Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев өзінің «Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік» атты Жолдауында еліміздің аграрлық секторы экономиканың жаңа драйвері болуы тиіс деп атап өтті. Бұл ретте ауыл шаруашылығын дамыту, оның ресурстарын, бірінші кезекте жерді, материалдық мүмкіндіктерді, өндірістік қорларды, қажетті ұйымдастырушылық іс-шаралар жүргізу кезінде еңбек ресурстарын дұрыс пайдалануға үлкен үміт жүктеледі.
Жаңа үлгіні қалыптастырудың негізі
Бүгінде ауыл шаруашылығын көтеру және дамыту үшін мемлекет тарапынан қаражат жеткілікті бөлінуде. Және аграрлық салада кооперация негізінде заңды түрде дамитын жаңа кезең басталады деп батыл айтуға болады.
Агроөнеркәсіп кооперациясының үрдісі жаңалық емес, ол ауыспалы табыспен дамып отырды. Кеңес одағының билігі кезеңінде ол бізге нақты сабақтар мен қорытындылар берген күштеп ұжымдастырумен жүргізілді.
Еліміздің аграрлық секторын дамытудың жаңа кезеңі үшін осы үрдістің негізін қалаушы қағидаттар және оның ішінде шаруашылық жүргізу түрлерін, әлеуметтік-экономикалық алғышарттарды еркін таңдау құқығының, осы үрдісті қолдаудың заңдық негіздері мен тетігінің болуы маңызды.
2016 жылдың бірінші қаңтарынан Қазақстанда кооперация туралы жаңа заң қабылданды. Осы мәселе бойынша бұдан бұрын қабылданған Заңдар, дәлірек айтсақ, оның үшеуі іс жүзінде өз күшін жойды. Бұрынғы заңда қабылданған өзекті мәселелердің бәрі соңғы кооперация туралы заңда шоғырланған. Біріншіден, онда еріктілік қағидасы тіркелген.
Шын мәнінде, қазіргі заманғы кооператив – бұл жаңа үлгідегі құралымдар құру үшін өндіріс ресурстарын біріктіру. Осы үрдіске екпінді серпін беру үшін қазіргі таңда мемлекет кооперацияны дамытуды қолдауға үлкен қаржы бөліп отыр. Ұлт Көшбасшысының айтуынша, кооперацияны дамытуға 100 миллиардтан астам теңге бөлінеді. ҚР Премьер-Министрінің орынбасары, ауыл шаруашылығы министрі Асқар Мырзахметовтың мәліметі бойынша осы жылға 51 миллиард теңгеден артық қаржы берілген. Бөлінген қаражат, соның ішінде кооперация үрдісінің даму барысын ынталандырады. Айта кету керек, шаруалар бұған үлкен қызығушылық танытуда.
Уақыт келді
Кооперация үрдісінің маңыздылығы мен қажеттілігі көптеген алғышарттарымен анықталады. Егер, кеңес уақытының ұжымдастыру және индустрияландыру кезеңін мысалға алатын болсақ, онда сол кезеңнің көптеген ғалымдары және оның бірі Алов-Лапскер » қазір, жиырмасыншы жылдары тек ертең жүзеге асыруға болатын істер атқарылуда» деп сол кездің өзінде атап өткен. Шындығында ол кездері агроиндустриалды комбинаттар құру процесін жүзеге асыру мен дамытудың жеткілікті алғышарттары болмады. Бұл қалыптасуға мәжбүрлеп енгізілген шаруаларға ауылшаруашылық шикізаттары алыстан тасып жеткізіп отырылды. Ең алдымен не материалдық, не қаржы ресурстары жеткілікті болмаған.
Біздің Президент бұрынғы жылдардың тәжірибесін ескере отырып, бұл үрдісті іске асыру бойынша үкіметке уақытылы тапсырма берді. Нақты заңнамалық негізі, өндірістің әлеуметтік-экономикалық шарттары мен материалдық-қаржы ресурстары дайындалған. Шаруалар жеке дара жұмыс атқарып, ұсақ тауарлар өндірумен айналысты және өз тәжірибелерінде ірі тауар өндірісін дамыту үшін ерікті түрде кооперативке бірігу қажет екендігіне: онда оның әрбір мүшесінің беделді дауысы бар, бір кооператив мүшесі – бір дауыс екеніне көздері жетті. Бүгінде елімізде ауыл шаруашылығы өнімдері өндірілетін кооперация нысандарымен қамтылмаған 500 мыңнан астам жеке қосалқы шаруашылықтар мен ұсақ фермалар бар.
