Адамзат тарихында өз есімін өсиетімен өрнектеп кеткен осынау ерек тұлғаның жеке өмірі мен тағдыры қалай өрілді? Жұмыр басты әр пенденің басынан өтетін ғашықтық ғаламаты мен махаббат машаһаты ұлы адамның жүрегінде қандай із қалдырды?
Французша махаббат
Ол орта бойлы, ашаң жүзді, қою қоңыр шашты, сымбатты жігіт болды. Сәнмен қойылған сақал-мұрты мен көзіне үнемі тағып жүретін қара баулы пенснесі де әдемі келбетіне ерекше рең беріп тұратын. Осындай көрік -келбетіне, ақыл-парасатына қарамастан Альфред Нобельдің әйелден жолы бола қоймады. Ол өмір бойы үйленген жоқ, баласы да болмады. Бір басын екеу етіп, жұбайлық жұп құруына не кедергі болды? Ол бар ғұмырын тынымсыз еңбекке, ізденіске арнады. Әлде осындай жұмысбастылығы бағын байлады ма екен? Әлде шатақтау, тіпті кейде төзгісіз мінезі тағдырына тосқауыл болды ма? Әрине аты аңызға айналған адамның өмір тарихында біз біле бермейтін құпия, жұмбақ жағдайлар аз емес. Әйтсе де, махаббат мәселесінде Нобельдің басынан сан қилы тарих өткені ақиқат.
Альфредтің алғашқы махаббаты оның жүрегіне ауыр жара салып кетті. Ол жан-тәнімен ғашық болған әдемі де сүйкімді ару дәріхана қызметкері еді. Алайда ауыр науқасқа шалдығып аяқ астынан қайтыс болған жап-жас сұлу швед қыздың қайғысы Нобельді есеңгіретіп жіберді. Осы бір оқыс оқиға оның жүрегіне жазылмас жара салғандай Нобель жиырма жылға жуық әйел затына деген сезімін оята алмады.
Арада өткен «өлі» тыныштықтың тұзағын Париж театры сахнасындағы сол бір күнгі сұлулық сиқыры үзіп, шер боп қатқан жүректі селт еткізген еді. «Комеди франсез» спектаклінің премьерасында даңқыменен дүрілдеген актриса Сара Бернардың талантына шын ықыласымен табынып, сахнаның сыртында оған гүл шоғын ұсына тұрып, оңаша отырып сырласу үшін ғаламат бір ресторанға шақырған. Содан кейінгі жиі-жиі жүздесулер, өзара әсерлі әңгімелер екеуінің арасын бірте-бірте жақындастыра түскен еді. Тіпті Сараның өзге біреуден кездейсоқ байланысып туған ұлы да бұларға кедергі келтірмегендей. Бірақ бұл байланыс қос жүректі жандырған шынайы махаббат па, жоқ бір-біріне бауыр басқан жақындық па, оны өзі де анық ажырата алмаған секілді. «Маған ошағымның басын жылылықпен тербеп, құстың ұясындай ұйытып отыратын әйел керек. Ал ұлы актриса ондай ерлікке бара ала ма?» Оның ішкі дауысы осылай деп үн қатқан. Нобель бұл сұраққа шешім таба алмай жүргенде Сара Солтүстік Америкаға үш айлық турнеге аттанып кетті. Бала күнінен анасына жақын өскен, қайсыбір қиын сәтте де онымен ақылдасып отыратын Альфред Швециядағы шешесіне хат жазып, кеңес беруін өтінген. Жауабын ұзақ күтті. Анасы да аз ойланбаса керек, бір күні зарықтырған хат та жетті. «Балам, сенің қандай көңіл -күйде жүргеніңді аналық жүрегіммен сезіп отырмын,– деп бастапты анасы. – Ол өзінің ғаламат талантымен мені өткен жылы біздің театрдағы қойылымда таң қалдырған... Егер саған сахнаның «құдайы» қажет болса – сен оны қолыңа түсіре аласың. Мен білемін, Францияда әйел үшін құрбандыққа барған адамға мүсіркеушілікпен қарайды. Ал оның кейіпкері (әйел) мұны мақтан көреді. Сенің еліңде, ұлым менің, ол еркекті есерсоққа балайды. Шведтерден үлгі ал...Эльф! (анасы оны осылай атайтын) Актерлардың тұлғасы оның сахнада сомдаған барлық ролдерінің жиынтығынан құралады. Ал ол тұлғаның болмысында қандай да бір тайғанақтық, тұрақсыздық тұнады, сондықтан оны кез келген қалыпқа салуға болады. Ертеде актерларды өзге жұртпен қатар зиратта жерлеуге рұқсат етпегені бекер деймісің?! Оларда жан, сезім болмайды, балам!»
