«Балаңызды мына ойыннан сақтандырыңыз» деген ескертулер әлеуметтік желі қолданушыларын бір дүрліктіріп өтті. Тіпті қоғамдық маңызы бар мәселеге айналды. Сонау Ресейде бастау алған «көк кит» деген ойын әлеуметтік желі қолданатын ресейлік жасөспірімдерді өзіне қол жұмсайтын күйге жеткізген. Бұл жайсыздықтың салқыны біздің елге де соқты. Аталған мәселе ата-аналар мен білім саласын ғана емес, прокуратура, жастар саясаты мамандарын және психологтарды да алаңдатып отырғаны рас. Бүгінгі жастар неге өзіне қол жұмсауға бейім? Мұндай күйге жеткізетін ғаламтордың күші ме? Жасөспірімдерге мектеп қабырғасында смартфон ұстауға тыйым салу қажет пе? Біздің елде әлеуметтік желідегі ойындар бала өміріне қаншалықты қауіпті?
Қоғамда туындаған осы тектес сансыз сауалдың жауабын іздеу үшін «Шымкент келбеті» газетінің редакциясы «Дөңгелек үстел» басында әңгіме ұйымдастырды. «Ғаламтор арбауы және суицид» тақырыбындағы бұл басқосуға Әл-Фараби аудандық прокуратурасының прокуроры – Закир ЮСУПОВ, №1 мектептің психологы – Наталья ПОЛОНЕЦ, ата-ана – Әйгерім Жұмағалиева, суицидолог, педиатр-дәрігер, медицина ғылымдарының кандидаты – Сәдібек ПАЗЫЛБЕКОВ, облыстық жастар саясаты мәселелері жөніндегі басқарманың «Жастар ресурстық орталығы» КММ басшысының орынбасары – Майя АЛИБЖАНОВА мен осы мекеменің психологиялық көмек көрсету және дағдарыстың алдын алу бөлімінің басшысы, психолог – Гүлжазира ПЕРНЕБАЙ, ОҚМФА-ның IT-маманы – Берікбол Жарылқасын, Шымкент көпсалалы колледжінің студенттері және №15 мектептің 7 сынып оқушысы Әлтайыр НАРБЕКОВ қатысып, ойларын ортаға салды. Жиынды «Шымкент келбеті» және «Панорама Шымкента» газеттерінің бас редакторы Айгүл Қапбарова жүргізді.
«ШК-ПШ»: – Әңгімемізді әлеуметтік желідегі ойындардан бастайықшы. Жасөспірімдерді суицид жасауға итермелейтін ойынның ошағы көрші Ресейде пайда болған екен. Біздегі жағдайға сонау алыстағы елдің қаншалықты қатысы бар?
З. ЮСУПОВ: – Иә, жұртшылықты дүрліктірген ойын көрші елден бастау алған. Бірақ, бізде әлеуметтік желідегі ойынның құрбаны болғандар тіркелген жоқ.
«ШК-ПШ»: – Қалалық білім бөлімінің берген мәліметіне сүйенсек, биылғы жылдың бір ғана қаңтар айында кәмелет жасына толмаған үш оқушы өзіне қол жұмсаған. Суицидтің орын алуына әлеуметтік желідегі ойын әсер етті ме? Олар мекенжайды смартфон арқылы анықтай алады ма?
Б. ЖАРЫЛҚАСЫН: – IP адрес арқылы мекенжайын анықтау мүмкіндігі бар. Бірақ, барлығын емес.
З. ЮСУПОВ: – Жалпы суицидтің себебін тек осы ойыннан іздеу дұрыс емес. Нақты мәліметтерге сүйенсек, облыс көлемінде елді дүрліктірген «көк кит» ойынына қатысты 9 арыз тіркелді. Оның 2-уі Абай, 2-уі Қаратау, 1-і Әл-Фараби ауданы бойынша қала тұрғындарынан түскен. Ата-аналардың айтуынша, түнгі уақытта балаларына белгісіз нөмірден қоңырау шалып, ойынға қатысуын және тапсырмаларды орындауын талап еткен. Аталмыш 9 дерек бойынша ҚР Қылмыстық Кодексінің 105-бабы 3-тармағымен іс қозғалып, тергеу амалдары жүргізілуде. Күдікті тұлғалардың кінәлары дәлелденсе, олар 3 жылдан 7 жылға дейін бас бостандықтарынан айырылады. Мұндай әрекеттерге жол бергендер қатаң жазаланады. Кейбір жасөспірімдерді қорқыту үшін өзінің таныстары, туыстары түн ортасынан ауғанда мазалап, қорқытуға тырысқан. Арыз тіркелгеннен кейін ол міндетті түрде қаралады. Сондықтан осы мүмкіндікті пайдаланып, қызық қуып жүргендерге «ойыннан от шығып» жауапқа тартылып жүрмесін деп ескерту жасағым келеді.
