бір-біріне кереғар қасиеттер қатар қабысып жатқандай көрінген ақын апамыздың жырларында да осындай қос сезімнің жарыса нық басып, жараса жұптасып кететініне таңғаласыз. Бірде бет қаратпас өжет, бірде арынын ақылы тежеп, бірде теңіздей тасып, бірде баладай жасып, бірде толағайдай тау «сүйреп», бірде болмашы мұңға күйреп, қайсарлық пен нэзіктіктің иірімі жүрегін қатар билеп, кереғар сезімдердің селіне кезек сүңгіп кететін ақынның адуынды түрін де, аянышты мұңын да өз басыңнан өткергендей аласапыран күй кешесің.

Бойым дел-сал қалғандай жайрап денем,
Шатастырып күнді аймен, айды аптамен,
Ыққан малдай сезімді оқтын-оқтын
Ақыл-дана алдына айдап келем.
Айдап келіп, ақылға қамалмаймын,
Секілді еді ойым – тау, санам – айдын.
Сезім-дауыл айдында ойнақ салып,
Ойрандауда тынымын жағажайдың...

Фариза ақынның өлеңдерінде өмір құбылыстары мен лирикалық кейіпкердің сезім құйылыстары көркемдік-эстетикалық тұрғыдан алғанда жалқылық сипаттан жалпылық этапқа көтерілген, жадағай, жауыр, жұтаң суреттеуге сүйкенбейтін, көркем, қастерлі ойдың канондарымен көмкерілген өрімдерімен өзгешеленеді.

Мен ойлайтынмын:
Данышпан деп патша мен бидің бәрін.
Әрбір ұлттың солар деп тұйғындары.
Жарқ-жұрқ еткен қаңылтыр саясаттар,
Сезімімді сорып ап, миды ұрлады.
Билік құлқы әлемде біреу екен –
Өз басыңның мансабы, үйдің маңы.

Оңғарсынованың тағы бір ерекшелігі – қазақ әйелдері творчествосында қалыптасып қалған /әсіресе махаббат лирикасында/ бұйығылық сезімдердің сеңін бұзып, қыз баланың қылығы ибалық пен ізеттен ілгері аспау керек деген шарттылықтарға қарсылықтардан құралған шарпылыстар мен тартылыстардан тұрады. Мынаны қараңызшы:

Көздеріңде
Ақыл, ой, мұң тұнады,
Адамдайсың қанбаған бір құмары.
Жаның жүдеп, дәрменсіз отырасың,
Маған қарай жүрегің бұлқығалы.
Мен біреуге жарқ етіп қарадым ба – қызғанасың жалт ойнап жанарыңда.
Менің тәкаппарлығым тұншықтырып,
Көмілесің амалсыз нала-мұңға.
Жүрегіңді өртейді зар ма, мұң ба – қайғы әкелер қол жетпес арман ұлға.
Мен елік боп көзіңе көрінгелі,
Көріксіз боп кеткендей жан жарың да.
Үміттенер мен жақтан естілмейді үн,
Сезбей ме деп ой селін кештің кей күн.
Әйел сезбес сыр бар ма бұл жалғанда – сезем бәрін. Білемін. Тек сүймеймін.

Жалпы, Фариза Оңғарсынова шығармашылық шырай, талант табиғаты тұрғысында айтылатын «әйелдер әйелше жазу керек, әйелдің қылығындай нәзік, мөлдір бастаудың үніндей биязы жырлаған дұрыс» деген сипаттағы сірескен ойға қарсылығын кезінде өзінің базбір сұхбаттарында да ашық айтқан. Ақын деген біртұтас ұғымды «әйел», «еркек» деп бөліп қарау, көркемсөз майданын жыныстық жікке айырып, шеңберлеп, шегендеп тастау әдебиет әлеміне әр кіргізе қоймасы расында, анық. Осы шектеудің шеңберіне бағынбайтын:

Сенің от құшағыңда
Дүниені ұмытып, талықсыдым.
Жүрегімді жандырды
Жан ыстығың...
немесе:
Білмеймін:
Жанарыңнан сыр ұқтым ба,
әлде өзімді сол сәтте ұмыттым ба – өзің болдың;
әйтеуір, бұл күнгі әнім, көтеріп ап кетіп ең –
бұлқынбадым – әлде аймалауыңа құнықтым ба?!

