Той – халықтың қазынасы. Той – дәстүр, той – сыйластық. Қазақ халқының мәдени өмірінде той ықылым заманнан бері маңызды орын алады. Әрбір қуаныш сәтін көпшілікпен бірге атап өту игі дәстүрге айналған. Ал Исламның ізгі амалдарын негізге алар болсақ, қазақтың байырғы «қарыздансаң да, той жаса» тәмсілі шариғат заңдылықтарына толық сай келе бермейді. Облыстық Орталық мешіттің найб-имамы Бекайдар Әміремен сұхбатымыз осы тақырып аясында өрбіді.
– Бекайдар Төлжанұлы, қазақтың байырғы дәстүрінде той – тағылым түйетін, тектілікке баулитын тәлім-тәрбие мектебі ретінде қалыптасқан. Асыл дініміздегі амал-шарттар осы дәстүрмен қаншалықты сәйкес келеді?
– Атамыз қазақтың «той десе, қу бас домалайды» дейтін тәмсілінің өзі біздің ұлтымыздың ежелден келе жатқан дархандығын, бар жиған-тергенін тек қуанышқа шашатындығын танытады. Осы орайда, халқымыз негізінен шілдехана, сүндетке отырғызу, мүшел тойы, келін түсіру, қыз ұзату секілді тойларға ерекше көңіл бөлген. Мұның бәрі де ішімдіксіз, дау-дамайсыз өткен. Ұлттық өнерге, күрес, бәйге, көкпарға ерекше назар аударылатын. Осы қуаныштардан үлкенді-кішілі қауым тағылым-тәлім алатын. Жеңімпаздарға сый-сияпат жасалатын.
Ал қазір ше? Тойдың да, қуаныштың да мән-маңызы басқаша. Баланың шырылдап дүниеге келгенінен бастап, үлкен азамат болып қалыптасқанға дейінгі кезеңін алып көрейікші. Нәресте перзентханадан шығарылғаннан бастап, оны «жуу» басталады. Жылда оның туған күні атап өтіледі. Шілдеханасы, тілашары, мектепке баруы, аттестат алуы, оқуға түсуі тағы бар. «Елу жылда ел жаңа, жүз жылда қазан» дегендей, халқымыздың тұрмыс-тіршілігінің түбегейлі өзгеруіне сәйкес, той өткізуде де жаңа сипат орын алды. Оның жағымды тұстары да баршылық. Дей тұрғанмен, тойды ұйымдастыру мәселесінде ойластырарлық мәселелер аз емес.
Қазір біздер тойхана салып, той жасаудан жалықпайтын халық екенімізді күллі әлемге паш етіп келеміз. Халқымызда «қойып ішсе қой қалады, тыйып ішсе тай қалады, қоймай ішсе не қалады» дейтін нақылы бекер айтылған сөз емес. Бұл өз кезегінде, дарақы мырзалығымызға қатысты негізгі сын болмақ.
Қазіргі тойларда астамшылдық шаш етектен. Шақырылатын қонақтардың саны шарықтап, 500-600-ден асып жығылатынға жеттік, ішімдіктерге «құрметті орын» беріліп жатады. Өзге өңірлерден, көршілес елдерден әнші шақырту да таңсық болмай қалды. Ал шариғатта: «Ақиқатында, аса қасиетті неке – ең аз шығындармен жасалған неке», – деп айтылған.
Бұл жерде, Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) бізге қасиетті неке құрудың шарттарын табыстап кетті, ал біз болсақ оны елемей, ұлымыз немесе қызымыз үшін ерекше мәні бар күн деп қымбат той жасауда бір-бірімізге дес бермей келеміз. Өсімқорлық ауыртпалығын артқан, Алла мен Оның Елшісі (с.ғ.с.) лағынет еткен той мұсылман адам үшін қалайша ерекше бола алады?
Ысырап дегеніміз мал-мүлікті жою, зая кетіру, пайдасыз халге түсіру, дінге және дүниеге пайдалы болмайтын түрде жұмсау деген сөз. Ысырапшылдыққа жол бермеу жайлы Құран Кәрімде былай баяндалады: «...Жеңдер, ішіңдер әрі ысырап етпеңдер. Ақиқатында, Алла ысырап етушілерді жақсы көрмейді» және де «Негізінде, ысырапшылар – шайтанның ағайындары. Ал шайтан Раббысының игіліктерін мүлдем мойындамайды».
