Қазақстанның цифрлық транформациясы жедел қарқынмен жүріп жатқан тұста киберқауіпсіздік ұлттық қауіпсіздік, экономикалық тұрақтылық пен азаматтардың жеке қауіпсіздігін қамтамасыз етудің ажырамас бөлігіне айналды. Мемлекет цифрлық инфрақұрылымды дамытумен бірге оған қарсы шабуылдар мен алаяқтықтың алдын алу үшін кешенді шаралар қабылдап жатыр. Атап айтқанда, құқықтық базаны жетілдіру, ведомстволық және қаржы секторларымен үйлестіруді күшейту, цифрлық сауаттылық пен профилактикалық ақпараттандыруды жандандыру — барлығы да қауіпсіздік мәдениетін қалыптастыруға бағытталған.
Бұл бағыттағы саясаттың стратегиялық мәнін Мемлекет басшысы да бірнеше рет атап өтті. Президенттің пікірінше, киберқауіптерді ерте анықтау және аймақтық ақпараттық инфрақұрылымның тұрақты жұмысын қамтамасыз ету жеке-жеке елдердің ғана емес, тұтас өңірдің қауіпсіздігіне әсер етеді, әрі бұл мәселе мемлекеттік деңгейде жүйелі түрде шешілуі тиіс.
Шымкентте өткен республикалық форум — осы саясаттың жергілікті деңгейде жүзеге асуының айқын мысалы. «Кибералаяқтық: алдын алу, қорғау, жауапкершілік» атты жиын мемлекеттік құрылымдар мен бизнес, азаматтық сектор өкілдерін бір алаңға жинап, нақты статистика мен практикалық ұсыныстарды ортаға салды. Кездесу жүргізушілері мен спикерлер атап өткендей, цифрлық алаяқтықтың негізгі аренаға айналғаны — әлеуметтік желілер, мессенджерлер мен жалған онлайн-сервистер. Бұған бей-жай қарауға болмайды: бір ғана қала көлеміндегі тіркелген оқиғалар — проблеманың ауқымын айғақтайды.
Форумда ұсынылған ресми деректерге сәйкес, жыл басынан бері Шымкент қаласында интернет-алаяқтыққа қатысты 672 қылмыс тіркелген. TikTok арқылы жалған тауар сату, өзін банк қызметкері ретінде таныстыру арқылы қаржы иелену сияқты схемалар бойынша тергеу жүргізілген; нәтижесінде жәбірленушілерге келген шығындардың көлемі миллиондаған теңгелермен есептелді. Құқық қорғау органдары және қаржы институттары бірлесіп әрекет еткенде ғана нәтижеге қол жеткізуге болатыны да анықталды: антифрод құралдары мен бірлескен мониторинг арқасында күдік тудырған 1 964 есепшотты бұғаттауға ұсыныс жасалып, 81 млн теңгеден 46,9 млн теңге иелеріне қайтарылған — бұл оперативті әрекеттің тиімділігін көрсететін нақты көрсеткіш.
Форумның мазмұны техникалық көрмеден бастап — театрландырылған қойылымға дейін үйлестіріліп ұйымдастырылды. Бұл шешім ақпаратты ақ қағазбен жеткізуден гөрі әсерлі әрі есте қаларлық тәсілмен азаматтардың назарына ұсынуға бағытталды: көрмеде IT-жабдықтар, ақпараттық қорғаныс жүйелері, робототехника саласындағы жаңашыл өнімдер таныстырылды, мамандар технологияның артықшылығы мен осал тұстарын түсіндірді. Театрландырылған сахналық көріністер алаяқтардың қалай әрекет ететінін, қандай сигналдарға көңіл бөлу керектігін нақты мысалдармен көрсетті — бұл көрерменге техникалық терминдерден гөрі өмірдегі қаупті сезінуге көмектеседі.
Полиция және прокуратура өкілдері, киберқылмысқа қарсы арнайы департаменттің басшылары өз баяндамаларында қылмыс динамикасының өскенін, алаяқтықтың жаңа тәсілі тез пайда болатынын баса айтты. Олардың айтуынша, алаяқтар әлеуметтік инженерия әдістерін (адамдардың сенімін пайдалану) белсенді қолданады: соған байланысты азаматтардың цифрлық сауаттылығын арттыру — ұлттық деңгейдегі приоритет болуы тиіс. Сонымен қатар қаржы институттарымен тәжірибе алмасу және заңнамалық түзетулер арқылы шектеулі әрі жедел шараларды іске қосу қажеттігі де бірнеше рет қайталанды.