– деп келетін сезім арпалысын шынайы суретпен төгілдіре өрген өлеңдерін: «Қыз баланың сезімін бұлай жасырмай жайып салуы, ибадан асып ашық-шашық жазуы әбестік» деп сынағандар да табылған. Ал кезінде осындай ойларды оқшаулап тастаған сөз зергері Ғабит Мүсіреповтің: «Көркем сөз майданында ақынға, жазушыға, еркекке, әйелге, кәріге, жасқа деп шектеліп қойылған саржайлау да жоқ, құлазыған қу дала да жоқ. Ащы көл де ортақ, тұщы көл де ортақ. Ғарышқа дейінгі биіктік те ортақ. Жер-Ананың отты жүрегіне дейінгі тереңдік те ортақ. Ерлік, батылдық, адалдық, ұяттылық, арлылық, намысқойлық сияқты адамгершілік-азаматтық қасиеттердің бәрі де ортақ. Мен қазақтың ақын қызы – Фаризаны осындай асқарлардың биігінде көремін!» – деген сөздері әдебиет айдынының кеңістігіне қойылатын шекараларды қазығымен қопарған қайратты пікір еді.
Осы тұрғыда Оңғарсынова «поэтесса» сөзіне де, ақын қыздардың жазу-сызуының табиғатына қойылатын тосқауылдарға да қарсылығын жасырмайтын. Оны ақынның бұлқыныстар мен сілкіністерден тұратын адуынды поэзиясынан да айқын аңғарасыз.

Бәрі менің есімде:
сені күтіп терезеден қараумен,
минут санап тұрғаным,
жанымды өртеп бір жалын;
сөндіре алмай сағыныштың мұңдарын;
сосын сенің кіріп келер сәттерің,
тілсіз, үнсіз аймаласқан тәтті ерін...
қос жүректе – ақ сезім мен пәк сенім;
көп ішінде сыр ақтарып көзбенен,
жырақ шығып өзгеден
оңашада қалуды ылғи көздеген;
сәтке ынтығьт шырын-бал,
қол ұшынан бойға тарар жылулар,
тек екеуміз түсінетін сыбырлар;
құлақ қоймай еш үнге,
сезім селін ынтығып бір кешуге,
ала сұрдық.
Бақыт па бұл, кесір ме?
Бірақ бәрі есімде.

Таланттардың тұғырын таразылау үшін салыстыра саралай ма, Фариза Оңғарсынованы кейде Анна Ахматовамен, яки Марина Цветаевамен шендестіріп жатады. Жалпы әйелді лирикалық қаһарман етіп енгізу тұрғысынан алғанда Оңғарсынованы орыстың қос ақын қызымен ұқсастыруға болса болар. Расында ол өз поэзиясында Ақбөбек, Майра, Сара сынды тарихи тұлғалардың рухани портретімен бірге бүгінгі қазақ әйелінің, көкірегінде кестелеген кейіпкерлерінің кесек образын, көркем келбетін, олардың түрлі тағдыры мен көңіл күй толқындарын түрлі контрасты айшықтармен суреттейді, сомдайды. Сол сурет, сол келбеттен сен өзіңді көргендей боласың, өз сезіміңнің арпалысында жүргендей сезінесің. Фариза жырларының, Фариза мінезінің, Фариза пафосының парқы мен нарқы да осынысымен бөлек құбылыс.
Тағдырдың өзі оған Фариза деген есімді табиғатына туралап тарту еткендей. Әкесі Оңғарсын осы қызы туылғанда көрші ауылдан ноғай молданы алып келіп атын қойғызыпты. Фариза деген ноғайша «бірегей» деген сөз екен. Ноғай молданың аузына осы есімді мүмкін Құдай салған шығар, әкесінің «қайдан білесіңдер, бұл қызым бәлкім елдегі біреу болар» деп қуанғанындай-ақ Фариза елдегі де, қазақ поэзиясындағы да бірегей тұлғаға айналғанын бүгін ешкім жоққа шығара алмаса керек.
Мінез – адамның жан-дүниесінің айнасы. Оңғарсынованың отты жырларында сол айнадан оның бар болмыс-бітімінің білтесі сәуле төгіп тұрады. Содан да болар, ашынғаны да, тасынғаны да, қуанғаны да, мұңайғаны да, буырқанғаны да, шамырқанғаны да шынайы сезіліп, шоқ ұстағандай күйдіріп-жандырады.

