Шымкент келбеті

Бүгінде әлем күніге мың құбылып тұр. Мынаның жайы мынадай болады деп тайға таңба басқандай анық айту мүмкін емес. Шағын ұлттардың озбырлығы басым, дегенін істетпей қоймайтын үлкен ұлттардың жемсауына торға түскен балықтай жұтылып жатқанын көзіміз көріп отыр. Осындайда ұлт өз болмысын қалай сақтап қала алады?!

Бұл жағдайға Африка халықтарының көсемі Нельсон Мандела пақыр айтудай айтты. «Отарлаушылар келгенде жеріңді, еліңді сақтау үшін аянбай күрес, соғыс. Жымысқы әрекеттерімен салт-дәстүр, мәдениетіңді алып қойса, шекараңды ашып тастай сал. Өйткені, ол жер де, ел де сенікі емес». Ауыр айтса да шындық осы.

Осы қауіпті біздің заңғар жазушымыз Мұхтар Мағауин де айтты.

Ойы мынадай. «Мұсылман діні елімізге дендеп енгенде қуанғандардың бірі едім.Қазаққа үлкен өркениет есігін ашады, толық мұсылман ел боламыз. Иманымыз молаяды, халқымыз кемелденеді деп. Олай болмады. Дін атын жамылған уағызшылар қазақтың салт-дәстүр, мәдениетіне шабуыл жасай бастады. Ал, бұл өте үлкен қауіп. Оның астарында ұлтсыздандыру жатыр».

«Қазақ әдебиетінің тарихы 18-ғасырдан, яғни Бұхар жыраудан басталады» деп жүрген кезеңде зерттеулерімен бес ғасыр кейін шегеріп, сонау Қазтуған, Жиембет, Шалкиіз сияқты жырауларға апарып тіреген, қазақтың арғы-бергі тарихының аса білгірі Мұхтар Мағауин бекерден-бекер қауіп қылмаса керек.

Деструктивті ағымдар келіннің сәлем беруі дейтін әлемі салтымызды Аллаға серік қосу деп ширкке жатқызады. Қасиетті домбырамыз сайтанның сапалағы екен. Шешем деп еміреніп жүрген анамызды көшедегі қағынды әйелге теңеді. Шақалаққа «Бауы берік болсын!» деген тілеу де қазақтікі емес болып шықты.

Несін айтасың, қазақ өте ауыр кезеңді басынан өткеріп жатыр.

Шымкентте әзірге республикада жалғыз Салт-дәстүр орталығы бар. Арнайы мектеп қажеттіліктен ашылған. Көп жыртығымызды осы орталық мейілінше бүтіндеп келеді. Басшысы Бақтияр Спанов – ұлтқа болсын дейтін азамат.

Мұнда қазақтың салт-дәстүрі, мәдениетіне байланысты жиындар көп өтеді. Өзіміз талайына куә болдық. Халқымыздың көрегенділігіне, ырым-салт, жөн-жоралғы, ұлттық тәрбиесіне тәнді болдық.

Жуырда Бақтияр Әбілұлымен арнайы жолығып, орталықтың бүгінге дейінгі атқарылған жұмыстарын бір саралап көрдік.

– Әдеп-ғұрып және салт-дәстүр орталығы 2014 жылы ашылған,– дейді Бақтияр Әбілұлы.

Негізгі қызметі қазақ халқының көнеден келе жатқан салт-дәстүр, әдеп-ғұрып, жөн-жоралғыларының мәнін терең мазмұнда қайта жаңғыртып, өңірлерге іс-сапарларға шығып, жан-жақты ғылыми-зерттеу және әдістемелік жұмыстар жүргізу, этнографиялық мәліметтер мен рухани құндылықтарымызды насихаттау арқылы келешек ұрпақ санасына ұялату болады.

Орталық басшысы сол жылдардан бері атқарылған іс-шараларды бір жіліктеп өтті. Яғни, осы уақытқа дейін орталықта 300-ге жуық мәдени-танымдық, этнографиялық шаралар өткізілген. Атап айтқанда, «Сарқылмас қазына» телевизиялық жобасымен 50-ден аса бейнеролик, «Дәстүр мен дастарқан» бағдарламасы түсірілді. «Отаным – бақыт ордасы» телевизиялық жобасының қырғыз, өзбек, кәріс, шешен т.б. этномәдени орталықтарымен бірлескен түсірілімдер жасалып, «Ұлы дала өсиеті» даналық сөздер антологиясы жарияланды. Тәжірибе алмасу, Қазақстанның әр өңірлерінің мәдени-тарихи мұраларын зерттеу, салт-дәстүрлерін саралау, ерекшеліктерін зерттеу мақсатында республикамыздағы өзге өңірлерге іс-сапарлар ұйымдастырылды. Ұлттық киім өндіретін кәсіпкерлер, колледждер, дизайнерлермен бірлесе «Үкілі кәмшат, бүрмелі көйлек» тақырыбында көрме ұйымдастырылды.