Той-томалақтағы түрлі дарақылық пен даңғазалыққа жол беру секілді жөнсіздік бүгінде өз шешімін таба қойған жоқ. Тойдың сәні дастархан деп ұғатын халықпыз. Барымызды аямай ортаға саламыз. Той дастарханын жасаудың үлгісі мөлшерсіз, өлшемсіз болып, «шашылудың» түріне айналып, қалтамыз көтере бермейтін жайсыздыққа ұшырауда. Қаншама адамдар киер киім мен ішер асқа зәру болып отырған мына қоғамда өрескел әрекет жасағанымыз жөн емес.
«Дарақы мырзалықтан сарабдал сараңдықтың өзі артық» демеді ме дана бабаларымыз. Қазақтың той-томалағындағы артылған аспен тағы да бір той атқаруға болатын жағдай жиі кездеседі. Бұл – барып тұрған жөнсіз ысырапшылық. Асқа деген мұндай кесірлікті ашаршылық шақыратын жаман ырымға жатқызып, «рәсуаға ұшыраған астың обалы бар» деуші еді көпті көрген бұрынғы ақсақалдарымыз.
– Дүркіретіп той жасаудың дүбіріне ілескен жастар арасында «алдымен жағдайымды жасап алайын, сосын асықпай отау құрамын ғой» дейтіндер кездесіп жатады. Бұл ұстаным қаншалықты дұрыс?
– Алла Тағала әлемдегі барша жандыны жұп етіп жаратқан. Әрбір тіршілік иесі тек қана өзінің жұбымен ғана жарасымды. Қазақ «жалғыздық тек Жаратқанға жарасқан» деген. Сондықтан, адам баласы да өз теңін іздейді. Өз отауын тігіп, өзінің шаңырағын көтеруді көксейді. Алла елшісі (с.ғ.с.): «Адам баласын бақытты ететін де үш дүние, сондай-ақ, адам баласын бақытсыз ететін де сол үш нәрсе. Адамды бақытты ететін бұл: Ізгі әйел, жайлы үй және жақсы көлік», – дейді. Атам қазақ та «бірінші байлық – денсаулық, екінші байлық – ақ жаулық» деп тектен-тек айтпаса керек.
Бұл жайлы сұрағандарға хазіреті Әбу Бәкір (р.а.): «Алланың сендерге неке жайында айтқан әміріне бой ұсыныңдар. Сонда Алла сендерге уәде еткен кеңшілігін, молшылығын береді» деген,
«...Егер олар кедей болса, Алла оларды кеңшілігімен байытады. Алла – мейірімі кең, толық білуші» аятын оқыған екен. Расымен де, «Бас екеу болмай, мал екеу болмайды». Отау тігіп, шаңырақ көтеру – ризық-несібенің молаюына және жақсылық есіктерінің ашылуына бірден-бір себеп болады. Ұзақ жылдар қаржы жинаумен уақыт өткізген дұрыс емес. Сонымен бірге, отбасын асырай алатындай ер азаматқа тән бір мамандық немесе кәсіп иесі болуы тиіс.
Қазақтың салт-дәстүріне сәйкес, жора-жоралғыларын алып қарайтын болсақ, үй тоғыз, құда тоғыз, қалыңмал, сүт ақысы, тағы басқалары бүгінгі жастардың басын сеңдей соқтыратыны бар. Ал шариғатқа келсек, ер азамат өзінің қалауы түскен бойжеткенге мәһр тарту етіп, шағын дастархан жайғаны, үлкендердің бата-тілектерін алғаны жеткілікті. Ал әлеуметтік жағдайын себеп етіп, үй болуға асықпаудың өзі – үлкен сорақылыққа жатады. Бұл жөнінде, Мұхаммед пайғамбар (с.ғ.с.): «Үйленуге мүмкіндігі бола тұрып, үйленбегендер – менің үмбетімнен емес», – дейді.