Бітім мен болмыс

Мінез демекші, ол кісімен ширек ғасырдан аса аралас-құралас жүргенімде аңғарғаным – көлгірсуге, күпінуге жаны қас ақынның адамдық қасиеттің басты критерийін намыс деп ұғатындығын өлең өрімдері ғана емес, өмірдегі өжет әркеттері де байқатып қояды. Былайғы жұрт үшін мінезі шәлкес, қыңыр, қисық секілді көрінгенмен сол мінезінің адалдыққа, әділдікке, азаматтыққа арашашы екенін, орынсыз көңілшектік, бүгежектік намысқа тиер сәттерде алдаспандай жарқ етіп, осып түсер өткірлігін шатаққұмарлықпен шатастыруға болмайды. Оған өзі айтқан мына бір оқиғаны мысал етсек болады.
«– Ұмытпасам 1975 жыл. Мәскеудің Жазушылар одағынан үйге телефон соғылды.
– Германия Демократиялық Республикасынан бір аудармашы Мәскеуге келді.
Сіздерге, Алматыға бара жатыр. Сіздің, Олжас Сүлейменов пен Әбіш Кекілбаевтың шығармаларын неміс тіліне аударуға өздерінің бір баспасы тапсырған көрінеді. Өлеңдеріңіздің орыс тілінде жолма-жол аударған нұсқасын дайындап қойыңыз, – деді.
Екі-үш күн өткен соң әлгі әйелдің жанына Мәскеуден ерген аудармашысы «Жетісу» қонақүйінен телефон соғып, «қай жерде кездесуге болады?» деген өтініш білдірді.
– Ертең үйге келіңіздер, – деп, мекенжайды айттым. Базардан жаңа сойған қойды бас, ішек-қарынымен сатып алып, жанымыз қалмай әзірлендік. Неміс әйелі жастау, Мәскеуден ергені жасамыс. Олармен келіншегі Кларамен Әбіш келді. Неміс әйел құмыраға отырғызылған гүл ала келіпті.
Қазы-қарта, шөп-шалам, қуырдақ жеп, коньяк ішіп әңгіме соғып отырысты. Қазақтың ең негізгі асы – етті әкелдім де, қойдың басын европалық әйелге ұсынып, халқымыздың дәстүрін түсіндіргенім сол еді, екі әйел бір-бірімен немісше күңкілдесті де, әйда келіп күлсін! Өздерін тоқтата алмай сықылықтап қояр емес. Мәскеулік әйел менің түсімнен ішкі дауылымды сезсе керек:
– Қонақ кешірім сұрайды, тәрелкедегі басты көргенде көгалда жайылып жүрген қой елестеп кетті деп отыр, – деді де, әлгі күлкісін баса алмай отырған неміс әйеліне қарап өзі тағы қосыла күлді.
Бір табақ етті дастарханға қойғаным сол, ешкім әлі ауыз тимеген болатын.
Мен күлкілерін тыйғанша күтіп тұрдым да, сәл бәсеңдей бергенде:
– Сіздер менің халқымның дәстүрін күлкі етіп отырсыздар, ал мен мұны кешіре алмаймын. Менің өлеңдерім неміс тілінде шықпай-ақ қойсын. Ал, сіздер есігімді сыртынан жабыңыздар, – дедім түсімді суытып.
Әбіш не істерін білмей, от басқан күйі маған қадалып отыр.
– Бір ашуыңды маған бер, үйге келген кісіні қуып шығу ешбір халықта жоқ, мұның ұят, – деп шыжық-шырға болуда.
Менің өлеңдерімнің орыс тілінде аударылуы осылай аяқталды.
Әбіш осы оқиғадан кейін үш-төрт ай менімен хабарласпай қойды. Бірақ мен кейін де өзімді кінәлі сезінген емеспін. Басқа бір ұлттың тіліне өлеңдерім аударылады екен деп, халқымның атам заманғы дәстүріне түкіртіп қояр жайым жоқ.