Аграрлы Шымкент
Шымкентте 3900-ге жуық жеке қосалқы шаруашылығы ауыл шаруашылығы өнімдерінің негізгі бөлігін өндіреді, оның ішінде 65% ет пен 87% сүтін миллион халқы бар қала тұтынады. Облыс орталығында шамамен 240 жеке кәсіпкер, ауыл шаруашылығы кооперативтері мен ЖШС бар.
2012 жылмен салыстырғанда Шымкент қаласының алаңы жаңа бас жоспарға сәйкес 40 мың гектардан 117 мың гектарға дейін үш есе артқан. Оның ішінде ауыл шаруашылығы алқаптарының ауданы 62 мың гектарды құрайды. Бұл дегеніміз Шымкент қаласын тек Қазақстанның оңтүстігі емес, еліміздегі, сонымен қатар Орталық Азиядағы бірегей қала екенін көрсетеді. Өйткені олардың көбісінің азық-түлік қауіпсіздігі мен таза экология белдігі болып саналатын мұндай агроөнеркәсіптік потенциалы жоқ. Президентіміз дәл осындай белдеулерді мегаполистердің айналасында қалыптастыру туралы айтты.
Иә, қаланың өсу болашағы әлі алда. 2030 жылға дейін 62 мың га ауылшаруашылығы жерлерінің 20 мың гектары тұрғын-үй құрылысы мен қаланың инфрақұрылымына кетеді. Дегенмен, 42 мың га жер ауылшаруашылығы мақсатында қалады. Оларды тиімді пайдаланылған жағдайда суармалы жерлер 40 %-ға және ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігі кемінде бір жарым есеге өсуі тиіс. Демек, біз ауылшаруашылық өндірісінің көлемін арттырып қана қоймаймыз, сондай-ақ мал шаруашылығының өнімділігін арттырамыз.
Бүгінгі күні Шымкент қаласы бойынша ауылшаруашылығы өнімінің жалпы көлемі 22 миллиард теңгеге жетті. Қазір Шымкент қаласы аграрлық өндірісінің көлемі және ауылшаруашылығы алқаптарының аумағы жағынан ОҚО-ның 14 аудандарының арасында жетінші орында тұр. Байқасаңыз, соңында не болмаса соңғының алдында емес, ортасында. Осыдан кейін «бұл факторды тиімсіз пайдалануға біздің құқымыз бар ма?» деген сұрақ туындайды.
Шымкенттің шекарасының ішінде аграрлық азық-түлік белдеуі өнімді жеткілікті көлемде шығарады, тамаша инфрақұрылымы бар, облыс орталығына өзін-өзі қамтамасыз етудің кең мүмкіндіктерін ұсынады. Барлығы белгілі «егістік-дүкен» формуласын біледі. Шымкентте ол жақсы жүзеге асырылуда, яғни , жақын уақытта сәтті іске аспақ.
Соның ішінде логистика
Аграрлық аймақ аумағында – Шымкент қаласының азық-түлік белдеуінде сауда-логистикалық орталығы (СЛО) орналасқан. Біз СЛО секторының иелерімен бірлесе отырып оның базасында кооперативтер құру туралы бастамалар көтеріп отырмыз. Бұл ретте сауда-логистикалық орталығы секторы иесінің сыйымдылығы 10 мың тоннаға дейін жететін тоңазытқыштары бар. Әрине, сол үшін бұл қуаттарды жеміс-көкөніс және ет өнімдерімен толтыруға мүдделілік бар.
Өткен жылдардың тәжірибесіне жүгінсек, бұл СЛО ыдыстары өте нашар толтырылған. Өнім сапасыз, түрлері жеткіліксіз болған. Жалға алушылар мардымсыз шаршы метрді алып, өздерінің азғантай өнімдерін сонда сақтап отырған. Сондай-ақ, бұл алаңдар ауылшаруашылық өнімдерін мысалы, Қазақстанның басқа өңірлерінен әкелінген картопты сақтауға пайдаланылған. Бізге бұл картоп ерте күзде әкелініп, жаңа жылдан кейін солтүстік аймақтарға қайта шығарылған.