Ұлттық құндылықтарды насихаттау барысында «Дәстүрге берік отбасы» ток-шоуы, Шымкент қалалық жастар бөлімімен бірлесе «Биік болсын шаңырақ!» тақырыбында қазақтың киіз үйін құрудан шеберлік сағаты, «бесік жырын» насихаттауда «Жақсы келін – ырысың!» атты қалалық жас келіндер байқауы, Мағжан Жұмабаевтың 125 жылдығына арналған «Айды алқа ғып берейін» атты облыстық жас жазба ақындар мүшәйрасы, шілде айының 1 жексенбісі «Ұлттық Домбыра күні» болып белгіленуіне орай ұлттық мәдениет пен бірегейлікті сақтау, халқымыздың ұлттық салт-дәстүрі және әдет-ғұрпын насихаттау мақсатында «Домбыра-Думан» мерекелік іс-шарасы ұйымдастырылды.

Ғасырлардан келген ұлттық сусындарды насихаттауда, төрт түліктің киесі, ұлттық сусындардың шипасы, жөн-жоралғылары мен ырым-тыйымдары туралы «Ұлттық сусындар – ұлттық бренд» атты танымдық сағаты, ұлттық қасиетіміз бен құндылықтарымызды ұлықтайтын батырлық эпостарды, дәстүрлі әндер, тәлімді термелерін насихаттауда «Ұлы дала сарыны» атты батырлық жырлар оқуын өткізді. Қоғам және мемлекет қайраткері, этнограф-ғалым Өзбекәлі Жәнібековті еске алуға арналған «Дәстүрдің дара діңгегі» атты ғылыми-тәжірибелік семинар өткізілді.

«Дәстүрім – асыл қазынам» атты энциклопедиялық жинақтың және «Ұлттық киімдер» альбомының тұсаукесер рәсімі, данышпан ақын, ғұлама ойшыл хакім Абай Құнанбайұлының 175 жылдығына орай «Абай даналығы – халық мұрасы», көне заманнан келе жатқан асыл мұраларымызды, ғасырлар қойнауынан сыр шертіп, ұрпақтан-ұрпаққа жеткен ән қазынасын жастар арасында кеңінен насихаттау мақсатында «Дәстүp және ғұрыптық ән» танымдық шарасы, «Көнеден жеткен сыр сандық» тақырыбында шеберлік сағаты, «Жастар жылы» аясында «Қызды ауылдың қызығы...» атты тағлымдық шаралар өтті. Мұндай мазмұнды, тағлымы терең шаралар әлі де жалғасын табуда.

Мәдениет пен өнер саласына қырық жылға жуық еңбек сіңірген, ҚР Мәдениет қайраткері Бақтияр Әбілұлы еліміздің басқа облыстарынан бөлек, көрші мемлекеттің мәдениет ұжымдарымен тығыз байланыста екендігін айтады. Түбі түркі халықтарының тамыры бір, дәстүрі ортақ. Жаһанданудың ұсақ ұлттарға қаупін көріп отырған көрші ағайындар ынтымақтасып бірге жұмыс істеуге бейіл. Деструктивті дін ағымдарының қазаққа қаупі туралы жоғарыда айттық. Сондықтан да жастар олардың жетегінде кетпеуі үшін ауқымды іс-шаралар жүйесі түзілген.

Мәселен, өткен жылы Қазақстан мұсылмандары Діни басқармасы Шымкент қаласы бойынша өкілдігі мен Салт-дәстүр орталығы бірлескен «Дәстүр мен дін тағлымы» іс-шарасы өтті. Оған ҚМДБ төрағасы, Бас мүфти Наурызбай қажы Тағанұлы, Шымкент қаласының бас имамы Бақдәулет Әбдірахманов, Дін істері басқармасының басшысы Әлжан Тұяқбаев бастаған имамдар, қоғам қайраткерлері, зиялы қауым өкілдері қатысты. Мұнда дін мен дәстүрдің ортақ, сауапты тұстары насихатталды. Бас мүфтидің тұщымды, тағлымды әңгімесі тыңдалды.