Менің шатақтығым осындай».
Бұл Оңғарсыноваға ғана тән табиғат. Оны қалай бағалайсыз, ерік өзіңізде.
Ұнатпаған нәрсесін бүкпесіз бетке айта салатын тік мінезділігімен қатар, көңіліне жаққан жағдайға табанда жіби салатын мейірімділігі де мөлтілдеп тұрады.
1992 жылы Фариза апай Сарыағашқа келді. Оқырмандармен кездесу өткізді. Кешке ауданның сол кездегі сотының төрағасы Айша Шынарбаеваның үйінде сол кісімен біраз адам бас қостық. Алдымызға үлкен ас келді, жайдары әңгіме жүйесін таба бергенде дастархан басында отырған судья жігіт ақын апамызға қарап «Фарида» деп сөйлемесі бар ма. Белгілі ақынның, төрде отырған қадірлі қонақтың аты-жөнін білмей «Фарида» деп қойып қалған білдей судьяның парықсыздығына жерге кірердей ұялып, бәріміз демала алмай қалдық. Ойда жоқта аты өзгеріп, «Фарида» болып кеткен Фариза апамыз табанда тас-талқаны шықты. Күлкі де, әдемі әңгіме де сап тиылды. Дастархан басын ыңғайсыз бір күй биледі.
Асаба болып отырған аудандық ішкі істер бөлімінің бастығы Марат Ақылтаев әңгіменің әуенін өзгертіп, тымырсық сәттің тігісін жатқызуға тырысқанымен, бастапқы арқын-жарқын арнаға ауыса алмай, қыбыжықтап қалдық. Мына ыңғайсыз күйден өзін де, өзгені де сергіткісі келді ме, «тамақ жеп болсаңдар, аяқ жазайық» деді Фариза апай. Далаға шығып аз-кем сейілдеп үйге қайта кіргенімізде, ішкі бөлмеден домбырадан төгілген әдемі күй естілді.
– Кім домбыра тартып жатқан? – деді Фариза апай.
– Кіріңіз, кіріңіз, – деп алдымыздан шыққан Марат Ақылтаев сұраққа жауап берудің орнына кібіжіктей берді.
Ішке кірсек әлгі судья жігіт арқасын есікке беріп домбыраның сазына өзі де балқып отыр.
– Пәлі, сен әлгі менің атымды білмейтін сот емессің бе? – деді Фариза апай оның бетіне таңырқай қарап. – Сені өнерден мүлдем мақұрым біреу екен десем, Тәттімбетті сорғалатып отырсың ғой өзің, – деп лезде жаймашуақтанып сала берді. Сөйтті де:
– Құрманғазыдан не білесің? Қане «Адайды» тартшы! – деп қатарласа отыра кетті.
Сот жігіт те өзінің әлгі кінәсін жуатын кілттің табылғанына қуанғаны сондай, ақынның айызын қандырып, екі-үш күйді күмбірлетіп берді. Онан соң домбыраны ақын апамыздың өзі қолына алып, құлағын келтіріп, сүйрік саусақтарын жіңішке сағақ бойымен «сырғаната» жөнелді. Қане, қосылыңдар! – деп бәрімізді әнге де қосып алды. Осылай домбыраның қоңыр үні манағы көңілсіз жайды лезде ұмыттырып та жіберді.
Расында, домбыраның үні – Фариза апайдың жүрегінің ең нәзік қылы. Бала күнінен құшағында құндақтаған осы қасиетті аспаптың құлағында қысылмай, кібіртіктемей ойнайды. Тіпті мектепте оқып жүрген кезінде тобылғы ағашынан ойып, өзі домбыра жасап та алған. Әуезді даусымен әннің де әрін кіргізіп, сезімді тербеп айтар әншілігі де бар. Осындай кейпін көргенде оны қатал деген жұрт қайран қалып қарар еді.