«ШК-ПШ»: – Демек, ойынның құрбандары жоқ. Әйтсе де, қазіргі таңда өз-өзіне қол жұмсамақ болған балаларға «Жастар ресурстық орталығы» КММ-інің психологиялық көмек көрсету және дағдарыстың алдын алу бөлімінің психолог мамандары көмектесіп жүр. Олар кімдер? Психологиялық көмекке мұқтаж болған жасөспірімдерді не мазалайды?
Г. ПЕРНЕБАЙ: – Балаларға көбірек көңіл бөлінуі керек. 11-17 жас аралығындағы жасөспірімдерге бағыт-бағдар қажет. Бұл жаста олардың бойында үлкен өмірге деген сарқылмайтын күш-жігер пайда болады. Сондай кезде дұрыс жол сілтеушісі болмаса, бала өз бетінше ізденіс жасайды. Әрине, қазір кеңесшінің орнын ғаламтор иемденіп бара жатыр. Соның салдарынан кей ата-ана мен баланың арасындағы байланыста үлкен алшақтық пайда болып, олардың жандүниесі бір-бірінен алыстап кеткен. Нәтижесінде бақылаусыз қалған бала ғаламтордың шырмауына оралып, жаман әдеттерге әуестеніп, ал қыз балалар сезімге ерік беріп, түрлі қателіктерге бой алдырады. Тіпті кейбір оқшауланған балалар өзін қоғамда орны жоқтай сезініп, өмір сүруге деген құлшынысын жоғалтып алады. Бар мәселе – көңілде. Ата-ананың өзіне деген қызығушылығын, қорғауын, қамқорлығын сезіне алмай, жақындарынан бір ауыз жылы сөзді зарыға күткен жасөспірім «мен ешкімге керек емеспін» деген ой түйеді. Қиындықтардан құтылудың жолы – суицид жасау деп, айналасындағылардың бәрін жек көріп, агрессиялық мінез танытады. Олардың біразы жұбанышты осы «көк киттен» іздеп жатқаны да жасырын емес.
«ШК-ПШ»: – Қазір көптеген ата-ана балаларының өміріне алаңдап отырғаны рас. «Әлеуметтік желілерді жауып, балаларға зиянды сайттарға түбегейлі шектеу қойылуы керек» деп есептейді. Шынында да әлеуметтік желілерді жабу қажет пе? Жалпы, пайдасыз сайттарды жауып тастап бұл мәселеден құтыла аламыз ба?
Б. ЖАРЫЛҚАСЫН: – Ғаламтордағы ойындарды бұғаттау мүмкін болғанымен, оған шектеу қою мүмкін емес. Себебі, бүгін бір ойын бұғатталса, осы жүйе арқылы қаражат тауып отырғандар тонын теріс айналдырып, дәл сол ойынды басқа атаумен қайта алып шығады. Бұл орайда ғаламторға шүйліккенше, әр ата-ана өз баласының тәрбиесіне көңіл бөлуі қажет. Ал ата-ананың тәрбие туралы тәжірибесін арттыруға мемлекет мүдделі болуы тиіс. Сіз қай сайтты ашпаңыз, жанында жылт етпе жарнамалар назарға түспей қоймайды. Ол біреудің қаражат көзі. Сіз бен біз оны пайдасыз екенін ұққанымызбен жас балаларда қызығушылық басым. Сілтемені басып, тереңіне тартып кете береді. Содан түрлі қарауға болмайтын пайдасыз ақпаратты көреді. Санасы уланады. Уақытын жоғалтады. Ата-анасы «балам не көріп отыр» деп қадағаламаса, балаға содан жақсы нәрсе жоқ. Есесіне, тып-тыныш жүрген бала бір күні бірдеңеге ұрынады. Ал сол жылтылдаған жарнаманың орнын мәнді-мағыналы бейнероликтер алмастырса, бәрі басқаша болар еді.