Альфред анасының ақылынан аттап кете алмады. Отбасындағы жанжалды да қаламады. Есін алған актрисамен арасы үнсіз үзіліп, сезімнің ауылы алшақтай берді..Бірақ олардың арасын сыйластық пен қимастық қабысқан хаттар жалғап тұрды.
Баронесса Берта
Өз кезінің іскер, «өзгеше» танымалдыларымен салыстырғанда Нобель мүлде бөлек адам еді. Ол ешқашан темекі шеккен емес, ішімдіктен аулақ болды, карта, өзге де құмар ойындарға жоламайтын. Шыққан тегі швед болғанымен оны еуропалық ортаның космополиті деуге болатын еді. Ол француз, неміс, ағылшын, орыс тілдерін еркін меңгерген, өз ана тіліндей кібіртіксіз көсілетін. Коммерциялық және өнеркәсіптік қыруар жұмысы оның әдебиетке деген құштарлығына да көлеңке түсірген емес. Ол мың сан шаруаның шаужайынан ұстай жүріп ғаламат ірі кітапхана жасақтауға да мұқият көңіл бөле білді. Дарвиннің зволюциялық ілімін жақтаушы ағылшын философы Герберт Спенсердің еңбектерін, Вольтердің, Шекспирдің шығармаларын сүйетін. Нобель бәрінен де француз әдебиетін ерекше бағалайтын, ол романист әрі ақын Виктор Гюгоның, қысқа әңгімелердің шебері Ги де Мопассанның, көрнекті романист Онеро де Бальзак пен Эмиль Золяның , ақын Альфонс Ламартиннің жазғандарын бас алмай оқитын. Оған орыс жазушысы Иван Тургеневтің туындылары ерекше әсер қалдыратын. Тоғыз жасынан 17 жасына дейін Ресейде есейген, кейіннен байлығының басы осы жерде құралған Нобель үшін де, оның отбасы үшін де олардың өміріндегі бұл елдің орны ерекше. Альфред кезінде «Ресей менің екінші отаным» деп текке айтқан жоқ, Өйткені Шведцияда шаруасы шатқаяқтап, күн көрісі қиындаған Эммануэл (Альфредтің әкесі) Санк-Петербургке отбасын көшіріп әкеліп, Альфред сауатын осы елде ашты. Ол орыстың атақты химигі Зининнен үйде жеке сабақ алды. Оның химия саласындағы білімінің түп қазығын осы ғұлама ғалым бекіткенін Нобель мақтанышпен айтып өтті. Ал 1879 жылы Эмануэлдің үш ұлы – Альберт, Роберт, Людвиг Бакуде «Ағайынды Нобельдердің мұнай өндірісі серіктестігін» (қысқаша «Бранобель») құрып, осы арқылы қаржы магнатына айналған. Сөз реті келгенде Нобельдер отбасы мұнай өндірісінен тапқан байлығы үшін Қазақстанға да елеулі дәрежеде қарыздар екенін, олардың тағдырының қазақ жерімен де тығыз байланысты болғанын айта кету керек, Өйткені «Бранобель» Батыс Қазақстандағы Ембі мұнай кенін де назарден тыс қалдырмай, отбасылық бизнесінің бір тармағына айналдырған еді. Әрине бұл кезде ағайынды үш Нобель мен олардың әкесі Эммануэл өмірден қайтқан-тұғын. «Бранобельдің» басында 1888-1917 жылдары Людвигтің баласы, атасымен аттас Эммануэл қалды.
