Қазақ өте балажан халық. Дүниеге сәби келсе, шаңырағы үшін одан асқан қуаныш жоқ. Халқымыз балаға әрдайым болмыстың бастауындай қарайды. Сондықтан кім-кім де баласына жақсы, мағыналы, ешкімде жоқ, көп қайталана бермейтін ат қойғысы келеді. Сіз де балаңызға не жақыныңызға қоятын ерекше есім таппай жүрсіз бе? Онда Бердалы Оспанның «Есімдер: сақтардан қазақтарға дейін» кітабын парақтап шығыңыз. Ерінбеңіз, себебі бұл кітапта келтірілген есімдер – сақ-скиф, ғұн, байырғы түркілер және қазақтардың, бір сөзбен айтқанда сонау сақ патшайымы Томирис өмір сүрген кезден бүгінгі күнге дейінгі қазақ халқының жүріп өткен тарихи дәуір жолдары қамтиды.
«Қазақ есімдері аспандағы жұлдыздардан да көп» деп жазады кітап авторы. Сенесіз бе, Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясында 550-ден аса адам есімдері келтіріліпті. Оның басым көпшілігі ер адамдардың аттары да, 65-і әйел есімдері. Бұл арқылы Абай өмір сүрген кезде қазақ есімдерінің қандайы қолданыста болғанын білуге болады.
Ал Бауыржан Момышұлының «Ұшқан ұясында» 90 есім бар. Кеңес Одағы батырының осы бір шығармасы арқылы жиырмасыншы ғасырдың бірінші жартысында Қазақстанның оңтүстік өңірінде қандай есімдердің болғанын біле аламыз. Осындай жолмен еліміздің басқа аймақтарында жиі қолданылатын есімдерді жинауға мүмкіндік мол.
Баласына туғанда берілген есімімен қатар еркелетіп қойған есімдері бұрынғы есімін мүлде ұмыттырып жіберген кездер де тарихта баршылық. Мысалы, Қаныш, Шоқан, Абай, тағы басқа есімдер – осы бір құбылыстың дәлелі. Шоқан Уәлихановтың шын аты – Мұхаммед-Ханафия, Абай Құнанбайұлының шын аты – Ибраһим,
Қаныш Сәтбаевтың шын аты – Ғабдұлғани, Ғабит Мүсіреповтің шын аты – Ғабдұлғабит. Атақты кино және театр режиссері Шәкен Аймановтың шын есімі Шахкәрім екенін біреу білсе, біреу біле бермейді. Бұндай мысалдар қазақтарда көптеп кездеседі. Баласы болмағандықтан, інісі Оспанның атына жазылған ақын Абайдың шөбересі Алпаштың толық есімі Алыпарыстан.
Біз қазақ ұлтының мәдени мұрасының шексіз ғарышын зерттеушілердің бірі мәдениеттанушы Бердалы Оспанмен сұхбаттасқанда көп нәрсенің байыбына бардық. Кейіпкеріміз өзін есімтанушымын деп атайды. Қазақ есімдерін зерттеуде автордың өзіндік қайталанбас зерттеушілік жолы бар.
...Оның әкесі Әсілхан Оспанұлы ұлы ғалым әрі жазушы Мұхтар Әуезұлы өзі таңдап алған соңғы аспиранты, Қазақстанның оңтүстік аймағы ақындары Майлықожа, Құлыншақ, Мәделі, Ергөбек, Молда Мұса және басқалардың шығармаларын зерттеп жинап, жарыққа шығарған ғалым. 1972 жылы атақты генерал, Ұлы Отан соғысының батыры Сабыр Рақымовтың этникалық қазақ екенін, бауырлас – қазақ және өзбек халықтарының ортақ перзенті екенін дәлелдеген бірден-бір зерттеуші.
Ғалымның отбасында әрдайым білім мен кітап басты құндылық саналатын. Әсілхан Оспанұлының балалары жастайынан ғалымның инемен құдық қазғандай әдеби зерттеушілік жұмыстарының куәсі еді. Әкесінің осындай еңбекқорлығы балаларына үлкен үлгі болды.
– «Бір бала бар әкеден өте туады, бір бала бар, әкеден кете туады» демекші, сіз әкеңізден өте тудыңыз ба, кете тудыңыз ба? – дейміз ғой Әсілхан Оспанұлының баласы деген атты көтеріп жүрудің қаншалықты салмақты екенін білмек болып.