«ШК-ПШ»: – Балалар ойын ойнауды табыс көзіне айналдырып жүр екен? Бұл туралы не дейсіздер?
Г. ПЕРНЕБАЙ: – Қазіргі таңда әр баланың бойындағы көшбасшылыққа деген ұмтылыс смартфон бағдарламаларын игеріп, ғаламторды пайдаланумен де өлшенеді. Содан олар өзара мықты екенін әлеуметтік желідегі белсенділігі арқылы, интернеттегі ойындардан бір-бірін жеңу, жоғары ұпайға қол жеткізу арқылы дәлелдейді. Достарының қызығушылығы артқан сайын ол өз ортасындағы мықтының біріне айналып шыға келеді. Ұпай жинауды үйретеді. Содан достары оның әлеуметтік желідегі парақшасына жазылады. Көбірек «ұнайды» белгісін басу бүгінгі балалардың өз ортасындағы көрсеткішін арттыруда. Жастар тұрмақ, мұндай «жетістікке» ересектердің өзі тәуелді болатыны жасырын емес.
«ШК-ПШ»: – Сонда бұл көшбасшылыққа ұмтылу ма?
Ә. ЖҰМАҒАЛИЕВА: – Көшбасшылық емес, бұл жәй ғана қолы бостық. Ал телефондағы ойын – ермек. Күнде сол ойыннан бас алмаса, смартфонға тәуелді болмағанда қайтеді? Уақыт өте келе әлеуметтік желіге тіркеледі. Көк китті де ойнайды...
З. ЮСУПОВ: – «Көк кит», «мен ойындамын» деп аталатындардың барлығы жәй ғана аңдатпа. Біздің елде тыйым салынғаны да бар. Оны сот немесе прокурор жабуға міндетті емес, кез келген бастамамен тоқтау салуға болады. Бірақ, біреуіне тыйым салсаң, жауыннан кейінгі саңырауқұлақтай тағы бірнешеуі пайда болады. Ресейде де жағдай осындай, құзіретті мекемелер тыйым салып үлгермей жатыр. Өйткені, өз оқырманын көбейтуге тырысқан жастар тынымсыз жарнамалауда.
«ШК-ПШ»: – Сілтемені жарнамалау туралы ұсынысты кім жасайды? Жарнама агенттіктері ме?
Б. ЖАРЫЛҚАСЫН: – Жоқ. Кез келген топтың әкімгері «мына сілтемені таратып жіберші, мен саған ақысын төлеймін» десе, кейде оның не сілтеме екенін қарап жатпай-ақ бөлісуі мүмкін. Репост арқылы, яғни аккаунт иесі бөліскен сілтеме арқылы әлгіндей ойындар таралады. Жасөспірім оның ақ-қарасын ажырата алмайды.
«ШК-ПШ»: – Жасөспірімдер, жастарымыз неге мұндай күйге түсіп жатыр? Бұл психологиялық ауытқу ма? Әлде басқа да себептері бар ма?
Ә. ЖҰМАҒАЛИВА: – Баланы бірнәрсе жетіспегендіктен осы әрекетке барады деп ойлау дұрыс емес. Өйткені, әлеуметтік желідегі белсенділік, танымалдылық жастарды ғана емес, ересектерді де еліктіріп отырғаны жасырын емес. Ал балалардың ойы басқа жақта. Алдында үлкен мақсаттары бар. Қызығушылықтары да басқа.
Г. ПЕРНЕБАЙ: – Ересек адам мен баланы салыстырудың қажеті жоқ. Біреумен жарысу, көшбасшылыққа ұмтылудың дәні әу бастағы ата-ананың өз баласын «жұрттың баласының» жетістіктерімен салыстыру тәрбиесінен басталады. «Жұрттың баласынан» озу санасына әбден сіңген адам өмірде біреумен жарысып өтуге бейім. Әрине, бұл жақсы әдіс емес. Ол бақталастыққа бастайды, өзін-өзі бағаламауға, тіпті, соңы жігерсіздік, жасқаншақтыққа да алып баруы әбден мүмкін.