Өзін космополит-бизнесмен санаған Альфред: «Мен қай жерде жұмыс жүргізсем, сол жер менің Отаным, ал мен барлық жерде жұмыс істедім» деген екен. Ендеше Нобельдің есімі мен оның артында қалған байлығында Қазақстанның да елеулі үлесі бар. Бірақ, әттең, оның атындағы сыйлыққа біздің елден әлі күнге бір адамның ілікпей келе жатқаны өкінтеді.
Альберт Нобель дүниеден өтетін 1896 жылы әлемнің әртүрлі елінде оның 65,5 мың тоннаға жуық жарылғыш зат шығаратын 93 кәсіпорны болыпты. Ол өзінің жеке байлығындағы 33 млн швед кронының 31 млн-ын Нобель атындағы сыйлық қорына қалдырып кетті. Кім біледі, егер оның әйел, бала-шағасы, артында өмірін жалғастыратын ұрпағы болғанда ол бұл байлығын бүкіл әлемнің игілігіне тапсырар ма еді, әлем Нобель деген есімді, оның атындағы сыйлықты білер ме еді?..
Әйелден жолы болмаған ұлы тұлғаның тағдырын түрлі бұралаңға салған бикештер оның өмірінде түпкілікті тұрақ тауып қала алмады. Адамзат тарихында аты мәңгілік өшпейтін жасампаз жан тіршіліктегі жалғыздығы мен жан азабын өзі ғана сезген болар. Солай бола тұра ол жұмысқа жан-тәнімен берілген бейнеткеш еді. Нобель химиялық жеке зертханасында ғылыми жұмыстарын жүргізумен бірге өзінің өнеркәсіп империясының дүниенің төрт бұрышында бытырап жатқан түрлі компанияларын бір орталықтан басқарып отырды. Өнертапқыштық, коммерциялық тірліктерін былай қойғанда есеп-қисап жүргізу, қисапсыз корреспонденция, іскерлік қатынас қағаздар жазып,тіркеп отыру секілді сансыз шаруаға қаншама уақытын сарп ететін. Дәл осындай жұмысбастылық жағдайында тағы бір әйел оның жүрегін «тұсады».
Нобель қызмет орнына іс жүргізуші әр хатшы іздеп, австриялық газеттердің біріне: «Парижде тұратын қалталы әрі өте білімді егделеу сері (41 жаста) бірнеше тілді меңгерген, кез келген жастағы бикені іс жүргізуші әрі хатшы қызметіне шақырады» деген хабарландыру береді. Жарнамалық хабарға жауап берушілердің бірі 33 жастағы Берта Кенски болды. Графиня Берта австриялық фельдмаршалдың қызы еді. Әкесі қайтыс болған соң парасатсыз шешесі бар байлығын ойынханаларда ұтқызып, отбасы көк тиынсыз қалады. Осындай жағдайдан соң күнкөрістің қамымен Берта Венадағы фон Зуттердің үйінде губернантка болып істеуге мәжбүр болады. Алайда үй ханшасы ұлы Артурдың қызметші қызбен өзара байланысын сезіп қойып, Бертаны босағасынан қуып шығады. Дәл осы кездері газетте шыққан хабарландыруды оқыған Берта Парижге жол тартып, әңгімелесу сынағына қатысады. Білімді, ақылды, саясатқа да, өнер мен ғылымға да аса зерек әрі сұлу ару Альбертке ә дегеннен-ақ ұнайды. «Неткен биіктік!» деп тамсанады ол іштей. Бертадан тамаша қызметкер шығатынына күмән жоқ еді, бірақ Нобельдің оған деген ойы мүлдем басқа арнаға бұрылып жүре берді. Қыздың жұмыс кестесіне күнде екі мәселе ғана енді – Нобельмен Булонск бульварында серуендеу және бірге тамақтану. Бикеш өзіне «жүктелген» мұндай кәсіби өзгеше міндетке аса таңқалған жоқ, қарсылық та білдірмеді. Нобель мұны жақсылықтың белгісіне балаған. Ол жағдайды асықтырмай, араларындағы байланыс үйлесіммен, үлбіреген гүлдей боп жетілгенін жөн санаған. Сондай бір ғажайып күндердің бірінде Берта бір жапырақ қағазға «Нобель мырза, мені кешіріңіз. Мен Венаға, ғашығыма кеттім. Сізге бақыт тілейтінімдей маған да бақыт тілеңізші. Сізді шынайы құрметтейтін Берта Кенски» деген жазу қалдырып, ізім-қайым жоқ болды.
