Қазақ үшін еттен қуатты ас жоқ. Жесе тісіне, жемесе түсіне кіретін тағамның орны қашан да бөлек. Қазекем келген қонағына қадірлеп, алдына ет тартады. Алайда ұлттық асымыздың атауы бүгінде «бешбармақ» деп айтылып жүргені бәрімізді қынжылтады.
Иә, буы бұрқырап, иісі мұрын жарған қазы-қартасы, жал-жаясы мен жілік-омыртқасы төңкеріліп алдыңа келгенде тәбетіңді ашатын асты үлкен-кіші тамсана жейді. Бірақ төл тағамның «бешбармақ» атауы кім-кімді де еріксіз ойландырады. Асылған етті қалай атаған жөн? «Бешбармақ» деген дүбәрә сөз бізге қайдан келді?
Тіл мамандары үлкен астың қазақшасы қалыптаспаған десе, біреулері орыс тіліне дұрыс аударылмаған, бес саусақты салып жіберіп, қолмен жеуінен шыққан дейді. Зиялы қауым өкілдері «асылған ет» деп атауды ұсынғаны да бар. Бірақ... Ұсыныс нәтижесіз, сөз өзгеріссіз қалды.
Салт-дәстүрі, әдеп-ғұрпы бұзылмаған Оңтүстіктің өзінде бұл тағамды әрқилы атайды. Қамыр ауқат, ет ауқат десе, бәзбіреулері «бешбармақ» дейді. Той думандарда, әртүрлі кештерде ет тартылатын сәтте кейбір асабалардың «бешбармақ» деп хабарлайтыны тағы бар.
Кезінде КТК телеарнасының телевизиялық «Бешбармақ» шоуы болды. Жаңа бағдарламаның жарнамасы жер жарды. Өзбекстан телеарналарының бірінен көшірілген жоба телеарна эфирінен жыл бойы түспеді. Бірақ ұлттық асымыздың атауы көрерменнің наразылығын тудырды. «Алатақиялы ағайындардың бағдарламасын «Палау-шоу» деп аталуы дұрыс. Ал отандық телеарнаға не жорық?! «Бешбармақ» деген қай тілден «қаңғып» кірген тіркес» деп сын айтушылар аз болмады.
«Фиркан», «Жейхун», «Баянсұлу», басқа да толып жатқан сауда орталықтарының сөрелердегі «Апатай», «Сочни», «Кэмми GRAR» кәсіпорындарының ет тағамына салатын жаймалары «бешбармаққа арналған» деп айдарланған.
Тарихи деректер мен әдеби шығармаларды парақтасаң, «бешбармақ» түгілі «бес бармақ» тіркесі де кездеспейді. Тіл мамандарының айтуынша, естияр баланың өзі бас бармақ, балаң үйрек, ортан терек, шылдыр шүмек, кішкене бөбек деп бес саусақты атымен атайды. Батыс, Шығыс, Солтүстік өңірлерде кездеспейтін, ал Оңтүстік астана – Алматыда, ұлыстың ұйытқысы болған Шымкент пен Түркістанда ас мәзіріне мәнсіз мағынамен енген бұл атау қайдан шыққан?
PS.
Орыстардың борщы, өзбектің палауы, ұйғырдың лағманы секілді ұлттық қадірлі асымызды да дұрыс атаумен ұсынсақ, оны тілдік қолданысымызға тұрақты енгізсек, бұл да өз тіліміз бен дәстүрімізге, ата-салтымызға құрмет емес пе? Ендеше аталы астың дұрыс атауын қалай деп алған жөн? Сіз не дейсіз?
Сіз не дейсіз?
Мархабат Байғұт, жазушы:
«Бешбармақ» деу ұлттық тағамды қорлау. Бұл сөзді бұрын отарлау саясаты кезінде генерал-губернаторлар мен олардың жандайшаптары ойлап тапқан. Қолмен жегенді «казахи бешбармачничают» деп әжуалаған. «Бешбармақ» деп айтуға да, жазуға да болмайды»
Сандыбай Боранбаев, филология ғылымдарының докторы:
– «Бешбармақ» – қырғыздарға тән сөз. Ал қазақтың ұлттық тағамына дұрыс атау қолдану мәселесін терминология және тіл комитеті қолға алуы керек. Кейбіреулер «қазақша ет» деп жүр. Бұл да қате. Мен бұл сөздің баламасын түсінбеймін. Сүйсініп жейтін қадірлі асымыз ұлттық ұғымға сай дұрыс атауын табуы қажет.
Гүлзина Қуанышбекқызы, Шымкент қалалық тілдерді оқыту-әдістемелік орталығының бөлім басшысы:
– Бешбармақ соңғы уақытта этнос өкілдерінің айтуымен, ет атауы ретінде қолданыста жүр. Осы орайда атап өтер жайт, «бесбармақ» деген сөздің мағынасы «Қазақ әдеби тілінің сөздігінде» былайша түсіндірілген: «Етке қамыр салып жасалатын қазақтың ұлттық тағамын өзге ұлт өкілдерінің атауы». Ал шындығына келсек, бұл – орыстілді қауымның «бешбармак» деген сөзінің қазақиланған түрі.
Жанат Төлтебаева, қалалық жасөспірімдер кітапханасының сектор меңгерушісі:
– Қазақ тіліне тәржімаласақ, «бешбармақ» дегенің – Бесбармақ. Мағынасы түсінікті. Бірақ, қос қолдап асасаң да адамда екі-ақ бармақ бар, ол – екі бас бармақ. Ал бір қолда бес саусақ бар. Қайдан, қалай шықса да, тілімізге жат «бешбармақты» ұлттық тағамымызға таңып алдық. Дұрыс еместігін білсек те, «қыңқ» демейміз.