«ШК-ПШ»: – Әйтсе де, осы біреумен жарысу ақпараттық кеңістікпен бірге келген жоқ па? Бұрын мұндай өзін-өзі таныту, айналаға өзін көрсету әдеті байқалмайтын еді ғой?
З. ЮСУПОВ: – Мұның бәрі ғаламтордағы танымал ойындарды ойнаудан басталған жарыс. Ойды, бойды сергіту мақсатында аракідік ойнауға болатын шығар. Бірақ, соңы тәуелділік пен сол ойындардан алатын ақшаға құнығуға алып барады.
Ә. ЖҰМАҒАЛИЕВА: – Расында да жасы 30-дан асқан таныстарым бар. «10 мың долларды ұтып аламын» деп кәдімгі танкі ойнап отырады.
Б. ЖАРЫЛҚАСЫН: – Ойыннан ақша ұту – табыс табудың көзі емес. «Ақша ұтып ал» деген жарнама ойынға тарту, тәуелді етудің тәсілі. Арасында белсенді ойыншының ғаламтордағы есепшотына аз-маз қаражат аударылады. Бірақ, ол қаражат қайда жұмсалады? Тағы да сол ойынға! Көбірек табыс табу үшін... Бірақ, одан көп табыс табатын алтын уақытын жоғалтқанын ойыншы сезінбейді.
«ШК-ПШ»: – Біздің ортамызда әлеуметтік желіні қолданатын жастар және 7 сынып оқушысы да отыр. Әлтайыр, сенің пікіріңді тыңдап көрейікші.
Ә. НАРБЕКОВ: – Сіздер айтып отырған тақырып маған да, менің сыныптастарыма да таныс. Мектепте оқушы балалар бір-бірімен «сен ойынның нешінші кезеңіндесің?», «менің ұпайым тағы да көбейді» деп ғаламтордағы жетістіктері туралы әңгімелеседі. Тіпті, интернет желісінде ойын ойнаудан алдына жан салмайтын балалар өзінің көп ұпаймен белгілі болған аккаунтын достарына сатып, пайда табады. Менде де смартфон бар, бірақ ойынға тәуелділігім жоқ. Whatsapp-ты қолданамын. Ол маған анама «сабақтан шықтым» деп, қайда не істеп жүргенімді хабарлап отыру үшін қажет. Ал сабақ кезінде өшіріп қоямын. Сабақтан кейін ата-анамның жанында жүргенде бос уақытымды басқа пайдалы нәрселерге жұмсаймын. Спортпен шұғылданамын. Жалығуға немесе оқшауланып смартфонға, ғаламторға тәуелді болып кетуге уақытым да жоқ. Біздің отбасымызда смартфон тек байланыс құралы. Бізде одан да қызықты нәрселер көп. Мысалы, мен демалыс күндері әкеммен бірге аңға шығамын. Мұндай демалыстарды ата-анам жиі ұйымдастырып тұрады.
Ж. ТАСБОЛАТ (Шымкент көпсалалы колледжінің 3-курс студенті): – «Вконтакте» әлеуметтік желісінде «көк кит» ойыны жастарды елең еткізбей қоймайды. Сондықтан өзгелердің назарын аударып, оқырман тарту үшін қолымызға киттің суретін салып, «мен ойындамын» деп жазба қалдыру жастар арасында сәнге айналды. Біз де солай жасап көрдік. Себебі, даулы тақырып қызу талқыға түседі. Содан аккаунтың белсенділігі мен танымалдығы артады. Шындығына келгенде жастардың көбі қызық қуып отыр. Ал түн жарымында біреу қоңырау шалып, мазамызды алып, қорқытқан жағдай болған жоқ.
«ШК-ПШ»: – Ойын жайлы түсінікті. Ал суицид жағдайы қалай болып тұр?
З. ЮСУПОВ: – Өткен жылы Әл-Фараби ауданында суицид жасамақ болған екі жағдай тіркелді. Бірақ, жастар аман қалды.
Г. ПЕРНЕБАЙ: – Бұл тіркелгені ғана. Ал бізге суицид жасауға әрекет жасамақ ойы болған және өзіне қол жұмсап үлгерген жастар келеді.
