Сот жүйесінде жыл сайын өзгерістер орын алып, жаңа реформалармен толығуда. Мысалы, биыл жыл басында республиканың 14 облысында, Алматы, Астана қалаларында мамандандырылған тергеу соты құрылды. Ал Шымкент қаласындағы тергеу соты жұмысын наурыз айының басынан бастады. Жаңадан құрылған соттың құзіреті, тиімділігі және тергеу судьясына жүктелетін міндеттер қандай? ОҚО сотының қылмыстық істер жөніндегі сот алқасының судьясы Бүркіт Байдуллаевпен осы жаңалықтар төңірегінде сұхбаттастық.

– Бүркіт Жұмабайұлы, тергеу соты институтына қажеттілік неден туындады?

– Елімізде заң саласында әділдікті қалыптастыру мақсатында тәуелсіздік алған жылдардан бастап түрлі реформалар жүзеге асырылуда. Сондай жаңашылдықтың бірі ретінде Қазақстанда жыл басында құрылған мамандандырылған тергеу сотын атап өтуге болады. Мұндағы басты мақсат – адам құқығын қорғаудың тетігін күшейту. Өйткені сарапшылар елімізде құқығы бұзылған азаматтардың көпшілігі тергеу істерінің әділетсіздігі мен құқық қорғау органдарының өз құзіретін асыра пайдаланатынына жиі наразылық білдіретінін айтады. Екіншіден, тергеу судьяларына келіп түскен материалдар саны артқан. Бұл өз кезегінде сот тергеу институтының қоғамға қажеттілігін туындатты. Осы жағдайларға назар аударған Елбасы Н. Назарбаев қылмыстық процестерді заман талабына және адам құқығын қорғаудың халықаралық стандарттарға сәйкес жүргізу қажеттігін жүктеді.

2018 жылдың қаңтарында «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне құқық қорғау қызметінің процестік негіздерін жаңғырту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заң күшіне енді. Аталған заң қылмыстық істің сотқа дейінгі сатысында сот бақылауының жиегін айтарлықтай кеңейтіп отыр. 

– Сот бақылауының көкжиегі кеңейді дедіңіз. Жалпы, тергеу судьясының құзырына не кіреді?

– Тергеу судьясы – сот бақылауын жүргізіп, қылмыстық процестегі тараптардың теңдігі мен жеке адамдардың құқығын сотта қорғап, негізсіз айыптаудан және соттаудан қорғайды. Бір ғана санкциялау туралы айтып өтсем, Қазақстанда Кеңес дәуірі кезінде, тәуелсіздік алған жылдарда да санкциялау ұғымының өзі прокуратураның құзырында болып келді. Сонда қудалаушы орган күдікті не айыпталушыны ұстайды, тергейді, қадағалайды, сосын істі сотқа өткізіп келді. Дамыған елдерде сот – бейтарап, прокурор – қылмыстық қудалушы, қаралушы орган болып есептеледі. Ал санкциялау ол елдерде бейтарап органның қарамағына қарайды. Сондықтан АҚШ пен Европа елдеріндегі бұл саланың жетістіктерін ескере отырып, 2008 жылы күзетпен ұстауға санкция беру алғаш рет сот құзырына өтті. Содан кейін санкциялаудың түрлері кезең-кезеңімен сот жүйесіне берілді. Жаңа заңның аясында прокуратурада қалған санкцияның 3 түрі (жасырын тергеу әрекеттерін, мәжбүрлеп куәландыруды, үлгілерді мәжбүрлеп алуды санкциялау) өтті. Бұған дейін санкциялаудың 16 түрі 1 сатылы соттағы тергеу судьяларының қарамағында болса, қазір осы мақсатта жаңа сот институты құрылды. 

Қазір тергеу соты санкциялаудың 19 түрін, қылмыстық қудалау органдары мен прокурордың әрекет не әркетсіздігіне келтірген шағымдарды қарайды. Енді күдікті не айыпталушы ұсталған күннен бастап кейінгі әрекеттерге сот бақылау жасауға құқы бар.

– Ал, бұл тұрғыда қандай өзгерістер бар?

– Заңда істі сотқа жеткізетін мерзім қысқартылды. Конституцияда оның жоғарғы шегін бекітілген, қазір ол 72 сағат болса, енді 48 сағатқа, ал кәмелетке толмағандар үшін 24 сағатқа азайтылды. 

Бұл өзгерістер адамның құқығы аяққа тапталуын, оларға қылмысты қинап мойындату секілді келеңсіздіктердің алдын алады. 