Ал қазір біздің алдымызда өзіміздің өнімімізді өндіріп, СЛО-да сақтап, оны одан әрі таратуды жүзеге асыру міндеті тұр. Міне, бұл тиімді! Міне осыған сауда-логистикалық орталықтары қоймаларының иелері қызығушылық танытуда.
Бұрын бұл идеяны жүзеге асыру үшін қажетті көлемде және тиісті сапада өнім болмаған. Ассортимент те жеткіліксіз болған. Ал кооперация бұл жоспарды жүзеге асыру үшін өте көп кеңшілік береді.
Көптеген ауылшаруашылық өнімдерін өндірушілері кооперативтері СЛО қоймалар базасында кооперативтер құруға тілек білдіруде. Бұл өте тиімді. Өндірушілер СЛО қоймалардың иелерімен шартқа отырып, өздерінің өнімдерін осы қоймаларда сақтауға тапсыратын болады. Шартта ауылшаруашылық өнімдерінің көлемі, ассортименті, сапасы, көрсетіліп, болашақта сәтті жүзеге асырылады.
Ғылым – көмекке келеді
Бұл – осы бағыттағы алғашқы қадамдар ғана. Бұл жұмыс 2016 жылдың қаңтарынан басталған болатын. 2016 жылдың соңында біз 15-тен астам кооперативтер құрдық. Осы жобаларды іске асыру үшін біз ең алдымен кооперация туралы заңның авторларын және Қазақ агроөнеркәсіп кешені экономикасы ғылыми-зерттеу институтының ғалымдарын шақырдық. Олардың фермерлер мен Шымкент қаласы әкімдігінің аграрлық бөлімінің қызметкерлерімен кездесулері ұйымдастырылды.
Бұл шаруа қожалықтарында көшпелі семинарлар ұйымдастыруға түрткі болатын өте қызықты және пайдалы іс-шара болды. Онда біз ауылшаруашылық өнімдерін өндірушілерді жеке кооперативтер құруға, сонымен бір мезетте жергілікті ғалымдарды ойлап тапқан технологиялық элементтерін өндіріске ендіру жөнінде ұсыныстар айтуға шақырдық.
Мәселен, профессор А. М. Аширов тұқымдық және отырғызылатын материалды себу алдындағы өңдеу технологиясын ойлап тапқан. Онда ол тұқым мен отырғызылатын материалды өңдеу мен себу уақытын анықтау үшін алғаш рет космогеофизикалық әдістер пайдаланған.
Технология жан-жақты. Оның негізінде «Ауыл шаруашылығы дақылдарының биорезонансты белсенділігін күшейту заңдылықтары» мәнісін ашудың сыры жатыр және ол дәстүрлі агротехнологияны өзгертуді қажет етпейді. Ол кез келген жерде қолданылады және ауылшаруашылығы дақылдарының 11 түрінде сыналған, оның ішінде бидай, арпа, мақта өсімдігі, күріш, қызылша. Барлық жағдайларда өнімділіктің үштен бірге артқандығы тіркелген. Бұл технология Қазақстанда, Ресейде, Өзбекстанда, Украина, Германия, Түркия, Канадада сынақтан өткен.
Ресейлік және германиялық сараптамадан кейін (Ганновер) профессор А.Ашировке ғылыми жаңалықтары үшін Ресейдің дипломы берілді (10.12.2004 жылғы №272 қаулысымен), төрт патент алынды және Қазақстанның авторлық куәлігі берілді. Зерттеу нәтижелері бойынша бес монографиясы, соның ішінде шетелде де жарияланды. Ұсынылып отырған инновациялық технологиялардың ауқымдылығын ескере отырып, авторларға қалалық, облыстық әкімдіктер және мемлекет тарапынан қаржылық қолдау қажет.
Бұл технологиялардың егжей-тегжейі «Казахстанская правда» газетінің 30 сәуір 2005 жылғы санында «Открытие глобального значения», «Мегаполис» газетінде (№9 (222) 5.03.2005 ж.) «В лучах славы» және 18.04.2005 жылғы «Революционный прорыв» атты мақалаларда жарияланған.
Тимур БАЙМҰХАНОВ
Шымкент қаласы әкімінің орынбасары, экономика
ғылымдарының докторы