З. ЮСУПОВ: – Сіз айтып отырған жағдайды «суицид жасауға әрекет жасады» деп тіркеуге болмайды. Өйткені, олар тәнін жәй ғана жаралап, айналасындағылардың назарын өзіне аударуға тырысқандар. Ал шын мәнінде өзіне қол жұмсағандар «Жедел жәрдемнің» көмегімен құтқарылады. Заңды түрде қаралады. Соңғы шешім оқиғаның немен аяқталғаны «адам қайтыс болды» немесе «суицид» деп көрсетіледі.
С. ПАЗЫЛБЕКОВ: – Суицид мәселесіне 1994-95 жылдан бері зерттеу жүргізіп келемін. Тәуелсіздік алғаннан кейінгі алғашқы он жылда халық қатты қиналды. Жұмыссыздық белең алып, көбі саудаға шығып кетті. Жаман нәрсенің бәрі көбейді, тіпті аурушаңдық үш есеге артты. Сол қиын кезеңдерде біз күнде бір қылмыстық оқиғамен бетпе-бет келіп жүрдік. Сонда бір ғана Кентау қаласында үш жылдың ішінде 61 адам суицид жасап қайтыс болды. Суицидтің екі түрі қарастырылады. Соның «аяталған» түрі, яғни өзіне қол жұмсаған адамның қайтыс болуы және «аяқталмаған» түрі – аман қалуы. Осы «аяқталған» түрі қайтыс болған 61-дің бәрі ер адам болған. Себебі, ер адамдардың көбі асылып қалған. Ал «аяқталмаған» суицид әйелдер арасында орын алған. Өте көп мөлшердегі дәрі қабылдау, улану арқылы өзіне қол жұмсаған олар медицинаның көмегімен аман қалған.
«ШК-ПШ»: – Жастар неге өзіне қол жұмсайды?
С. ПАЗЫЛБЕКОВ: – Жастар ата-анасының немесе сүйгенінің, әріптестерінің, жалпы айналасындағылардың назарын өзіне аударып, айтқанын істету үшін осындай әрекетке барып жатады. Өзі аз ғана халықпыз, бірақ, жастардың суицид жасауынан әлемде төртінші орында тұрмыз. Бұл – дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметтері.
«ШК-ПШ»: – Қазақта «бала – қорыған жерге өш» деген сөз бар. Байқасаңыздар, не нәрсеге тыйым салынса сол жағдай өршелене түседі. Мысалы, «балаларға смартфон бермеңдер» деген сайын оқушының бәрі смартфонмен жүретін болды. Оларды ғаламтордан, түрлі ойындардан, суицидтен тыйған сайын қоғамда осы оқиғалардың орын алуы жиілеп барады. Тыйым салу арқылы біз керісінше, қызығушылықты оятып отырған жоқпыз ба? Мұны қалай тоқтатамыз? Бұл мүмкін бе?
З. ЮСУПОВ: – 2016 жылдың шілде айында қала әкімінің қатысуымен мектеп тәртібіне ереже енгізілген. Онда кәмелеттік жасқа толмағандар арасында ғаламтор, әлеуметтік желілерді және басқа да негативті дүниелерді пайдалануға тыйым салу мақсаты көзделді. Ата-аналар комитетінің рұқсатымен ереже бойынша оқушылардың сабақ кезінде смартфонды пайдаланбау тәртібі А.С.Пушкин атындағы №1 мектеп-гимназиясында оң нәтижесін берді.
«ШК-ПШ»: – Сабақта жүргенде ғана ғой?
З. ЮСУПОВ: – Иә. Сабақтан тыс уақытта мектептің әкімшілігі балалардың құқығын шектей алмайды. Дегенмен, қаламыздағы мектептердің барлығы бірдей смартфоннан бас тартқан жоқ. Тіпті, кейбір мұғалімдердің өзі ата-аналармен Whatsapp-та топ ашып, сабақ үстінде қолданып жататын жайттар кездескен. Талап орындалуы үшін ең алдымен ата-аналар мүдделі болуы тиіс.