Форум аясында практикалық кеңестер де берілді: күдікті хабарламаларға жауап бермеу, жеке мәліметтерді ешқашан хабарлама арқылы бермеу, банкаралық хабарламалардағы белгісіз сілтемелерге өтіп кетпеу, көпфакторлы аутентификацияны қосу, және күмәнді операциялар пайда болған жағдайда дереу банк пен құқық қорғау органдарына хабарлау — бұлар қарапайым, бірақ тиімді қадамдар. Мамандар сондай-ақ, жергілікті кәсіпкерлерге онлайн-сатылым қауіпсіздігін күшейту, қызметтердегі алаяқтыққа қарсы скрипттерді және антифрод жүйелерін енгізу бойынша нақты ұсынымдар жасады.
Мемлекеттік органдардың рөлі — профилактикалық шараларды ұдайы жүргізу, заңнаманы цифрлық трансформацияға сәйкес жаңарту және азаматтарға ашық әрі түсінікті ақпарат беру. Бұл бағыттағы бірқатар міндеттер Президенттің Жолдауында да көрініс тапқан: цифрландыру үдерісінің негізгі бағыттары, жасанды интеллект, үлкен деректерді пайдалану және қауіпсіздік шараларын құқықтық тұрғыдан реттеу қажеттігі — барлығы мемлекеттік деңгейде айқындалған міндеттер қатарында. Осы орайда, ұлттық және өңірлік деңгейде цифрлық қауіпсіздік инфрақұрылымын нығайту, кадрлар даярлау жүйесін дамыту және халықаралық тәжірибе алмасу — алдағы басты міндеттер.
Сонымен бірге, форум жергілікті қоғамдастықтың белсенді қатысуын қамтамасыз етті: тұрғындар мамандарға тікелей сұрақтарын қойып, интернет-алаяқтыққа тап болған жағдайда нақты не істеу керектігі жөнінде нұсқаулар алды. Мұндай диалог — құқық қорғау органдары мен халық арасындағы сенімді нығайтуға септігін тигізеді. Қорытындылай келе, Шымкенттегі жиын киберқауіпсіздік мәдениетін қалыптастыру жолында маңызды қадам болды: әркім өз интернет-әрекетінен бастап, ұйымдар нақты технологиялық шешімдерді енгізген жағдайда ғана жалпы нәтижеге қол жеткізу мүмкін.
Алда тұрған міндет көп: цифрлық сауаттылықты білім беру жүйесіне енгізіп, бизнес-процестерді қауіпсіздендіріп, заңнамалық практиканы халықаралық тәжірибеге сәйкестендіру қажет. Сол арқылы ғана азаматтар мен экономика деректердің бұзылуынан, жеке қаражаттың жоғалуынан және алаяқтықтың басқа да түрлерінен қорғалатын болады. Шымкентте өткен форумның нәтижелері — тек әңгіме емес, практикалық іске қосуға болатын ұсыныстар мен әріптестік келісімдер түрінде көрінуі тиіс. Осы мақсатта жергілікті (әкімдік, полиция), ұлттық (ІІМ, Ұлттық банк) құрылымдар және жеке сектордың өзара әрекеті жалғасуы шарт.
Осы бағыттағы ең маңызды идея — қауіпсіздік тек техникалық құралдар арқылы ғана шешілмейді; ол азаматтардың цифрлық мінез-құлқы мен мемлекеттік басқарудың барынша ашық әрі үйлесімді іс-әрекетін талап етеді. Егемендік пен экономикалық тәуелсіздікті сақтай отырып, қоғам цифрлық трансформациядан қауіпсіз өтуі тиіс: бұл — мемлекеттік стратегияның, бизнес-инициативалардың және жеке азаматтардың ортақ жауапкершілігі. Шымкенттегі форум сол жауапкершіліктің нақты көрінісі болды және алдағы кезеңде осындай алаңдар жүйелі түрде өткізіліп, оның шешімдері барлық өңірлерге таралуы қажет.
Гүлжауһар БАЖАҚАЙ