– Осы орайда, мешітте неке қидырған кезде қалыңдықтан «неке сыйлығына не қалайсыз?» деп сұралатын мәһр ұғымын кеңінен түсіндіре кетсеңіз...
– Неке сыйлығы – мәһр делінеді. Құран Кәрімде: «Әйелдердің мәһрін (қалыңмалын) ықыласпен беріңдер...» делінген.
Некелесу кезінде қалыңдыққа берілетін бағалы бұйым өз кезегінде, қызға қымбат естелік болып қалатыны сөзсіз. Шариғатта мәһр мөлшерін айнымайтындай етіп бекітпеген. Мұның сыры адамдардың барлығы материалдық тұрғыда тең бола бермейді. Сонымен қатар, күн көру деңгейінің өзі әр өңірде әр түрлі. Бұл жайында хадисте «Жақсы әйелдің мәһрі жеңіл, некесі оңай және мінезі көркем болады. Жаман әйелдің мәһрі қымбат, некесі қиын және мінезі жаман болады» – делінеді.
– Тойды ұйымдастыру барысында нені назарға алған жөн?
– Бүгінгі той өткізу дәстүрін алып қарайтын болсақ, барлығы да бір сарында, бірсыдырғы өтіп жатқанын аңғарар едік. Тойшы қауым той иесіне «қуаныш ұзағынан сүйіндірсін, той – тойға ұлассын!», – дегенге саятын өздерінің игі тілегін білдіріп жатады. Ондағы ең негізгі кемшілігіміз – дастарханға спирттік ішімдіктерді қоюымыз. Бұған дейінгі ата-бабаларымыздың тойында спирттік ішімдік болмаған. Еліміз Тәуелсіздік алғаннан кейінгі тұстағы тойда біртіндеп ішімдік мәселесін шектеп, тоқтатып, мұсылмандық жөнге келуіміз – құптарлық, қуантарлық жайт.
Дегенмен, кейбір арақ қойылмаған жиын-тойларға келген көпшілік қауым: «Бұл той ма, құдайы ма өзі?!», – деп күңкілдеп жатады. Той дегеніміздің өзі шариғатта Аллаға шүкірлік ету, үлкендердің ақ батасын алу деген ұғымға сай келеді. Ішімдік қойылған жерге жиналып, біздер қалайша бір Алладан тілек тілей алмақпыз?!. Айтылған бата-дұғаларымыз қалайша қабыл болмақ?!. Қайта, Алладан сұрағанымыз кері кесір болып тимесіне кім кепіл? Өмірлік отау құрған жас жұбайларға қандай өнеге айтпақпыз? Әлгіндей күңкіл сөздер той иелерін еш алаңдатпауы тиіс. Себебі, ертеңгі күні ненің адал, ненің бұрыс екенін бізге адам таразысы емес, Ислам таразы анықтап беретінін естен шығармағанымыз абзал. Алла Тағаланың берген перзенті ер жетіп, бір басы екеу болып жатқанда той иесі соған шүкірлік айтуы керек.
Тағы бір ескере кететін нәрсе, бүгінде жұбайлық өмірге жаңа аттап отырған көпшілік жастар той қарсаңында серуенге шығып, асыл уақытын текке сарп етіп жатады. Осы орайда, некесін қидырған жастар мұқтаж адамдарға жаңа киімдер таратып беріп, оларды тойындырып, алдағы жаңа өмірлерін ізгі амалдардан бастаса, сол құба-құп болар еді.
Тойдағы тағы бір кемшілік – ертеректе той-томалақта, басқа да алқалы жиындағыдай, кім болса сол көп алдына шығып сөйлей бермейтін. Әулеттің беткеұстар ардақтыларының ғана осындай думанды да мәртебелі той-тамашада ізгі тілектерін жеткізуші еді. Бүгін де біздер той иесін асыра сілтеп, мақтай жөнелмей, көпті көрген көнекөздердің, ел ардақтыларының қазақы тәлім-тәрбиеге бастайтын ойлы да мәнді, көкейге қонымды ұлағатты өсиеттерін естуді дәстүрге айналдырсақ, зор ғанибет сол болар еді.
– Әңгімеңізге рахмет!