Ғашығы Артурмен қосылған Берта фон Зуттердің тағдыры тіпті ерекше. Ол тоғыз жыл күйеуімен бірге Грузияда тұрып, ерлі-зайыпты екеуі журналист ретінде орыс-түрік соғысының куәсі болды, осы қантөгіс майданның оқиғаларын газеттерде жариялап тұрды. Венаға қайтып оралған соң Берта бейбітшілікті жақтаушылар қозғалысына қатысып, осы жолдағы күрестің басты тұлғасына айналды. Ол бейбітшілікке үндеген көптеген кітаптар жазды, соның бірі – «Жойылсын қару» романы.
Күрескер әйел кейінірек Нобельмен қайта кездесіп, оның өмірінің соңына дейін достық байланысын үзген жоқ. Альфред тіпті Берта басқаратын қозғалысты қуаттап, оған қаржылық қолдау жасап та тұрды. Берта фон Зуттер «Жойылсын қару» романы мен бейбітшілік жолындағы еңбегі үшін 1905 жылы Нобель сыйлығына ие болды. Жалпы ғылыммен қатар бейбітшілікті нығайтуға үлес қосқан қайраткерлерге берілетін сыйлықты Нобель дәл осы Берта фон Зуттер үшін белгілеген деген де болжам бар.
«Мадам» Софи
Баронесса Бертадай бекзат әйелден кейін Альфред ешкімге ғашық бола алмаспын деп ойлаған. Себебі одан биік, одан асқақ аруды жолықтыру мүмкін емес деп түйген. Бірақ өмірдің қайшылығын қайтерсіз, сондай талғам-таразысына қарамастан ол өзіне мүлдем тең келмейтін бойжеткенмен тағдырын тағы байланыстырды. Нобель қайтыс болғаннан кейін 16 жылдан соң жазылған Бернард Шоудың атақты «Пигмалионе» комедиясы тура осы махаббат машақатына арналған.