– Әкеміз тәрбиеге өте жомарт кісі болды. Бізді ұрып-соққан жоқ. Дауыс көтермеді деп айтпаймын, бәріміз де бала болдық қой. Отбасымызда шахматтан чемпионат болатын. Әкем екеуміз ойыннан бірден шығып қалатынбыз. Нұралы ағам мен Ералы інім шахматты өте жақсы ойнайтын. Әкем мен алтыншы-жетінші сынып оқып жүрген кезімде: «Осы Бердалы сөйлеген кезінде Карл Маркстың ойларын тыңдағандай боламын, жүйелі сөйлейді» деді. Біздің сабағымызды тексермейтін де. Кейде үш алып қалсам, әкеме айтпайтынмын. Шығарма жазуға келгенде алдыма жан салмайтын едім.
Әкеміз бен анамыз Оразкүл Батырбекқызы екеуі «Бала әбден ойынға қанып, сүйегі қату керек деген» принципті ұстанған болуы керек, мектепке 8 жасымда берді. Бірақ, оған еш өкінбеймін.
Ертеректе әкеме: «Бізге сіздердей болу қайда?» дедім. Әкем: «Жоқ, сендер бізден асып түсулерің керек» деді. Көп нәрсені түсінбедім. Жалпы, мен әкеме жақсы көмекші болатын кезде ол кісі өмірден озып кетті. Кубаның басшысы Фидель Кастро тарихшы Нуньес Хименес Кубаның тарихын жазған кезде көмекшілікке пәленбай аспирант берген екен. Қазақта, өкінішке қарай, М.Әуезұлына да, Өзбекәлі Жәнібекұлына да ешқандай көмекші берілмеді.
Жалпы, Бердалы Оспанмен әңгіме тиегін ағытқанда оның М.Әуезұлына деген айрықша құрметін байқау қиын емес. Екі сөзінің бірінде әкесінің ұстазын өзіне де ұстаз тұтып, мәртебесін көтеріп отырғаны. Мұхтар Әуезов деген сөздің аузымыздан шыққаны сол екен, Мұхтар Әуезұлы деп айтайық деп ескерту жасады.
–1932 жылы 10-маусым күні «Социалистік Қазақстан» газетінде «Мұхтар Әуезұлының хаты» жарық көрген. Қайым Мұхамедханұлының айтуы бойынша «Ахмет Байтұрсынұлы: «Бізді енді түрме-тамұқтан жібермейді. Сен билікпен тіл табысуға тырыс. Кешірім сұра!» деген. Бұны Қ.Мұхамедханұлына жазушының өзі айтқан. Демек М.Әуезұлы өз тегін «ОВ» деп жазуға КСРО билігінің қысымына байланысты мәжбүр болған.
Мұхтар ағамыз өз заманындағы барлық ауыртпалықты қара нардай көтерді. Елге қанша еңбегі сіңсе де, өзінің 50 жылдығын атап өткен жоқ. Себебі, ол кезде ағасы Раззақты «Ініңді ұлтшыл деп айт!» деп түрмеде әбден қинап жатқан еді.
Біз Алаш ардақтыларының басынан не өткенінен хабарымыз жоқ. Бердалы Оспанның айтуынша, Мұхтар Әуезұлы билікке ашық қарсы шыққан жоқ. Ол сол заманның мемлекеттік жүйесіне тікелей текетіреспей қарсы шықты. Халықты ағартты. ХХ ғасырға дейін қазақтың қазақ болуына еңбек етті. «М.Әуезұлы қағаз бен қаламның тапшы кезінде өндіріп жазған. Ал біз үйде отырып, жарытып жаза алмай отырмыз», – дегенде Бердалы Оспанның өзіне деген талапшылдығының жоғары екенін бағамдадық. Қалай болғанда да М.Әуезұлы бастаған қазақты таныту жұмысының бір шеті ендігі Б.Әсілханұлына жүктелген сияқты.
...Мен де Мұхтар ағаларымыз сияқты ұлт мәдениетіне әсер етуді армандағанмын. Өнердің әр алуан бағытына бой ұрған соң, өнерім шашырап кетті. Мәселен, мен сурет саламын. Суреттің бірнеше саласын меңгерген адаммын. Майлы бояумен, қарындаш, тушпен, ағашқа күйдіріп сурет cаламын. Көп қылқалам шеберлері Леонардо да Винчидің «Джокондасын» қарындашпен көшіре алмайды. Мен ағашқа күйдіріп көшіре аламын. Кезінде «Менің Джокондам» деген картина салғанмын. Алматыға келгенде көрмеден алынып тасталды. Мен атақты суретші болсам дедім. Ал Суретшілер одағына мүше болу үшін бүкілодақтық көрмеге қатысу керек екен. Әлем мойындаған Леонарда до Винчи де Суретшілер одағына мүше болмаған. Сондықтан мен де мүше болмасам ештеңе етпейді дедім. Бірақ, қазақ бейнелеу өнеріне ең кемі бір суретіммен үлес қостым деп ұялмай айта аламын.
