Үсу немесе үсік шалу (лат. congelatio) — суық тиіуден организім тіндерінің зақымдануы. Үсу ауа райының аязды күні ғана емес, сондай-ақ температура нөлге жуық кезде де (ылғалдылық жоғары болып, күн ұзақ уақыт суытқанда) болуы мүмкін. Үсуге суық жел, ауаның ылғалдылығы, су болған әрі тар киім, аяқ киім, қолғап немесе мастық, организмнің жалпы әлсіздігі әсер етеді. Үсікке көбінесе саусақ, башпайлар, мұрын, құлақ шалдығады.
Алғашқы көмек көрсеткенде үсіген адамды бірден жылы жерге кіргізіп, жылытып, ыстық шай не кофе беру керек. Жансызданған жерін жылы суға (температура 37 — 40°C) малып, денесі қызарып, жылынып, сырттан тиген қолды сезетін болғанша жайлап ысқылайды, содан соң таңып тастайды. ҚҚ — ҚV дәрежелі үсікке шалдыққан адамды алғашқы көмек көрсетіліп болғаннан кейін жылы орап, ауруханаға апару қажет. Үсік шалған жерді суық жерде тұрып қармен ысқылауға және суық суға түсіруге болмайды. Үсіген организм көп уақытқа дейін суыққа сезімтал келеді.
Үсік шалудың алдын алу мақсатында:
аязда көп жүрмеу;
тар киім кимеу;
алкоголь қолданбау;
бет пен қолға дымқылдандыратын крем жақпау қажет!
Үсік шалудың төрт сатысы бар:
1 - терінің, қан айналымының бұзылуы: тері қызаруы немесе көгеріп, қанқызыл түске енуі, жансыздану.
2 - 4 – тері бозаруы, жансыздануы.
Алғашқы көмек:
үсік шалған адамды жылы жайға кіргізу;
ыстық су беру (тәтті шәй, кофе);
1 сатыдағы үсік шалу кезінде жылы қолмен немесе жүн матамен уқалау қажет.
2-4 сатыдағы үсік шалған адамға жылы таңғыш таңып, үсіген жерін орап, сосын мақтамен қалың ғып жауып, оның үстінен екі-үш қабат полиэтиленді пакет немесе клеенкамен орап, сосын оның үстінен жүн матамен орап тастау керек. Осылайша табиғи жолмен жылып, қан айналымы орнына келеді.
2-4 сатыдағы үсік шалу кезінде терінің зақымдалған жерін уқалап, суға жылытуға болмайды, өйткені некроз болып кетуі мүмкін (тіндер жансыздануы) немесе гангрена болып кетуі мүмкін.
Үсік шалған адамды міндетті түрде стационарға жатқызу қажет.
Зардап шегушіні жылы бөлмеге орналастыру керек. От немесе ыстық пеш жанында жылытуға болмайды. Жылыта отырып, ауруға ыстьщ шай, кофе, шарап немесе арақ беруге болады. Жалпы қату кезінде зардап шегушіш шешіндіріп, денесін спирт немесе арақпен сылайды, есін жинаткызып, сусын береді, жылы етіп кымтайды. Егер зардап шегуші дем алмаса, онда жасанды тыныс алдырады, тері астына камфора немесе кофеин, кажет болса, эфедрин, кордиамин енгізеді. Содан кейін ауруды жібереді. Клиникалық өлім белгілері байқалғанда, реанимация іс-шараларын жүргізеді.
Жергілікті үсу кезінде жалпы жылыту, үсіген бөлікті жеңіл түрде уқалау ұсынылады. Бұл кезде суыктан ағарып кеткен бөлікті таза жуылған ылгал қолмен сылап ыскылайды, жылытатын таңғыш кояды. Ең жақсысы, үсіген жер кызарып, жылынғанша спирт немесе арақпен ысқылау кажет. Үсіген жерді қармен ысқылауға болмайды.