– Біздің жұмысымыз кейбір адамдарға, сырт көзге оншалықты маңызды көрінбеуі мүмкін, – дейді Бақтияр Әбілұлы. – Бірақ, дәстүрін жоғалтқан халықтың оңғаны жоқтығын кәрі тарих көрсетіп отыр. Мәселен, түбі тамырлас Қиыр Шығыс халықтары саха, тыва, эвенкі мен нивхи, айнилар ата-тегінен мүлде айырылып қалды.

Шор сияқты ұсақ ұлттар орыс жұртына сіңіп кетті. Сондықтан қауіп қайда деуге болмайды. Бұл ұлттық мәселе Президентіміз Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаевты да қатты толғандыратындығын Ұлттық құрылтайда көтерген мәселелерінен көріп жүрміз. Бүгінде шетелдік өркениеттің ащы жемісі қазақ жеріне жетіп жатқанына көз жұмып қарауға болмайды. Басқасы басқа, әлем жұртшылығы бір әйелдің өзі туған ұлына тұрмысқа шыққанының, екеуінің аста-төк той жасағанын, жаһанға жар салып мақтанғанын көрсетті. Бұл – азғындау, деградацияға ұшырау. Мұндай мысалдарды жүздеп келтіруге болады. Бұған бізде қарсы тұра алатын үлкен күш бар. Ол ұлы Абайдай заңғарларымыздың ар әлемі, халқымыздың ғажайып әдет-ғұрып және қалтқысыз қызмет еткен салт-дәстүрі.

...Біз орталық басшының пікіріне толықтай қосылдық.

Мемлекет тарапынан жыл сайынғы қайтарымсыз грант беріліп жатыр. Алғашқы жылдары жеті-сегіз мың адам өтініш беріп, сілелеп қалғанбыз. Бұл өзі негізінен әлеуметтік жағынан аз қорғалған отбасыларға арбасын өзіне сай жеңілдікпен сүйреуге арналған жоба ғой. Шағын кәсіп ұсынған жетім-жесір, асыраушысы жоқ отбасы, мүмкіндігі шектеулі жандарға, көп балалалы отбасыларға алдымен жеңілдік береді. Одан соң алыс және шет елден келген қандас бауырлардың кәсібін айналдыруына септеседі.

Тегін, қайтарымсыз грант деген соң шағын бизнесіне қаржы жетпей жүргендер арасында «берсе алдым, бермесе нем кетті, бағымнан көрермін» деп қойып кететіндер жетерлік. Мемлекеттік грант шектеулі. Жүз адамның он алты, он жетісіне ғана тиесілі. Көлденең көк аттының емес, шын мұқтаждың несібесін жүз адамның сексеннен астамы ала алмайды. Әрине, бәрі үшін өзінің бизнес-жобасы керемет. Грант алса болды, ешкімге алақан жаймайды. Күреп ақша табады. Ала алмағандар аттандап кетеді. «Өз таныстарына ғана береді» деп. Ондай жең ұшынан жалғасқан әрекеттер болған шығар. Ел құлағы – елу. Бір қызметкерлер «жобаңды өткізіп беремін» деп біреулерінен ақша алғанға ұқсайды. Есебі түсінікті. Ол адам бизнесін сәтті қорғаса, проценті өзінде қалады. Құлап қалса: «қайтемін, комиссия көнбей қойды» деп ақшасын қайтарып береді.

Осы жоба ашылғалы бері комиссия құрамында келемін. Негізі ниет жақсы болғанымен, комиссия таза жұмыс істегенімен, рахметі жоқ шаруа. Бірде адуынды әйел келді. Ұсынып отырғаны өтетін жоба емес. «Осыдан грант бермесеңдер бәріңді қарғап кетемін» деп айқайлады. Әр жобадан соң талқылау болады, дауысқа салынады. Қалай қарғаса да жобасы өтпеді. Мұны қадап айтып отырғанымыз, комиссияның әділетсіздігі жөнінде әңгіме көп болды. Әлі де бола береді. Біздікі жағдайды түсінсе дегендік.