Жұрт мені қатал дейді
найзағайдай мінезі шатырлаған,
біреулері айтады ақыл маған:
өр көкірек тәкаппар, менменсіген...
ұнатпайды дәл мұндай ақынды адам
/одан сайын мен шіркін қатуланам/.
Біреулер қиялдайды:
мұндай адам ешкімді сүйе алмайды;
өтірік өлең жазады талықсыған,
қайдан ғана бал сезім таныс бұған?
/Түсініксіз қалпыммен байғұстарды,
ойларымен өздерін алыстырам.../

Жұрт қатал дейтін жанның жұмбақ әлеміне тереңірек үңілген жан оның жан-дүниесінің нәзік иірімдері мен шапағатты шуағынан төңірегіне шырай төгіліп тұратынын аңғарар еді. Оның жүрегінде мөлдіреген мейірімділік те, мінезін ерекшелеген өжеттік пен өршілдік те, тіпті қатал көрінген сұстылау кейпі де мұңдылау, мұз-қырау тағдырының тамшылары іспетті-тұғын. Бесіктегі шағында әкесінен, есін біле әпкесі мен ағасынан айырылып, қамыққан анасына сүйеу, жабыққан жалғыз ағасына демеу болған Фариза қызға балалық еркеліктен гөрі, байсалды «егделік» енші болып есейді. Жанына артылған сол жауапкершілікті, иығына түскен сол жүкті ол бүкіл ғұмырында қайыспай көтере білді. Жанындай жақсы көретін жалғыз ағасы Махиз да ертерек қайтыс болып, артында қалған жеті-сегіз баласына қамқор болып, бәрін азамат қатарына қосты. Оқытты, үйлендірді, жайландырды. Солардан өрбіген ұрпақты жетелеп жеткізді. Махиздың ұлы Айбардан көрген немересі Анитаны айрықша жақсы көрді. Құйттайынан бауырына басып өсірген сол Әнитөгі оны «Шах-мама» дейтін. «Құдай қалай аузына салды білмеймін, кішкентай күнінен өзі осылай атап кетті» дейтін еді Фариза апай. Айтса айтқандай, бір Оңғарсын әулетінің шырағын жарқыратып, шынарын биіктеткен Темірқазықтай Шах-мама ғана емес, поэзия кеңістігінің көкжиегін жанартау жырларымен лапылдатып, Кемпірқосақ сәулесімен сұлуландырған өлең деген періштенің Шах-мамасы саналған сұңғыла ақынға бұдан артық ат таба да алмас едік. Қазір сол Анита бойжеткен, әдемі қыз болды.
Фариза апай оны өз қолынан ұзатып, шөбере көріп кетті.
Бір қызығы, бауырының ұл-қыздары Фариза апайды «пап» /папа/ дейді. Естігенде таңғалғанмын. «Жастайынан бәрі жетім қалып кеткесін әкелерінің орнына әке сияқты көріндім бе, солай атап кетті» дейтін еді.
Иә, Фариза әлемі тұңғиық, тылсым әлем. Сол әлемнің жұмбағын білуге құмартқан жан қанша?! Оңғарсынова өлеңдерін жастанып қаншама қыз қаламын ұштады, қаншама бойжеткен Фаризаның кейіпкерлеріндей ғашық болып, Фаризаша өлең жазуға талпынды. Ақын атын аялап қаншама ата-ана сәбиіне ырым етіп «Фариза» деп есім берді.
Ал, Фариза болса, ізінен ерген талантты ақын сіңлілерінің әрбір сәтті шумағына шынайы көңілмен шаттана білді. Өмірден өтерінен бес жыл бұрын Елордада «Фариза және оның сіңлілері» деген атпен бір топ талантты ақын, әнші қыздардың, екінші күні Оңғарсынованың өзінің шығармашылық жыр кеші, ән кеші өтті.

Жастар
жара түспеген жанына әлі
түсінгендей жанымды табынады
менің асқақ әрі мұңлы
жырларымды
Іздеуі хақ солардың, сағынары...
Мен кешпеген дүние жоқ екенін
сезеді олар. Сезеді бәрі-бәрі,

– деп ақынның өзі айтқандай, сол екі күнде де Президенттің мәдениет орталығы мен Конгресс-холл сарайында ине шаншыр орын болмап еді. Орын тимеген жастар екі сағат түрегеп тұрып жыр тыңдаған сонда. Бұл кеште ғана емес, Оңғарсынованың отты жырлары лапылдаған қайсы кездесуінде болсын оның құдіреті еріксіз есіңді алатын.
Иә, баһадүр сөзге бас иетін, Фариза поэзиясының пабуласын құдірет тұтқан жыр тұтқыны оның әлемінен, оның өлеңінен жырақтап кете алмайтын, кете де алмайды. Табыну деген осы!