– Бұл өнердің соңына түскен жоқсыз ғой?
– Түскен жоқпын, себебі, мен бұл өнердің құпиясын бір адамдай білдім.
Күніге ет жей берген маған қызық емес. Кезінде оюдың да аттарымен айналысқанмын. Құдай маған суретшілікті де, жазу өнерін де берген. Сурет салумен қатар музыкант болғанды жаным қалады. Сахнада өнер көрсеткенді жақсы көремін. Музыка саласында да айтарлықтай нәтижеге жеттім деуіме болатын шығар. Нота білмеймін, гитарада ойнай алмаймын. Бірақ, «Битлзға» деген қызығушылығымның арқасында музыка әлеміне де біраз саяхаттадым. Ұлтымның музыкасын битлздар арқылы таныдым. Әуенді ойнап, айтып, ести алатын дәрежеге жеттім. 60-тан асқанда ұстаздың алдына барып домбыра үйрендім. Мен үшін домбырадан асқан аспап жоқ.
1994 жылы ешкім шетелге шыға алмайтын уақытта Англияға барып Дүниежүзілік фестивалге қатыстық. Бірақ, бізді ешкім елеген жоқ.
Иә, өнерсүйер ортада оның «Қазақтың Джон Ленноны» деген лақап аты бар. Өйткені, Бердалы Әсілханұлы британдық әйгілі Beatles тобының адал жанкүйері. 1987 жылы «Музей» деген топ ұйымдастырып, 1994 жылы Егемен Қазақстанның атынан алғашқы болып Англия мемлекетінің Ливерпуль қаласында өткен аты әлемге әйгілі Beatles тобы музыкасының Бүкілдүниежүзілік фестиваліне қатысқан. Айта кету керек, КСРО тұсында бұл ән додасына ешкім қатыса алмаған. Осы өнер көрсету нәтижесінде еліміздің Тұңғыш Президентінің атына фестиваль ұйымдастырушылары атынан хат жолданған. Ол хатта: «Құрметті Президент! «Музей» тобы сіздің еліңіздің атын әлемдік музыкалық картаға енгізді» деп жазылған. Неге екені белгісіз, осындай ірі жетістік көрсеткен «Музей» тобы сол уақыттары еленбей қалды. Бәлкім, бұған ол кезде Қазақстанда шоу-бизнестің дамымауы да әсер еткен болар. Сөйтіп, өкінішке қарай, 2007 жылы Б.Оспан құрған музыкалық топ өз шығармашылық жолын тоқтатты.
– «Есімдер сақтардан қазақтарға дейін» деген еңбегіңізді жазуға аттай 15 жылыңызды арнапсыз. Жинаған есімдеріңіздің бұрынғы және қазіргі замандағы нақты иелері туралы мәліметтерді көптеп ұсынасыз. Өзіңіз автор ретінде аталған кітаптың қалай жазылғанына тоқталып өтсеңіз.
– Бірде інім Ералының ұсынуымен бір журналға есімдер туралы мақала жаздым. Сол мақалам бірден ағылшын тіліне аударылып басылды. Содан қайда қарасам да есімдер көзіме түсе бастады. Тельман Жанұзақұлының есімдер жайлы кітаптарын оқығанмын. Басқа да басылымдар бар. Ол кітаптарда қазақ есімдері бар, бірақ толыққанды емес. Қай есімді қай жерден алғаны белгісіз. Дегенмен ол ғалымдарды кіналауға болмайды. Сол кезгі зерттеу үрдісі солай болған. Ал мен қай есімді қай кітаптың қай бетінен алғанымды нақты көрсетіп отырдым. Біздің елімізде араб-парсы есімдері жиі қойылады деген жаңсақ пікір қалыптасқан. Ал шын мәнінде бізде нағыз қазақ есімдері көп. Мен не жазсам да дәлелдеп жазғанды жақсы көремін. Есім теруді әуелі «Абай жолынан» бастадым. Қазір қазақтар белгілі «16 қыз» әніндегі Бипыл қыздың есімі екенін, Қанжығалы Бөгенбай батырдың қызының аты Борсылдақ екенін, Бәтес француздың есімі екенін, Жамбылдың нағашысының атын білмейді.