...Қаншалықты жігерлі, жалынды болғанымен Альфред Нобельдің денсаулығы бала күнінен әлсіз еді.Ол минералды бұлақтардың суымен емдейтін курорттарға жиі баратын. 20 жастағы гүл сатушы Софи Гессті дәл осылай емделіп жерген кезінде Венаның жанындағы Баден-бай-Вин шипажайында гүл дүкенінде кездестірген. Бұл кезде Альфред 43 жаста еді. Кедей отбасынан шыққан австриялық еврей бойжеткен оны сыртқы сымбатымен арбап алды ма екен, кім білсін?! Көргеннен көңілі ауған сұлуды Нобель Францияға алып келіп, оған Париждің қақ ортасынан керемет пәтер сатып әперді. Қарабайыр тәрбиеде өскен қыздың тезірек тіл үйреніп, француздық мадамның мәнеріне машықтануы үшін француз тілі оқытушысын да жалдады. Әйткенмен білімі тайыз, жалқау, топастау қыздан нағыз француз ханшасын жасауға талпынған Нобельдің әрекеттерінен түк шықпады. Есесіне ол Альфредтің мәрттігін пайдаланып, ақшаны оңды-солды шашуға шеберленіп алды. Қымбат әшекейге, бағалы киімге малынды, күтуші ұстап, кергіп жүретін болды. Қалаған затын алып, тіпті қарызға батса, оны Альфредке төлетіп, оңай өмірдің олжасына кенелді. Тіпті Нобель онымен нақты некеге тұрмаса да өзін «мадам Нобель» деп таныстырудан тартынбады. Бәрінен де оның «мадам Нобель» деп қол қойып, Берта фон Зуттерге хат жазып жібергені Альфредті қатты ашындырды. Өйткені осыдан соң Бертадан Альфредке үйленгенімен құттықтаған хат келген еді. Ессіз қыздың «еркелігі» мен есерсоқтығынан шаршаған Альфред оған қыруар қаржы бөліп, Австрияға аттандырады. Әйткенмен өмірінің соңғы 19 жылын осы әпербақан әйелмен байланыстырған белгісіз сезімнің соңын хаттар жалғап тұрды. Күндердің күнінде, яғни 1891 жылы Софи өзінің әлдебір венгерлік офицерден жүкті екендігін, ал оның мұны тастап кеткенін айтып, мұңын шағып хат жазады. Нобель Софидің атына 150 мың австриялық флорин аударып, осымен оған жасаған қамқорлығы шектелген шығар деп ойлайды. Бірақ Софидің құлқыны мұнымен құрғамаған еді. Ол Нобель қайтыс болғаннан кейін де оның соңында қалған қаржысынан үлес талап етіп, «егер менің талабымды орындамасаңдар, мен Альфредтің маған сезімін ашық жазған хаттарын жария етемін» деген қоқан-лоққы жасайды. Атақты ғалымның репутациясына дақ түсірмеуді ойлаған Нобельдің өсиетін орындаушылар оның талабына көніп, Софиден Альфредтің 216 хатын 12 мың флорин қаржыға сатып алуға мәжбүр болады. Әрине бұл қаражат Нобель қорының есебінен алынған еді. Ғалымдардың «егер дүниеқоңыз сол әйел болмағанда ғылымның еншісіне бұдан да қомақты қаржы қалатын еді» деп қалжыңдайтыны да содан.
Нобель сыйлығынан математиктердің құралақан қалғанын да атақты ғалымның махаббат машақатымен байланыстыратындар бар. Бәлкім аңыз, бәлкім ақиқат болар, Альфред Нобель мен шведтік математик М. Г. Миттаг-Леффлер екеуі бір қызға ғашық болып, сұлу бойжеткен жастау математикті қалаған деседі. Осыған қатты қапа болған «динамит королі» бүкіл математиктерді сыйлықтан қағып, жазалапты-мыс.
Ал басқа бір жазбаларда Альфредтің жүрегін жаулаған Анна есімді датчандық аруды математик ғалым Франц Лумарж иеленіп кеткен деген де әңгіме бар. Әрине бұл болжамдардың қаншалықты қисынды-қисынсызын тарихтың еншісіне қалдырайық. Бірақ шындығы сол – талант та, ақыл мен парасат та, байлық та, түр-сымбат та бір басынан табылған осынау аңыз адамның өзі махаббат атты ұлы сезімнің алдында дәрменсіз болды. Жалғыздық – оның тағдырына жазылған қасіреті еді.Ол Жерорта теңізінің жағасындағы өзі ерекше жақсы көрген Сан-Ремодағы вилласында 1896 жылы 10 желтоқсанның түнінде миына қан кетіп қайтыс болды. Демі таусылар соңғы сәтте оның қасында жақын адамдарынан ешкім болған жоқ. Швед тілін білмейтін итальяндық қызметші Нобельдің соңғы сөзін түсінбей де қалды.