Жалпы қату (жедел) жөне жергілікті үсу (бірінші дережелі үсуден баскасы) кезінде госпитализациялау ұсынылады. Үсуді емдеу антибиотиктер, өр түрлі жақпа-майлар (мазь) сіңдірілген таңғыш салу, физиотерапевтік процедура (кұрғақ) ауа ванналары, кварц колдану, ал қажет болса, оперативтік емдеу (еліеттенген тіндерді алып тасту) жүргізіледі. 2,3,4 дөрежелі үсулер кезівде сіреспеге қарсы сарысу мен анатоксиннің профилактикалық дозасы енгізіледі. Қан айналымының жақсаруы үсуге кедергі келтіретінін атап өту керек. Мысалы, үсу немесе кату пайда болғанға дейін суықтағы қозғалыс (тез) жүру, жүгіру кан айналымды жаксартады, денені жылытады, сөйтіп, суыктьщ зиянды өсеріне карсы түрады, мұның профилактикалық мөні зор.
АЛҒАШҚЫ ЖӘРДЕМ / ЕГЕР АДАМ ҮСІК АЛСА (обморозился).
Үсіктің 2 түрі бар: жалпы және аймақтық (общее и местное).
ЖАЛПЫ ҮСІК
Суықта көп болғанынан пайда болады.
Белгілері:
Озноб
Салқын тері (Ненормально холодная кожа).
Бетің ағаруы (Бледное лицо).
Апатия. Ұйықыңын келуі.
Қозғалудың координациясының жоғалуы.
Сіздің іс-әрекетіңіз:
1. Адамды жылу көрпеге ораңыз.
2. Оған ыстық және тәтті шәй немесе кофе берініз.
3. Құрғақ матадан жасалған орамалмен терісі қызғанша ұқалап жіберініз.
4. Ал егер өзініз зардап шегіп қалсаңыз, мүмкіндігінше ыстық ваннаға түсіп және орамалмен құрғақтай денені сүртіп жіберіңіз.
АЙМАҚТЫҚ ҮСІК (Местное обморожение)
Төрт дәрежелі үсіктер болады. Олардың дәрежесін бірден аңықтау мүмкіндігі жоқ. Тек қана дене жыбығаннан кейін үсіктің дәрежесін айтуға болады.
Бірінші дәрежелі үсігінде адамның терісі алдымен ағарады (бледнеет), сезбельнеді (становится нечувствительной), сосын ісіп қызарады (припухает и краснеет).
Екінші дәрежелі үсігінде аздап қанды сұйықпен толтырылған көпіршік пайда болады.
Үшінші дәрежелі үсігінде қаны бар пузырьлар пайда болады. Адам терісі өле бастайды.
Ал егер суық ұзақ бойы әсер етсе одан да терең ораналасқан тканьдар өле бастайды. Бұл үсігінің төртінші дәрежесі.
Сіздің іс-әрекетіңіз:
Еш қайсызда үсік жерлерін қатты ұқалауға болмайды, терінізге зақым келтіру арқылы микроптарға жол ашу мүмкін. Содан кейін ірік (нагноение) пайда болуы мүмкін.
Үсік жерін дұрыстап спиртпен ұқалап жіберу керек. Содан кейін ақырындап ғана жұмсақ құрғақтай матамен қызырғанша ұқалау керек және тұзсыз маймен жағып жіберу керек.
Егер үсігі бар жерде көпіршік пайда болса, онда бұл жерді спиртпен жағып, бинтпен орап дәрегерлерге көрсету керек.
Пайдалы кеңестер:
Суыққа шықпастан бұрын дұрыс тамақтаңыз.
Киімініз сізді желден және суықтан жақсы сақтау керек.
Жол сапарға шықсаңыз, өзіңізбен бірге құрғақ ішкі киім алыныз.
Үсік жел бығытымен күшейеді.
Егер үсіп кеткен адам демалмаса, онда оған тезірек (искусственное дыхание) қолдан дем беру керек. Егер адам есін жинаса, оған вино, тәтті шай беріп жылы көрпелермен және грелкалармен жабу керек.
Қазақстан Республикасы Төтенше Жағдайлар Министрлігі «Апаттар медицинасы орталығы» (Астана қаласы ) ММ-нің Шымкент
қаласы бойынша филиалының «Қазығұрт» трассалық медициналық құтқару пунктінің
фельдшері Оскен Н