Алайда 72 сағат санкциясыз ұстау мерзімі терроризм және экстремизм, жаппай тәртіпсіздік, есірткі тасымалдау, балаларды зорлау, қасақана адам өлтіру секілді ауыр және аса ауыр қылмыстар үшін және төтенше жағдай кезінде, адамды сотқа жеткізу қиын болған жағдайларда өзгеріссіз қалып отыр.

– Сұхбатыңызға рахмет!

– Бүркіт Жұмабайұлы, тергеу соты институтына қажеттілік неден туындады? 
– Елімізде заң саласында әділдікті қалыптастыру мақсатында тәуелсіздік алған жылдардан бастап түрлі реформалар жүзеге асырылуда. Сондай жаңашылдықтың бірі ретінде Қазақстанда жыл басында құрылған мамандандырылған тергеу сотын атап өтуге болады. Мұндағы басты мақсат – адам құқығын қорғаудың тетігін күшейту. Өйткені сарапшылар елімізде құқығы бұзылған азаматтардың көпшілігі тергеу істерінің әділетсіздігі мен құқық қорғау органдарының өз құзіретін асыра пайдаланатынына жиі наразылық білдіретінін айтады. Екіншіден, тергеу судьяларына келіп түскен материалдар саны артқан. Бұл өз кезегінде сот тергеу институтының қоғамға қажеттілігін туындатты. Осы жағдайларға назар аударған Елбасы Н. Назарбаев қылмыстық процестерді заман талабына және адам құқығын қорғаудың халықаралық стандарттарға сәйкес жүргізу қажеттігін жүктеді.2018 жылдың қаңтарында «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне құқық қорғау қызметінің процестік негіздерін жаңғырту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заң күшіне енді. Аталған заң қылмыстық істің сотқа дейінгі сатысында сот бақылауының жиегін айтарлықтай кеңейтіп отыр. – Сот бақылауының көкжиегі кеңейді дедіңіз. Жалпы, тергеу судьясының құзырына не кіреді? 
– Тергеу судьясы – сот бақылауын жүргізіп, қылмыстық процестегі тараптардың теңдігі мен жеке адамдардың құқығын сотта қорғап, негізсіз айыптаудан және соттаудан қорғайды. Бір ғана санкциялау туралы айтып өтсем, Қазақстанда Кеңес дәуірі кезінде, тәуелсіздік алған жылдарда да санкциялау ұғымының өзі прокуратураның құзырында болып келді. Сонда қудалаушы орган күдікті не айыпталушыны ұстайды, тергейді, қадағалайды, сосын істі сотқа өткізіп келді. Дамыған елдерде сот – бейтарап, прокурор – қылмыстық қудалушы, қаралушы орган болып есептеледі. Ал санкциялау ол елдерде бейтарап органның қарамағына қарайды. Сондықтан АҚШ пен Европа елдеріндегі бұл саланың жетістіктерін ескере отырып, 2008 жылы күзетпен ұстауға санкция беру алғаш рет сот құзырына өтті. Содан кейін санкциялаудың түрлері кезең-кезеңімен сот жүйесіне берілді. Жаңа заңның аясында прокуратурада қалған санкцияның 3 түрі (жасырын тергеу әрекеттерін, мәжбүрлеп куәландыруды, үлгілерді мәжбүрлеп алуды санкциялау) өтті. Бұған дейін санкциялаудың 16 түрі 1 сатылы соттағы тергеу судьяларының қарамағында болса, қазір осы мақсатта жаңа сот институты құрылды. Қазір тергеу соты санкциялаудың 19 түрін, қылмыстық қудалау органдары мен прокурордың әрекет не әркетсіздігіне келтірген шағымдарды қарайды. Енді күдікті не айыпталушы ұсталған күннен бастап кейінгі әрекеттерге сот бақылау жасауға құқы бар.
– Ал, бұл тұрғыда қандай өзгерістер бар? 
– Заңда істі сотқа жеткізетін мерзім қысқартылды. Конституцияда оның жоғарғы шегін бекітілген, қазір ол 72 сағат болса, енді 48 сағатқа, ал кәмелетке толмағандар үшін 24 сағатқа азайтылды. Бұл өзгерістер адамның құқығы аяққа тапталуын, оларға қылмысты қинап мойындату секілді келеңсіздіктердің алдын алады. Алайда 72 сағат санкциясыз ұстау мерзімі терроризм және экстремизм, жаппай тәртіпсіздік, есірткі тасымалдау, балаларды зорлау, қасақана адам өлтіру секілді ауыр және аса ауыр қылмыстар үшін және төтенше жағдай кезінде, адамды сотқа жеткізу қиын болған жағдайларда өзгеріссіз қалып отыр. 
– Сұхбатыңызға рахмет!