Ә. ЖҰМАҒАЛИЕВА: – Пікіріңізбен толықтай келісемін. Ойын туралы тақырыпты қаншалықты қазбаласақ, соншалықты жарнамалап отырмыз. Қазір мектептерден «балаңыз мына ойынды ойнамасын» деген ескерту қағазын оқушы балаларға беріп жіберуде. Ол хабарламамен ата-анасы танысып, «баламды бақылаймын» деп қол қойып беруі тиіс. Бірақ, сол хабарлама арқылы біз ойынды білмейтін балаларға да таныстырып отырмыз. Соны ұмытпау қажет. Менің ойымша, зардабы бар ойындарды шектеумен мамандар жұмыс істеуі тиіс. Ал ата-ана өз баласының тәрбиесімен айналысуы керек.
«ШК-ПШ»: – Жаңа Закир Юсупов А.С.Пушкин атындағы №1 мектеп-гимназиясында оқушылардың сабақ үстінде смартфон қолданбайтынын айтты. Қазіргі, сананы ғаламтор билеген таңда балаларды немен қызықтыра алдыңыздар? Дәріс беру, сабақ үйрету барысында қандай әдіс-тәсіл қолданасыздар?
Н. ПОЛОНЕЦ: – Біз осыдан екі жыл бұрын ата-аналармен жұмыс жасадық. Оларға смартфонды пайдаланудың балаға қаншалықты зиян екенін түрлі зерттеулерге сүйене отырып, барынша түсіндіріп бақтық. Бейнебаяндар көрсеттік. Нәтижесінде ата-аналар өзі балаларының сабақ үстінде телефон пайдаланбауына қолдау танытты. Қазір мектепте сейф орнаттық. Сабақ басталмас бұрын оқушылар телефондарын арнайы жәшіктерде қалдырады. Мектептің ғаламтор жүйесінде пайдасыз сайттардың барлығына шектеу қойылды. Есесіне, телефон жоғалту ісі азайды. Меніңше, №65 орта мектепте де бұл тәртіп жүйеге қойылған. Ал балалармен жұмыс жасауға келсек, өмірдің құндылығы туралы психологиялық сағаттар өткіземіз. Өмірде нені бағалау қажеттігін түсіндіреміз. Оқушылар тек өзінің ғана емес, сыныптастарының, достарының, тіпті, бөтен адамдардың да өміріне құрметпен қарауды ұғынып өседі. Сондай-ақ, психологиялық сағаттарда мінез-құлықты дұрыс қалыптастыру, қарым-қатынасты жақсарту, отбасы мүшелеріне, ата-анасына деген махаббатын ояту жайы да сөз болады. Кейде қыз балалар ата-анасының жұмыстан босамайтынын айтып, сырын ақтарады. Ондайда отбасындағы жылы қарым-қатынасты жалғастыру оқушы қыздың да қолынан келетінін айтып, ата-анасына қамқор, қолқанат болуға кеңес береміз. Біз мектеп оқушыларын тілеулестікке, жақсы ниеттілікке тәрбиелей алдық деп есептеймін. Олар телефонды сабақтың соңында алып кетуге дағдыланған.
«ШК-ПШ»: – Жастардың, жасөспірімдердің өз уақытын тиімді пайдалануына қандай жағдай жасауға болады? Олардың үйдегі тәртібіне қалай көңіл бөлесіздер? Сабақтан тыс уақыттарын қалай өткізгені дұрыс?
М. АЛИБЖАНОВА: – Ағамның 13-14 жастағы балалары бар. Шынында да олардың осы жаста мінез-құлқының өзгеруі байқалады екен. Ата-анасының сөзін көтере алмай ашуланып тұрып кету, есікті қатты жабу сияқты оғаш қылық көрсетсе, ағам ұлымен оңаша бөлмеге кіріп сөйлеседі. Не болғанын сұрайды. Мектептегі жағдайымен танысады. Отбасындағы адамдардың бала өміріндегі орны туралы әңгіме-дүкен құрып өзара тіл табысады. Ал смартфонды балалар күнде кешкі сағат 20:00-де ата-анасына тапсыруға әдеттенген. Баланы кішкентайынан уақытты текке өткізбеуге үйрету қажет. Түрлі үйірмелерге барып өскен баланың санасында жамандық атаулыға орын болмайды.
«Дөңгелек үстел» басындағы әңгімені жазып алған
Ақмарал Молдиярқызы