Менің кітабымның маңыздылығы – қазақ тарихында тұңғыш рет сақ есімдері, ғұн, байырғы түркі, мәмлүктердің есімдері бар. Мен былайша айтқанда құрылымы әмбебап сауда орталығына ұқсас кітап жаздым. Менің кітабымда бірінші рет қазақтың пірлерінің тізімі дәлел-дәйектерімен жасалды. Ол да бір зерттеу. Мен осы кітапты жазғанда, алғашында, шынымды айтсам, не істеп жатқанымды да түсінбедім. Бірақ, менде әкемнің атын аласартып алмайын деген сезім болды. «Кімнің баласысың?» дегенде «Әсілхан Оспанұлының» аты аталғанда бірнәрсе тындыруым тиіс деп есептедім. Бір жағы, «Әсілхан Оспанұлының ұлдары ұсақталып кетіпті» деп айтпасын деген талпыныс қой. Бір есім жазу үшін пәленбай кітап ақтару керек. Бір білгенім, бұл кітап мені жайыма қоймайды екен. Бұл бірнеше том болатын кітап. Әлі жалғасы жазыла береді,- дейді Б.Оспан.
«Кітабыңыздан басқа жазған мақалаларыңыздың қайсысын ерекше атар едіңіз?» деген сұрағымызға Бердалы аға былай деді: «Иә, ондай мақалаларым бар. Мысалы, 1922 жылы жарық көрген «Шолпан» журналы туралы «Ғасыр таңында туған «Шолпан», «Тәңір қазақ поэзиясында», «Қазақ пірлері», «Мұғамила Әуезованың аналары», «Генерал Сабыр Рақымов – Отанға оралу» (ағылшын тілінде), «Ғани Іләйұлымен екі кездесу», «Жазушы Бердібек Соқпақбайұлымен жүздесу». Қазақтың ұлы тұлғалары туралы «Ұлылар да түс көреді», «Ұлылар да көзіне жас алады», «Ұлылар да әзілдейді», «Ұлылар да өкінеді», «Ұлылар да соңғы сөзін айтады» т.б. Менің мақтанып айта алатын бір мақалам «Құдайберген Жұбанұлының домбырасының ізімен» деп аталады. Мен үшін 18 тіл білген, 39 жасында халық жауы деп жала жабылып, ату жазасына бұйырылған ұлы әдебиетші ғалымның домбырасын табу өмірімдегі ерекше бір оқиға болды. Екі тілде бірдей жазатын болғандықтан уақыт та көбірек керек».
Ал қазір жазылып жатқан қазақ салттары үлкен бір, ұшы-қиыры шексіз ғарыш іспетті тақырып. Бердалы Оспан бірнеше жылдан бері қазақ салттары туралы мақалалар жазумен айналысып келеді. Қазір әр салтты зерттеп зерделеп, нақты деректі мәліметтермен дәлелдеп жазған мақалаларының саны 150-ге таяп қалыпты.
...Өнер адамы қалыпқа сыймайтыны кәнігі құбылыс. «Ұлы адамдар ауылда туады да, Парижде көз жұмады» деген сөз бар ғой. Сөйтсек, бұл сөздің астары «орта керек» дегенге саяды екен. Бердалы ағамыз да Шымкенттен Алматыға өкпелеп кеткен жоқ. Орта іздеп кетті. Мәселен, ол қазір Мұрат Әуез ағасына, басқа да жасы үлкен белгілі танымал тұлғаларға қалаған уақытында қоңырау шала алады, жүздеседі.
Бердалы Оспан туралы ізденгенде оның жан-жақты дарын иесі, музыкант, суретші, этно және мәдениет еріктісі, есімтанушы, арасында ертегі жазып, әндер де шығаратынын білдік. Әлемге әйгілі Beatles тобының әндерін қазақ тіліне аударып, қазіргі кезде альбом жазуда. Мыңдаған оқырманы бар интернет сайттары мен порталдарда, түрлі газет-журналдарда қазақ мәдениеті жайында көптеген мақалалары жарық көрген. Өзі: «Егер менің бөлмемде үлкен дөңгелек айналма үстел мен ортасында ыңғайлы креслом болса, оның бір шетінде ноутбук, бір шетінде қылқалам, екінші жағында ноталар, көркем шығарма жатар еді. Сонда айналып жан-жақты жұмыс істеп отыра берер едім» дегеніне таң қалмадық. Себебі, сұхбат барысында оның өз ісіне қандай құштарлықпен берілгенін сезіндік. Бердалы Оспан сияқты тұлғаның қазақ халқына өлшеусіз үлес қосып келе жатқанын тағы бір түйсіндік. Біз оны «тірі энциклопедия» дер едік. Өйткені, оның білмейтіні жоқ. Қазақты қазаққа таныту үшін аянбай еңбек етіп келеді. Оның мәдени-тарихи тақырыпта жазған еңбектері, мақалалары келешектің мұрағатында көздің қарашығындай сақталары сөзсіз.