Әйтпесе, комиссия құрамында болған марқұм, ірі кәсіпкер Рәшкүл Оспанәлиева біреуге қиянат жасайтын адам ба еді?! Әділетсіздік орын алған жерде алмас қылыштай жарқылдайтын Бақытжан Көпбаев қандай?! Оған салсақ ешкімге бермеуге бар. Қосымша зерттеу жүргізеді. Ішіндегі нәті жұмсақ мен білем. Бақытжан маған «Отец Тереза» деген айдар тақты. Әлеуметтік аз қорғалған топтарға келгенде шыдамасам керек. Ерлі-зайыпты мүгедек жандар келді. Өздеріне лайық жобасы бар. Комиссия дауысы екіге жарылды. «Бәке, олар істей алмайды, мемлекеттің ақшасын жаратып жібереді» деп шырылдайды Бақытжан. «Бұл жоба осындай адамдарға арналған, істей алмаса қадағалаушы орган бар. Зейнетақысынан ұстаса да қайтарады. Мүмкіндік берейік» деймін мен.

Бердік. Істеп кетіпті. Комиссияның былтырғы құрамынан екі-үш адам ғана қалыппыз.

Биыл жақсы болды. Екі комиссия құрылды. Адам саны да жөнге келіп қалыпты. Көлденең көк аттылар «айдаладағы батпан құйрықты» ала алмайтынын сезсе керек. Өзгешеліктер бар. Тікелей эфир.

Қадағалаушы тиісті орындар бар. Аз-кем талқылау болғанымен, жоба иесі көпке белгілі болмас үшін дауысқа қоюға болмайды екен.

Әділетті-ақ қарап жатырмыз. Соның өзінде ши шықты. Құжаты дұрыс емес деп қайтарылған әйел заты еңіреп кірді. «Балам екеуміз күн-түн дайындап едік, неге өткізбейсіздер?» деп.

Әу бастағы бірінші кемшілігі: қатысушы Түркістан облысы, Шымкент қаласының тұрғынымын деп толтырған. Түркістан – жеке облыс. Шымкент – жеке қала, мегаполис. Бір-біріне қосақтайтындай қисыны жоқ. Бір қызығы, осындай қателіктер бірнеше рет кездесті. Екі-үш жыл бұрынғы жобаларды зер салып қарамай әкеле салған.

«Өткізе салыңыздаршы» деп еңірегенімен, комиссияның да басы екеу емес. Қанша сұрыпталды десе де жолдан қосылғандар баршылық. Сегіз баласы бар жас келіншек кірді. Соңғы перзенті екі-үш айлық. Бала таптырғыш күйеуі басқаға кетіп қалыпты. Тәп-тәуір бизнес-жобасы бар. «Осы бизнес қолымнан келеді. Балаларым көмектеседі. Мойындарынан тістеп жүріп жетілдіруім керек» дейді. Жігіт ағасы кірді. Бие саумақ. Бұрын малы болған екен, жаратып жіберіпті.

Қайсына таңдау жасау керек? Әрине, біріншісіне.

Себет толы шөжелері бар жас келіншек кірді. Жанып тұр. Екі рет құжаты дұрыс болмай қайтарылыпты. «Осы инкубаторға қолым жетсе, екі мың балапан аштырамын». Істеген жұмыстың басы бар. Бизнес-жобасы тастай. Нағыз еңбек адамы. Қолдап жібердік.

Тіл-ауызы жоқ қыз бала келді. Қасында сурдоаудармашы. Түрлі киім тігеді екен. Шетелдік брендтерден кем соқпайды. Жұмыстары инстаграмда тұр. Мықты тігін машинасына қаржысы жетпей жүр екен. Қос қолдап қолдайсың ғой мұндай жандарды.

Мұны тәптіштеп жатқанымыз, әлден әңгіме шығып жатыр. «Тамыр-таныстарына беріп жатыр» деп. Түк те олай емес. Күмәні болса тікелей эфирге қосылып, таспаны қайта айналдырып көруге болады. Жолы болмайтын жоба көп. Бір жігіт бес рет тапсырдым деді. Тағы да құлап қайтты. Қала орталығындағы шағынауданға балапан ашатын инкубатор қоймақ. Көршілері келісіп отыр екен. Бірақ, қала ішінде саңырығы сасыған тауық түгілі, төрт түлік мал ұстауға болмайды. Санитарлық-эпидемиялогиялық нормаларға қайшы.

Торт, самса пісіру үшін қаржы сұрап келетіндер бар. Жаңашылдық жоқ. Жүздеген жоба бір-бірінен аумайды. Қаржы жеткізіп көр.

Тың идея, жаңа бастамалармен келгендер грантты қамшы салдырмай алып жатыр. Сондықтан іздену керек.

Мемлекет әлеуметтік жағынан аз қорғалған отбасылар үшін үлкен мүмкіндік ұсынып отыр. Алыңыз. Жұмыс бастаңыз.